Əhməd
Cavadın istiqlal şeirləri...
...Azərbaycan
gəncliyinin dillər əzbəridir
Azərbaycanın istiqlal şairi Əhməd
Cavadın bütün ömrü və
yaradıcılığı Azərbaycan gəncliyinə
bütün zamanlarda örnək olaraq qalmaqdadır. Əhməd
Cavad şəxsiyyəti milli şüur və vətənpərvərliyin
timsalı, yaradıcılığı isə gənc nəslin
milli mənlik şüurunun inkişaf etdirilməsi və gənclərimizdə
vətənpvrvərlik hisslərinin tərbiyəsində əvəzsiz
xəzinədir.
Əhməd Cavad
1892-ci il mayın 5-də Gəncə qəzasının Şəmkir
dairəsinin Seyfəli kəndində anadan olmuşdur. Gəncə
ruhani seminariyasında (1906-1912), Azərbaycan ali pedaqoji
institutunun tarix və filologiya fakültəsində (1922-1927) təhsil
almışdır. Quba Xalq Maarif şöbəsinin müdiri
(1920-1922), Gəncədə Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı
İnstitutunda Azərbaycan və rus dilləri kafedrasında
müəllim, dosent, kafedra müdiri (1930-1933), Azərbaycan
Dövlət Nəşriyyatının tərcümə
şöbəsində redaktor (1934), "Azərbaycanfilm"
studiyasında sənədli filmlər şöbəsinin
müdiri (1935-1936) işləmişdir.
Əhməd Cavadın
şeirləri 1913-cü ildən çap edilməyə
başlayıb. Yaradıcılığa lirik şeirlə
başlayan şairin 1916-cı ildə "Qoşma"
adlı ilk kitabı çapdan çıxmışdır.
1919-cu ildə isə şairin "Dalğa" adlı
kitabı nəşr olunmuşdur. Onun məşhur
"İstiqlal uğrunda şeirlər" kitabı isə
1928-ci ildə İstanbulda nəşr edilmişdir.
Əsrin əvvəllərində
Türkiyənin düşdüyü ağır vəziyyət
bir türk övladı kimi Əhməd Cavadı ciddi narahat
etmişdir. O, klassik ədib, şair və pedaqoq Abdulla
Şaiqlə birlikdə könüllü əsgər kimi
İstanbulda qurulan "Qafqaz könüllü hissəsi"
sıralarına qatılır. Trakiya cəbhəsində
Türkiyənin müstəqilliyi uğrunda türk
qardaşları ilə çiyin-çiyinə vuruşur.
1914-cü il, Birinci
Dünya Müharibəsi zamanı Türkiyənin Şərq
cəbhəsindəki döyüşləri
"Sarıqamış" uğursuzluğu ilə nəticələnmişdi.
Türkiyənin Şərq hissəsi rus ordusunun
işğalına, Qars və Ərzurum əhalisi rus və ermənilər
tərəfindən qırğına məruz
qalmışdı.
Bakıda yerləşən
"Azərbaycan xeyriyyə cəmiyyəti" Türkiyənin
şərq vilayətlərindəki əhaliyə yardım
etməkdə idi. Bu işdə Əhməd Cavad da yaxından
iştirak edir, rusların törətdiyi maneələrə
baxmayaraq Bakı ilə Qars arasında gedib-gəlir, yardım
işlərində yorulmadan çalışırdı.
Qardaş xalqın bu bədbəxt günündə Qarsda
qarşılaşdığı ürək parçalayan mənzərəni
Əhməd Cavad bədii şəkildə "Nə
gördümsə" şeirində dilə gətirir:
Armağanım
yaslı nəğmə,
Bir quş oldum,
çıxdım yola.
Getdim gördüm dost elində
Nə bir
səs var, nə bir layla.
Sordum
qərib minarədən:
"Axşam olmuş, əzan hanı?
Bayquş
qonmuş minbərlərə,
Deyən hanı,
duyan hanı?"
Vicdan
mənə əmr edər ki:
"Belə gündə bayram etmə".
Quran mənə
yol göstərir:
"Yoxsulları məyus etmə".
Son bənddə Əhməd Cavad bayramdan söz açır.
Şeir 1915-ci il martın 22-də yazılmışdır. Martın 22-si isə, məlum olduğu kimi, xalqımızın sevimli
bayramı - Novruz günlərindən biridir.
Beləliklə, Əhməd Cavad
belə bir gündə bayram etmir, Qarsdakı qardaşlarının yasını
saxlayır. Çünki Qars rus orduları
tərəfindən işğal
edildiyi zaman oradakı türk soydaşları ruslar və ermənilər tərəfindən qılıncdan
keçirilmiş, Qars
xarabazarlığa çevrilmişdi.
Yaradılışından şair doğulan
Əhməd Cavadın
bu hadisədən həyəcanlanmaması mümkün
deyildi. Çünki
1914-cü ildə Osmanlı
dövlətinin müharibədə
iştirak etməsindən
həyəcanlanan Əhməd
Cavad "Qara dəniz" şeirini yazır:
Çırpınırdı
Qara dəniz
Baxıb türkün
bayrağına.
Ah, ölmədən
bir görsəydim,
Düşə
bilsəm torpağına...
Sonralar mahnı
şəklinə salınan
bu şeir artıq bir əsrdir ki, türk dünyasının
qeyri-rəsmi himni kimi səslənir. Amma mahnının mətninin də, bəstəsinin də kimə məxsusluğu illərlə
anılmamış qaldı.
Bu barədə yalnız son illər danışılmağa başlandı.
Əhməd Cavad bu şeiri böyük ümidlərlə yazmışdı.
"Qara dəniz"
şeirinin son bəndi
belə bitir:
Dost elindən
əsən yellər
Mənə
şeir... salam
söylər.
Olsun
bizim bütün ellər
Qurban Türkün
bayrağına.
Birinci Dünya
müharibəsi zamanı,
1915-ci ildə Türkiyədə
rus və erməni istilasına, özbaşınalığına qarşı çıxaraq
"Azərbaycan xeyriyyə
cəmiyyəti" vasitəsilə
vaxtaşırı türk
xalqına kömək
göstərmişdir. Azərbaycan Cümhuriyyətinin qurulmasını
sevinclə qarşılayan
Ə.Cavad gecə-gündüz
çalışmış, əməli işi, bədii yaradıcılığı
ilə xalqının
xoşbəxtliyi, azadlığı
üçün əlindən
gələni əsirgəməmişdir.
Birinci Dünya müharibəsinin
axırlarında Qafqaz
cəbhəsində türk
ordusu müvəffəqiyyət
qazanır. Türk ordusu
qardaş Azərbaycan
birlikləri ilə Bakıya qədər gəlir. Əhməd Cavad yenə
"Müqəddəs Məhmədcik"
və azəri əsgər yoldaşları
ilə Bakının Yasamal dağındakı səngərlərdə düşmənlə
vuruşur. Beləliklə,
bu döyüş meydanında Əhməd Cavadın yazdığı
"Bismillah" şeiri
milli həyəcana malik olan dəyərli
lirik əsərlərindən
biridir:
Atıldı
dağlardan zəfər
topları,
Yürüdü irəli əsgər; Bismillah.
O, Xan
sarayında çiçəkli
bir qız,
Bəkliyor bizlərdən
zəfər; Bismillah.
Ey hərbin
taleyi, bizə yol ver, yol.
Sən
ey coşan dəniz, gəl Türkə ram ol,
Sən
ey sağa, sola qılınc vuran qol,
Qollarına qüvvət
gələr; Bismillah.
1918-ci ildə qurulan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökuməti
Bakıda döyüş
zamanı şəhid
olan "mehmetciklərə"
şəhidlər abidəsi
qoydurur. Abidənin
təməlqoyma mərasimində
Əhməd Cavad
"Qalx" adlı şerini oxuyur:
Qalx, qalx
sarmaşıqlı məzar altından,
Gəlmiş ziyarətə
qızlar, gəlinlər.
Ey karvan keçidi,
yollar üstündə,
Hər gələn yolçuya yol soran əsgər.
Qovduqların
sənin yabançı
xanlar
Qurtardı ölkəmi
tökdüyün qanlar.
Bax, nasıl öpməkdə
tozlar, dumanlar
Qərib məzarını,
mənlə bərabər.
Azərbaycanın istiqlalını, müstəqilliyini
daim vəsf edən, üçrəngli
bayrağımıza məftunluqla
şeirlər qoşan
Əhməd Cavad həmçinin tərcüməçilik
fəaliyyəti ilə
məşğul olub.
Əhməd Cavad Fransua Rablenin "Qarqantua və Pantaqruel", Vilyam Şekspirin "Otello",
"Romeo və Cülyetta",
Şota Rustavelinin
"Pələng dərisi
geymiş pəhləvan"
tərcümə kitablarının
müəllifi olmuşdur.
Şeirləri Xəzər Universiteti
Nəşriyyatı tərəfindən
çap olunan Azərbaycan Sevgi Poeziyası toplusunun Birinci kitabına (Bakı, 2008) daxil edilmişdir.
Azərbaycanı müstəqil, doğma xalqını xoşbəxt
görmək istəyən
Əhməd Cavad
Stalin repressiyalarının qurbanı olmuş. haqsız olaraq
həbs edilmiş, dəhşətli işgəncələrə
məruz qalmış
və 1937-ci ildə isə güllələnmişdi.
Amma onun istiqlal şerləri
ağızdan-ağıza keçərək
yaşadıldı. Bu
şerlər ötən
əsrin sonlarında milli-azadlıq hərəkatına
qoşulan Azərbaycan
gəncliyinin dilinin əzbəri oldu. Həqiqətən də,
Əhməd Cavadın
"Bayrağım" şerini
necə sevməmək
olar?..
(Ardı var)
Şərq.-
2011.- 14 iyul.- S. 11.