XOCALI
Dövlətçilik
tariximizin qanlı səhifəsi
1992-ci
il fevralın 25-dən 26-na keçən gecə erməni hərbi
birləşmələri, keçmiş sovet ordusunun
366-cı motoatıcı alayı Xocalını yerlə-yeksan
etdi. Uşaqlara,
qadınlara, nə də qocalara aman verilmədi. Torpağın
bağrı qan oldu. 1000-dən çox mülki insan həlak
oldu, yüzlərlə qız-gəlin, uşaq girov
aparıldı, evlər talan olub yandırıldı. Dirilərin
ölülərə həsəd apardığı o
qanlı gecənin faciəsini dünya çox gec eşitdi.
İndi
o vaxtdan 19 il keçib. Amma yaralarımız sağalmır.
Adamların yurd sevgisi səngimir. Torpaq sevgisi, Vətən məhəbbəti
sönmür... O günlər bir qrup jurnalist ilə Gəncəyə
pənah gətirən xocalıların ziyarətinə
getmişdik. Adamları necə görmüşdümsə,
yaddaşımda elə də həkk olunublar. İndi
üz-üzə gəlsək, yəqin bir-birimizi
tanımarıq. Amma onlar yenə mənə əzizdirlər,
yenə mənim qəhrəmanlarımdır. "Gəncənin
səsi", "Yeni Samux" və "Səhər" qəzetlərində
dərc olunmuş yazılarımı xülasə şəklində
yenidən çapa hazırlamaqda istəyim tarixin
yaddaşını o günlərin faciəsi ilə bir daha təzələməkdir.
Nə qədər torpaqlarımızın həsrətini
çəkəcəyik, bir o qədər də
yaddaşlarımızı təzələyəcəyik.
...Gəncədəki
9 saylı peşə məktəbinin yataqxanasında
Xocalı və Kərkicahandan didərgin düşmüş
24 ailə yerləşdirilib. Şəhər sakinləri
onlara hər cür maddi və mənəvi yardım göstərirlər.
Amma bu adamların gözlərinə heç nə
görünmür. Nə bayram, nə hədiyyələr...
Onlara bunların heç biri gərək deyil. Hamı nəyinsə,
kiminsə intizarındadır. Yollara baxa-baxa, gözləri yol
çəkə-çəkə hissiz, duyğusuz heykəllər
kimi yataqxananın həyətində dayanıblar. Bir-biri ilə
də danışmırlar. Sanki danışsalar, yurd yerlərini,
doğmalarını itirdiklərini dilə gətirib yenidən
o günlərə qayıtmaq ağrısını
yaşayacaqlar.
Onlara
suallar yağdırır, baş verənləri soruşuruq.
Sanki başqalarının faciəsini danışırlar bizə.
Zülmün, dərdin böyüklüyü, bir də o
fevral gününün şaxtası elə bil dondurub ürəklərini.
Göz yaşları quruyub. Baxışları adamların
başı üzərindən harayasa uzaqlara dikilib. İllərlə
tikib qurduqları ev-eşik, həyət-baca, bəslədikləri
mal-qara, istisinə qızındıqları yurd, son dəfə
qanrılıb baxmağa macal tapmadıqları Vətən həsrəti
hopub gözlərinin giləsinə. Gözlərinin didəsi
olan yurd yerləri murdar əllərə keçib. Amma... Bir
ümid də boylanır bu baxışlardan. Bu ümid yenə
Vətəndir. İnşallah, yenidən qovuşacaqlar o qədim,
köhnə yurd yerlərinə!..
Gənc
ər-arvad - Allahverdiyevlər hərəsi bir körpəsini
bağrına basıb səssiz-səmirsiz yollara dikiblər
gözlərini. Ailəni "bütöv" görüb
sevindim:
-
Deyəsən, siz yaxşı qurtarmısınız. Ailəlikcə
buradasınız.
Qəfil
bir ah qopdu qardaş bağrından:
-
Hardan yaxşı qurtarmışıq?!. İki bacımı
güllələdilər namərdlər...
8
yaşlı Leyla Allahverdiyeva artıq jurnalistlərə
müsahibə verməyə alışıb:
-
Xocalıdan qaçırdıq... Bibim mənim əlimdən
tutmuşdu. Birdən ermənilər onu vurdular. Bibim dedi: - Sən
qaç, anana çat. Mən daha ölürəm... Mən də
qaçıb anamın əlindən yapışdım...
Həmin
gün Leyla 27 və 29 yaşlı iki bibisini itirdi. Biri cəmi
altı ayın gəlini idi.
Gözəl
Allahverdiyeva nə qədər çətin olsa da, o mənhus
günü yenidən yaşayır:
-
Atışma başlayan kimi başa düşdük ki,
Xocalının son məqamıdır. İnsan fəlakəti
duyur. Amma onun bu qəddarlıqda olacağını heç
gözləmirdik. 4 yaşlı oğlumu qoltuğuma vurdum və
səsi çıxmasın deyə başımdan
yaylığımı açıb ağzını bərk-bərk
bağladım. Bir milis əməkdaşı bizi qoruyurdu.
Qarışıqlıqda dedi ki, yerə yatıb ilan kimi
sürünün. Biz də elə edirdik. Amma
Naxçıvanikə çatanda baldızlarımı
vurdular. Ağır dərd odur ki, onlara kömək göstərə
bilmədik. Meyitlərini gətirə bilmədik. Vahimə
içindəydik. Zülüm-müsibətlə
özümüzü Ağdam yoluna saldıq.
İllər
keçəcək. Xocalı sakini Sevil Məmmədova öz
qırxlı körpəsinin - indi belə məhəbbətlə
bağrına basdığı oğlunun boyunu hər
oxşayanda onu büküb kolun dibinə qoyduğu anları
yenidən yaşayacaq. Dinc vaxtı namus, ya övlad tərəzisi
ortaya qoyulsaydı, əlini hansı gözə uzadardı
görən?!. Amma o gün bu sual heç yadına da
düşmədi. Erməni quldurların əlinə
keçməmək üçün daşıya bilmədiyi
"yükü" - oğlunu büküb kolun dibinə
qoydu...Allah mərhəmətliymiş. Arxadan gələn gənclərdən
biri uşağı bağrına basıb gətirmiş,
anaya qaytarmışdı.
Heç
nə, heç bir şey insana öz doğma evini, elini,
obasını əvəz edə bilməz. Burada - atəş
səslərindən yüz kilometrlərlə uzaqlarda
rahatlıq tapmaq çətindir. Yaşayış tərzi dəyişib.
Əli daim torpaqda olan insanlar bu gün şəhər
mühitinə necə öyrəşsinlər, dörd divar
arasında necə yaşasınlar? Arxada qalan günlərin hər
anı kədər dolu, irəlidəki günlərin sonu
görünmür...
Burada
heç nə ilə təsəlli tapmaq mümkün deyil.
Kiminin oğlu, kiminin qızı, gəlini, sevgilisi,
anası... düşmən gülləsinə tuş olub.
Görünməmiş vəhşiliklə
öldürülüb. Talelər yarımçıq
qalıb, yurd tapdanıb. Bizi bir gənclə
Xocalıdan
qaçqın düşmüş Rauf Qəmbərovla
üzbəüz oturmuşuq. Danış demək, hələ
təzə olan yarasının qaysağını qoparmaq da
ağırdır, onu dinləmək, təsəlliverici
sözlər söyləmək də. Lakin bu, ayrı-ayrı
adamların yox, bütün Azərbaycan xalqının faciəsidir.
Xocalının sərhədlərini keçib bütöv
bir xalqın tarixinə çevrilən zaman anıdır və
gələcək nəsillər bunu bilməlidirlər.
Rauf
danışır ki, fevralın 25-i günü o keşik
çəkirmiş. Əslində 4 il idi ki, keşikdə,
yaxud keşikdə olmasalar belə, qulağı səsdə,
ürəyi səksəkədə idilər. Düşmən
hücuma keçəndə kəndin "sipərləri"
az qüvvə ilə çox az tab gətirə biliblər.
366-cı bədnam rus alayının qarşısında
dayanmaq çətin idi. Hər yan od tutub yanırdı. Vahimə
içərisində vurnuxan adamlar başlarını
itirmişdilər. Bu şəraitdə əsəbləri
möhkəm adamlar belə, dəli olmaq dərəcəsinə
gələrdi. Rauf özünü evə çatdıranda
gördüklərindən dəhşətə gəlib.
Qorxusundan zirzəmidə gizlənən ailə üzvlərinin
hamısı al-qan içində idi. Başını
itirmiş atası cəsədlər arasında
dolaşır, onları sürüyüb həyətə
yığırdı. Qardaşı Zəfər və həyat
yoldaşı, onların iki balası, anası Validə...
Ölülərin yarımaçıq gözlərində dəhşət
donmuşdu. Rauf başa düşmürdü ki, atası
onların meyitlərini nə üçün həyətə
daşıyır. Bəlkə də özünü itirib nə
edəcəyini bilmirdi kişi. Onu birtəhər dilə tutdu
ki, burada qalmaq təhlükəlidir. Adamlara qoşulub
qaçmaq lazımdır... Amma çox uzaqlaşa bilmədilər.
Atasını da vurdular. Tənha qaldı Rauf. Tamam tək
qaldı. İtkin düşən qardaşı Nadir
sarıdan da indi ümidi tükənib. Sağ qalanlar
arasında yoxdur Nadir...
O
susub. Təsəlli üçün söz tapmaq çətindir.
Heç bu barədə düşünmürəm də. Deyəcəyim
heç bir söz bu yaraya məlhəm ola bilməyəcək.
Yalnız zaman - ayları, illəri öz çarxına
dolaya-dolaya ötüb keçən zaman örtə bilər
o yaraların üstünü. Qüdrəti
çatacaqmı?!.
İndi
Xocalı faciəsi "Xocalının səsi" qəzetinin
qara rəngə boyanmış nömrələrində
yaşayır. Ona ilk yardım əlini uzadan Bakıda
çıxan "Səhər" qəzeti oldu. Onun
kağız fondu və vəsaiti hesabına qəzetin
Bakıda bir neçə sayı işıq üzü
gördü və oxuculara pulsuz paylandı. Sonra Gəncə
ziyalıları, qələm adamları dayaq oldu qəzetə.
Şəhər mətbəəsinin kollektivi, "Novosti
Qyandji" və "Gəncənin səsi" qəzetləri
xocalılı qələm yoldaşlarına hər cür
kömək göstərdilər.
Bu müsibəti
xalqın qan yaddaşına çevirmək üçün
"Yeni Samux" qəzetinin kollektivi də
"Xocalının səsi"nə öz səhifələrində
yer ayırdı. Qaçqın qəzetin redaktoru Sərdar
Mehdiyev deyirdi: "Xocalının səsi" susmayacaq. Didərgin
qəzet öz didərgin oxucuları ilə birgə
qayıdacaq doğma yurda.
Gəncə hərbi
hospitalında müalicə olunan Zakir Vəliyev
qollarını başının arxasına daraqlayıb,
gözünü məchul bir nöqtəyə dikib.
Düşmən Xocalıya hücuma keçəndə postda
keşik çəkirmiş. 4 saat müqavimət göstərib.
Yaralanıb. Ermənilərin şəhəri tutub evləri
yandırdığını görəndə birtəhər
özünü əzizlərinin yanına
çatdırıb. Həyat yoldaşı Nazilənin 5
yaşlı oğlu Ağasifi, yaşyarımlıq
qızı Güldanəni götürüb qonşularla
birlikdə qaçdığını görüb, yenidən
döyüşə qayıdıb ki, qabağı saxlamaqla
qaçanlara imkan yaratsın. O görüş son
görüş olub. 60 nəfərlik dəstə ilə əsir
düşüb.
Əsgəranda 18 gün
dünyanın bütün əzablarını birdən
çəkib. Ermənilər hər gün əsirləri
döyüb, ağızlarına torpaq doldurublar: -
"Yeyin", - deyiblər. - "Bu torpaq uğrunda
vuruşursunuz". Hər gün Milli Ordu geyimində olanlardan
4-5-ni seçib güllələyir, başını kəsir,
meyitlərini sağ qalanlara daşıdırdılar. Meyitlərin
qızıl dişlərini çıxarır, qol
saatlarını, pulları, gözə gəlimli geyimləri,
ayaqqabıları götürürdülər. Erməni
faşistləri 10-15 nəfəri top kimi bir-birinə
ötürüb döyüb öldürürdülər.
Axırda 14 nəfər sağ qalmışdı.
- Sağaldıqdan sonra haraya
gedəcəksiniz? Ev yox, ailədən soraq yox...
- Qayıdacağam və
düşməndən intiqam alacağam. Xocalıda yurdum
qalıb. Yoldaşımın, balalarımın ruhu qalıb.
Onu heç kəsə verməyəcəyəm!..
Amalya
Qasımova, Azərbaycan Æurnalistlər Birliyinin
üzvü.
P.S.
Təxminən on il əvvəl Gəncədə məskunlaşmış
və çoxdan görüşmədiyim Qasım
Qırxqızlı ilə rastlaşdım. O,
köçkün qəzetdə, "Xocalının səsi"ndə
işləyirdi. Çox dəyişmişdi.
Sınıxmışdı. Əhvalını soruşdum. Kədərlə
həyat yoldaşının vəfat etdiyini bildirdi: Onu taxta
yeşikdə dəfn etdim - dedi - Xocalıya qayıdanda aparmaq
asan olsun deyə...
Amalya Qasımova
Şərq.- 2011.- 25 fevral.- S.6.