"Dədə Qorqud" eposunda qəhrəmanlıq və vətənpərvərlik

Azərbaycan xalqının dünya ədəbiyyatına bəxş etdiyi ən nadir incilərdən biri "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanıdır. Hələ uşaq vaxtından tanış olduğumuz və barələrində həvəslə oxuduğumuz dastan qəhrəmanları - Dirsə xanın oğlu Buğac, Dəli Domrul, Qanturalı, Qazan xanın oğlu Uruz hər bir Azərbaycan gəncinin sevdiyi, pərəstiş etdiyi və bənzəməyə çalışdığı obrazlardır.

Azərbaycan gəncliyi Vətəni, yurdu, atanı, ananı sevməyi, Vətən uğrunda döyüşməyi və gərəkən zamanda şəhid olmağı "Dədə Qorqud" obrazlarından öyrənib.

"Dədə Qorqud" beşikdən məktəb partasına, ali məktəb auditoriyasından ailə həyatınadək daim bizi "izləyib".

"Dədə Qorqud" eposu bizə bəlli olan bütün qəhrəmanlıq və vətənpərvərlik məzmunu ilə birgə Qalın Oğuz elinin düşüncə sistemini də kifayət qədər nümayiş etdirir. Amma məsələ onda deyil ki, hər bir folklor nümunəsi, yaxud folklor abidəsi xalq təfəkkürünün canlı inikas formasıdır, həm də məna və mətləb ondadır ki, xalq təfəkkürünün qoruyucusu olan epos mətni xalqın həmin mətndə açıq şəkildə ifadə edə bilmədiyi bir sıra fikirlərin də mühafizə məkanıdır.

"Kitabi-Dədə Qorqud" Azərbaycan ədəbiyyatının çox qədim nümunələrindən biridir. "Kitabi-Dədə Qorqud" dilimizin, ədəbiyyatımızın, dastan yaradıcılığımızın, ümumiyyətlə mədəniyyətimizin tarixini öyrənməkdə böyük əhəmiyyətə malikdir. Oğuz türklərinin tarixini əks etdirən "Kitabi-Dədə Qorqud" yüksək bəşəri ideallar tərənnümçüsü kimi dünya xalqlarının mənəvi sərvətlər xəzinəsinə daxil olmuşdur və dünya ədəbiyyatı tarixində xüsusi yer tutur.

Dastanın əsas obrazları

Dastanda təsvir edilən cəmiyyətin başında xanlar xanı Bayandur xan durur. Lakin boylarda onun yalnız adı çəkilir. Əsərin əsas qəhrəmanı isə Qazan xan və onun ətrafında birləşən bahadırlardır. Heç bir adı-sanı, mənsəbi olmayan Dəli Domrul isə mövhumi-dini qüvvələrə, Əzrailə qarşı çıxır nəticədə dastan məhəbbətin ölümə qalib gəlməsi ilə bitir.

Salur Qazan "qırış günü öndən təpən" qəhrəmandır. "Ulaş oğlu, tulu tuşun yavrusu, qonur atın ayası, xan Uruzun ağası, Bayandur xanın göyküsü" - deyə tanıdılan bu qəhrəman əsərin əsas simalarından biridir. Onun evinin yağmalanması, oğlunun və özünün əsir alınması, qəhrəmanlığı təsvir olunur. O, xalqına sadiq, fədakar, vətənpərvər, yenilməz və cəsarətli bir qəhrəman kimi göstərilir.

Qazan oğlu Uruz da atası kimi yenilməz igiddir. O, iki dəfə düşmənə əsir düşür. Hər ikisində də mərdliklə hərəkət edir. O (namus uğrunda ətinin qıyma-qıyma doğranmasına razı olur, anasının tanınıb düşmən məclisinə aparılmasına razı olmur). O, on birinci boyda atasını əsirlikdən xilas edir. Atası onu sınamaq üçün özünü nişan vermir. Uruz isə meydanda qəhrəmanlara qalib gələn atasından üstün çıxır. Dastanların başqa qəhrəmanları da Oğuz bəylərindən ibarətdir. Bozatlı Beyrək, Qanturalı, Buğac kimi bəy oğulları öz qəhrəmanlıqları ilə nüfuz və ad qazanmış igidlərdir.

Bu qəhrəmanlıqlarla bərabər boylarda qarətçilik və qəbilə çəkişmələri də özünə yer tapmışdır. Buna baxmayaraq, əsasən xalq qəhrəmanlığı ruhunda qurulmuş olan bu dastanlarda Qaraca Çoban surəti xüsusən diqqəti cəlb edir. Bu sədaqətli qəhrəman altı yüz nəfərlik bir düşmən dəstəsi ilə təkbaşına vuruşmalı olur. Onu satın almaq istəyirlər. Ona hədə gəlirlər. Onun iki qardaşı öldürülürsə də ruhdan düşmür, qalib gəlincəyə qədər mərdliklə vuruşur. Daşı tükənir, sapanına qoyun-keçi qoyub atır. Bir atanda ikisini - üçünü öldürür. Düşmənin gözünü qorxudur. Onun sapanının içi üçyaşar dana dərisindən, qolları üç keçi qılından toxunmuşdur. Hər atanda on iki batman daş atır. Atdığı daş yerə düşmür, düşəndə də toz kimi sovrulur, ocaq kimi ovrulur, daş düşən yerdə üç il ot bitmir.

Dastanda qəhrəman qadın obrazları

"Dədə Qorqud" eposunda vətənpərvərlik hisslərinin tərbiyəsindən danışarkən qəhrəman Oğuz igidləri - ərlərlə yanaşı qəhrəman qadın obrazlarına xüsusi toxunmaq lazım gəlir. Nahaq yerə deyilməyib: aslanın erkəyi-dişisi olmaz!.. Bu dəfə "Dədə Qorqud" eposunda vətənpərvərlik hisslərinin tərənnümünü qadın obrazlarının üzərində açmağa çalışacağıq. Dastanda qabarıq formada görünən və bəzi mətləblərin ideya daşıyıcısı olan qadın obrazları vardır. Onlardan üçünün adı açıqca bəllidir: Burla xatun, Banuçiçək, Selcan xatun. Bir neçəsinin isə adı deyilməsə belə həmin qadınların da eposun strukturundakı yeri və mövqeyi aydınca sezilir. Bu sıraya Dirsə xanın, Dəli Domrulun və Səyrəyin xanımları daxildir. Müxtəlif boylarda nəql edilən hadisə və əhvalatlarla bağlı olan bu xanımlar eposda qəhrəman qadınlar kimi təsvir olunur.

Məsələn, Qanturalı özünə nişanlı axtaranda deyir ki, elə bir qız istəyirəm ki, mən ayağa qalxmamış o qalxmış olsun, mən evdən çıxmamış o çıxmış olsun, mən ov ovlamamış o ovlamış olsun. Atası Qanlıqoca isə deyir: sən özünə arvad yox, qardaş axtarırsan.

Oğuz igidləri özlərinə tay ola biləcək, onlarla çiyin-çiyinə vuruşacaq, ocağı, evi qoruya biləcək xanımlar axtarır. Dastandakı qadın obrazlarının əksəriyyəti qurşaq tutur, ox atır, ov ovlayır, Oğuz elinin dar günündə ərləri ilə yanaşı döyüşlərdə iştirak edirlər.

Bu mənada dastandakı Burla xatun obrazı mükəmməlliyi ilə seçilir. Burla xatun böyük bir elin namusunu, şərəfini qoruyan qadın kimi təqdim olunur. O, mübarizliyi, sədaqəti, igidliyi ilə seçilir. Oğlu Uruz dara düşərkən mətanətini itirmir, kafər ordusu başçısının hiyləsinə qarşı ağlı, mübarizliyi ilə qələbə çalır. Biz Burla xatunu Qazan xanın ən yaxın silahdaşı kimi görürük. Qazan xan döyüşdə yaralandıqda məhz Burla xatun qılıncı əlinə alıb döyüşü sonadək - qələbəyədək davam etdirir.

Dirsə xanın xanımı da mübarizliyi, əyilməzliyi ilə seçilən obrazlardandır. Ağır yaralanmış oğlu Buğacı ana südü, dağ çiçəyi ilə müalicə edən Ana obrazı dastanda Vətənə sevginin, torpağa bağlılığın simvolu kimi canlanır.

Dastanda qadınların vəsfi həm də onların qəhrəmanlığından xəbər verir. Dastanın "Dirsə xan oğlu Buğac" boyunda son dərəcə qayğılı görünən və ciddi narahatlıq keçirən Dirsə xan öz xanımını belə vəsf edir:

"Bərü gəlgil, başum bəxti, evüm təxti!

Evdən çıqub yüriyəndə səlvi boylum!

Topuğından sarmaşanda qara saçlum!

Qurulu yaya bənzər çatma qaşlum!

Qoşa badam sığmayan tar ağızlum!

Güz almasına bənzər al yanaqlım!"

Bu təsvir bir Oğuz xanımı, yaxud konkret olaraq bu xanımın gözəlliyi barədə tam və bitkin təqdimata bərabərdir.

Banuçiçək və Selcan xatun

Dastandakı Banuçiçək və Selcan xatun da qəhrəman qadın obrazlarıdır. Biz Banuçiçəyi ərlərlə birgə döyüşlərdə iştirak edən görürük. Təhlillər göstərir ki, Oğuz elinin xanımlarının təsvirində müşahidə olunan parlaq təsvirlər eposun poetikasında əsas məqamlarda meydana çıxır. Həmin təsvirlər xoş əhvali-ruhiyyə vəziyyətlərini xatırlatsa da, əsl həqiqət tamamilə bambaşqadır.

İlk boydan bəlli olur ki, Dirsə xan digər Oğuz bəyləri ilə birlikdə Bayandur xanın məclisinə gəlibdir. Amma burada gözlənilməz hadisə baş verir: Dirsə xanı qara çadıra aparırlar və beləliklə, ağ və qırmızı çadırda oturan bəylərlə müqayisədə Dirsə xan bir növ təhqir edilir. Səbəb isə onun övladının olmamasıdır. Məsələnin ciddiliyi ondan ibarətdir ki, Dirsə xanın övladsızlığı indiyə qədər yada düşmədiyi üçün heç bir vaxtda narahatçılıq törətməmişdir. Dirsə xanın övladsızlığının qabarıq şəkildə üzə vurulması normal görünən vəziyyəti tamamilə dəyişir və Dirsə xan həyatla ölüm arasında qalır. Məhz belə bir vaxtda - həyatla ölümün mübarizəsi son dərəcə kəskinləşdiyi zaman Dirsə xan xanımı ilə qarşılaşır və yuxarıda xatırladığımız təsvir onun öz dilindən söylənir: "Bərü gəlgil, başum bəxti, evim təxti..."

Qazan xanın xanımı Burla xatuna gəldikdə isə məlumdur ki, o, kafirlər tərəfindən əsir götürülür. Şöklü Məlik əsirlikdə özünü gizlədən Burla xatunun 40 incə bel qız içərisindən tapılıb müəyyənləşdirilməsi üçün tapşırıq verir ki, Uruzun ətindən qovurma bişirib qızların qarşısına qoysunlar, hər kim yeməsə, o, Burla xatundur. Deməli, Burla xatun (daha geniş mənada Qazan xan və Oğuz eli!) həyatla ölüm arasında qalır. Məhz belə bir vaxtda onun gözəlliyinin təsviri və təqdimi meydana çıxır: "Boyı uzun, beli incə Burla xatun boynilə qulağın aldı, düşdi".

Yaxud Banuçiçəyin təsvirinin vaxtı və zamanı o ana düşür ki, Banuçiçəyi başqa birisinə ərə verirlər və 16 il əsirlikdə qalan Beyrək toy mərasiminə gəlib çıxır. Əslində toy mərasimi Beyrəklə Banuçiçəyin həyatla ölüm arasında qalmağı deməkdir. Bu qarşılaşma geniş mənada Doğru ilə Yalanın qarşı-qarşıya gəlməsidir və Oğuz eli üçün həlledici məqamdır. Məhz elə bu məqamda da Beyrəyin dilindən Banuçiçəyin təsviri verilir: "Qarğu kibi qara saçın yoldınmı, qız?!"

Və yaxud Qanturalı ilə Selcan xatun aid olduqları boyun axırında üz-üzə gəlirlər. Hətta iki sevgilinin bir-biri ilə vuruşmaq məqamı da yaranır. Başqa sözlə, onların hər ikisi həyatla ölüm arasındadır. Məhz elə bu vaxt Qanturalının dilindən Selcan xatunun tərifi eşidilir: "Qar üzərinə qan tammış kibi qızıl yanaqlım!

Xatırladaq ki, həm Dəli Domrulla xanımı, həm də Səyrəklə xanımı arasında da həyatla ölümün sərhəddi görünür. Belə ki, Dəli Domrul ölümqabağı xanımı ilə halallaşmaq istəyir, Səyrək isə xanımını gərdəkdə qoyub qardaşını xilas etməyə, bir növ ölümə gedir. Yəni hər iki məqam həyatla ölüm arasında qalmaq məqamıdır. İndi nəticə çıxarmaq olar ki, Dəli Domrulun da, Səyrəyin də öz xanımını təsvir etmək, tərifləmək üçün bədii şərait var imiş, amma onlar bu şəraitdən istifadə etmirlər.

Dirsə xanın xanımının igidliyi dastanda belə təsvir olunur.

Dirsə xanın xanımı Dirsə xana üz tutaraq deyir:

"Azğun dinlü kafərə bən varayım,

Yaralanub Qazlıq atımdan enməyincə,

Yenümlə alca qanım silməyincə,

Qol-bud olup yer üstinə düşməyincə,

Yalnuz oğul yollarından dönmiyəyim"

Bəs Selcan xatun barədə nə demək olar?

Onunla bağlı boyda nəql olunur ki, Qanturalı evlənmək istəyir. Lakin ona İç Oğuzdan və Dış Oğuzdan qız tapılmır. Atası məcbur olub Trabzona gəlir və Trabzon təkurunun gözəl-göyçək qızı olduğundan xəbər tutur. Amma o qızı almağın şərtləri Dış Oğuzdan qız almağın şərtləri kimi çox ağırdır. Bunun üçün quduz aslanı, qara buğanı və buğranı məğlub etmək lazımdır. Bu da Selcan xatunun sıradan bir ər deyil, igid bir ər axtardığına işarədir. İstər İç Oğuz olsun, istərsə də Dış Oğuz qadınlar igid ər axtardığı kimi, ərlər də igid xatun axtarışındadır. Çünki elin, obanın, ailənin müdafiəsi məhz bundan keçir. Oğuz igidləri eldən aralananda yurd-yuvanı - böyük anlamda Vətəni kimə etibar edəcəklərini bilirlər. Beləliklə, "Kitabi-Dədə Qorqud" eposu bütün dövrlər üçün vətənpərvərliyi, milli mənlik şüurunu tərənnüm edən xalq dastanı olaraq qalır.

Şərq.- 2011.- 12 iyul.- S. 11.