Hamlet yoxluğu

Azərbaycan kino sənətində öz imzasını qoymuş, sənətə qurban olmuş dahilərimizdən biri də unudulmaz aktyor Hamlet Xanızadədir. Həm orta, həm də yaşlı nəsil Respublikanın əməkdar artisti, şəhid sənətkarımız Hamlet Xanızadəni böyük ehtiramla yad edir. Psixoloji baxımdan bir-birinə bənzəməyən, böyük məharətlə yaratdığı obrazlar qalereyası milli teatr-kino mədəniyyətimizin əvəzsiz incilərindəndir.

Həyatı

Hamlet Xanızadə 1941-ci ildə doğulmuşdur. O, Bakının Şağan qəsəbəsində dünyaya göz açmışdı. Burada orta təhsil almışdı və atası Bəbir kişi heç onu aktyor görmək istəmirdi. Amma balaca Hamletin qəlbində baş qaldıran aktyorluq həvəsi hər şeyə qalib gəldi. Müharibənin dəhşətli ağrılarını hələ körpəliyində çəkən bu uşağın taleyində çox şeylər ağrılı olmuşdu. Hamlet uşaqlıqdan teatra, kinoya meyilli idi. İncəsənət Universitetinə 50-ci illərin sonlarında daxil olmuşdu, 1961-ci ildə isə artıq aktyor kimi Akademik Dram Teatrına işə gəlmişdi. Hamlet Xanızadə elə institut illərindən özünü istedadlı aktyor kimi təqdim etmişdi. Tədris teatrında yaratdığı rollar müəllimlərin də, uşaqların da qəlbində özünə yer almışdı. Bilmirəm ilk dəfə hansı rolu oynayıb, kimlərlə tərəf-müqabil olub. Bircə onu bilirəm ki, bu sənəti sidq ürəkdən sevirdi və ilk rolu da, heç şübhəsiz, bu sevgi ruhunda yaradılmışdı.

Yaradıcılığı

Çox tamaşalarda oynayıb. Onların adlarını sadalamaqla qurtaran deyil. Tərəf-müqabilləri də ki, səhnəmizin "ulduz"ları olmuşdu. Mehdi Məmmədov, Əliağa Ağayev, Ağasadıq Gəraybəyli, İsmayıl Osmanlı, Hökumə Qurbanova, İsmayıl Dağıstanlı və onlarla müqtədir sənət korifeyləri ilə birgə işləyib, sənətin sirlərini mənimsəyib. Bu teatr onun üçün həm də məktəb idi. Hünərin nə idi ki, belə sənətkarların qarşısında nəyi isə səhv edəsən, nəyi isə nəzərdən qaçırasan. Hamlet Xanızadə burada püxtələşdi, tamaşaçıların qəlbinə yol tapdı. Onu sevirdilər, alqışlayırdılar. Hamlet haqqında düşünəndə ilkin olaraq yadıma Topal Teymur düşür. Hər dəfə bu televiziya tamaşasına baxanda onun yaratdığı Topal Teymurun qəddar görkəmi uzun zaman gözlərim qarşısından çəkilmir. Aktyor bu obrazın ifası üçün elə orijinal üslub seçib ki, istər-istəməz tamaşaçıda şər əməllərə nifrət hissi doğurur.

Bir də "Nəsimi" filmindəki Topal Teymuru xatırlayın. Yusif Vəliyevin yaratdığı həmin obrazla H.Xanızadənin qəhrəmanını müqayisə edəndə oxşar əlamətlər olduğunu necə də aydın hiss etmək olur. Doğrudan da, bizim aktyor sənətimizdə çox böyük nəhənglər yetişib. Yaxşı ki, kinomuz, televiziyamız olub və hər iki sahədə yüzlərlə aktyorumuzun bizə ərmağan etdiyi əsərlər yaşayır və onlar Azərbaycanın çox qiymətli milli-mənəvi sərvətinə çevrilib.

"Dəli yığıncağı", "İblis", "Ölülər" və s. tamaşalarda Hamletin bütün qəlbi və ruhu ilə yaratdığı nə qədər qəhrəmanlar olub. Hər dəfə səhnəyə çıxanda tamaşaçı alqışlarının ardı-arası kəsilməzdi.

Hamlet Xanızadə Cəlil Məmmədquluzadənin "Dəli yığıncağı"nda Molla Abbası, Nəriman Həsənzadənin "Atabəylər"ində Nizamini, Nazim Hikmətin "Şöhrət və unudulan adam"ında doktoru böyük sənətkar məharəti ilə yaratmışdı. Dünya ədəbiyyatı incilərindən F. Şillerin, V. Şekspirin əsərlərində oynamışdı.

Kinoya 70-ci illərdə gəlmişdi. Tofiq Tağızadənin "Yeddi oğul istərəm" filmindəki Gizir obrazını xatırlayırsınızmı? Gəray bəyin "vuran əli" olan Gizir tədbirli insandır. O, hər şeyi götür-qoy etməyi bacarır. Hamlet qəhrəmanının bu xüsusiyyətlərini qabartmaqla onu filmin əsas qəhrəmanları səviyyəsinə qaldırır. Hamlet kinonu da çox sevirdi və ömrünün son illərində kinoya daha çox meyillənmişdi. Filmlərə tez-tez çəkirdilər onu. Hərdən dublyaja, "Mozalan"a da dəvət edirdilər. Enerjili insan idi. İşləmək onu heç vaxt yormazdı. Təki ürəyincə olan, daha doğrusu, ona "yaraşan" rollar olsun. İlk dəfə "O qızı tapın" filmində kinorejissor Həsən Seyidbəyli çəkmişdi onu. Oynadı, özünü təsdiq etdi. Sonra isə kinorejissor Kamil Rüstəmbəyov Hamleti "Axırıncı aşırım" filmində çəkdi. Kərbəlayı İsmayılı yola gətirmək üçün Abbasqulu bəylə birgə Qarabağlar kəndinə yollanan Talıbov Qəmlonun qəzəbinə düçar olur. Talıbov qorxmaz, igid, insan taleyinə biganə qalmayan qəhrəmandır. Aktyorun Kərbəlayının qəbulunda o qorxunc anlardakı simasını xatırlayırsınızmı. Çox istedadla yaradılıb bu səhnələr. Hamlet Xanızadə belə dramatik səhnələrin əsl ustası idi.

Amma İmaş ("Arxadan vurulan zərbə") tamam başqa ampluada işlənmiş bir qəhrəmandır. O, həyatın çətinliklərini görüb başı daşdan-daşa dəyib. Həbsxana həyatı da yaşayıb. Baş verən ən kiçik cinayətlərdə belə onun adı hallanır. Amma Qəmərlinskinin öldürülməsindən onun xəbəri yoxdur. Bacısı da bir tərəfdən onun ovqatını korlayır. Xoşu gəlməyən bir nəsildən olan Fazili sevir. Bu mürəkkəb hadisələr fonunda onun xarakteri açılır. Hamlet bu epizodları elə istedadla, məharətlə ifa edir ki, tamaşaçı əsl aktyor sənətinin şahidinə çevrilir və onu sevməyə bilmir. Əyninə sırıqlı geymiş bu oğlanın taleyinə heç kəs biganə qala bilmir. "Axırıncı aşırım"da isə onun rolu o qədər böyük olmasa da, bu bolşevik obrazını Hamlet Xanızadə çox istedadla yaratmışdı. Hamletin ən uğurlu ekran qəhrəmanlarından biri "Arxadan vurulan zərbə" filmindəki İmaşdır. İmaş da baş qəhrəman deyil, ancaq o öz oyunu ilə obrazı elə yüksək səviyyədə təqdim edir ki, onu əsas qəhrəmanlar səviyyəsinə çatdırır. Hamletin bu filmdəki rolu kinomuzun çox maraqlı qəhrəmanlarındandır. Xəlifə Mötəsimi isə "Babək" filmində yaratmışdı. Bu tarixi filmdə onun ifa etdiyi rol o qədər böyük olmasa da, hadisələrin ümumi gedişinə təsir göstərən tarixi simadır. Hamlet onu uğurla yaradıb, sevdirib bizlərə. Və nəhayət, "Qətl günü" filmindəki Sədi Əfəndi. Sədi Əfəndi ümumiləşmiş yazıçı, filosof obrazıdır. Biz onu xəstə vəziyyətdə görürük və bu insanın düçar olduğu xəstəlikdən sağalmayacağını da duyuruq. Aktyor zamanın min bir əzablarından keçmiş bu insanın bütün ağrılarını məharətlə yaşayır, onu sevdirir, elə özü sevdiyi kimi. Yusif Səmədoğlunun eyniadlı romanı əsasında lentə alınmış "Qətl günü" filminə Hamletin dəvət olunması təsadüfi deyildi. Sədi Əfəndi həyatın sınaqlarından keçmiş, sənətkar taleyi yaşamış bir obrazdır. Bu obraz mürəkkəb olduğu qədər də ziddiyyətlidir. Tarixin ağrılı dövründə, 30-cu illərin repressiyalarının qurbanı olan yüzlərlə sənət adamının ümumiləşmiş obrazıdır. Hamlet Xanızadə Sədi Əfəndinin ifası üçün çox orijinal detallar tapıb, onun bütün iztirab və yanğılarını sifətindəki cizgilərlə verə bilir. Müasir mövzuda çəkilmiş "Yaramaz"da (rejissor V. Mustafayev) zavod direktorunu oynayır. Bu obrazla aktyor müasir rolların da gözəl ifaçısı olduğunu bir daha təsdiq edir.

Hansı rolda çəkilməsindən asılı olmayaraq aktyor oynadığı rolun məsuliyyətini gözəl dərk edirdi. O, rejissorlarla çox asan dil tapırdı. Olduqca səmimi, işgüzar bir insan idi. Onu tanıyanlar deyirdilər ki, Hamlet heç vaxt insanların qəlbinə toxunmazdı. Rolları isə, əksinə, qəddar, zalım, qaniçən insanlar olurdu.

Hamlet Xanızadə güclü yaradıcı potensiala malik aktyor idi. Onun zəngin daxili aləmi müxtəlif xarakterli rolları yaratmağa imkan verirdi. Əməkdar artist idi. Xalq onu sevirdi. Mükafatı isə bir dövlət mükafatı və bir də xalqın ürəyində qazandığı məhəbbət idi. Bu məhəbbət bu gün də var, sabah da olacaq. Hamlet Xanızadə ömrünün son günlərinə qədər işləyirdi. Özü də həvəslə, yorulmadan işləyirdi. 1990-cı ilin 20 Yanvar hadisələri onu da dəhşətli dərəcədə sarsıtmışdı və günlərin birində bu ağrılar onun ürəyini əbədi olaraq susdurdu. Həmin ilin fevralında. Hətta şəhidlərimizin 40-nı görmək belə ona qismət olmadı. Hamlet Xanızadə çox həssas insan idi. Millətin, xalqın qeyrətini çəkən, onun yolunda ölümə belə getməyə hazır olan aktyor 20 Yanvar faciəsinin qurbanı oldu. Onu Şəhidlər Xiyabanında dəfn etmədilər, doğma kəndlərinin qəbiristanlığında torpağa tapşırdılar. Hər dəfə Hamlet Xanızadənin çəkildiyi filmlərə tamaşa edəndə bu qəribə taleli insanın böyük sənətinə qibtə edirsən. Onun qəhrəmanları onu bu xalqın sənət tarixində əbədiləşdirib. Hamletin əziz xatirəsi heç zaman sənətsevərlərin yaddaşından silinməyəcək.

20 YANVAR faciəsi onun qubarlı sinəsinə bir dağ çəkdi

Ömrün bahar çağını yaşayırdı. Sənətin əzablı yollarıyla pillə-pillə zəfər zirvəsinə can atırdı. Bu aləmdə möcüzələr yaratmaq eşqi ilə aşıb-daşan Hamlet ömrünə gələn qışı necə görəydi? Hardan biləydi ki, bir ilğım gələcək, naqafil bir ilğım. Bu ilğım günahsız vətən övladlarının ömrünü kəsəcək. Bu dərddən ürəyi qubar bağlayacaq. Bu ilğımın 1990-cı il 20 YANVAR adlı törəməsi Hamletin qubarlı sinəsinə bir dağ da çəkəcək. Hər gün Şəhidlər Xiyabanını ziyarət edə-edə, çəkilməz müsibətin ağrısını ürəyinə yükləyə-yükləyə şəhidlərə yas tutacaq. Cəmi 13 gündən sonra isə Azərbaycana Hamlet yoxluğunun ağrısını yaşadacaq... Fevralın 3-də Bakı Şağan yoluna qan rəngli qərənfillər düzüləcək, Hamleti doğulduğu Şağan kəndinə son mənzilə yola salacaq. Beləcə, Hamlet böyük həvəslə çəkildiyi "Qətl günü"nün ekrana çıxdığı günü də görməyəcək. Dünyadan narahat, nisgilli köçəcək. Bir az da umacaqlı, incik...

"Qətl günü"ndən Hamlet Xanızadənin "qətl günü"nə qədər

"Qətl günü" Hamlet yaradıcılığının finalıdır. Müxtəlif dövrləri əks etdirən üç obrazı - Xəstə Ziyalı, Sədi Əfəndi, bir də qədim məmləkətin ən yaxşı Şairini canlandırır. Canlandırdığı ölümə məhkum insanlar! İki əsr əvvəl boynu vurulmuş Şair, 30-cu illərdə güdaza getmiş Sədi Əfəndi, bir də onların dərdini içində çəkə-çəkə yatağa düşən Xəstə Ziyalı. Bəzən ağzını açmağa imkan verilməyən, bəzən heyrətindən donan, bəzən də danışmağa gücü olmayan dərdli bir xəstə! Bütün hallarda Hamletin baxışları kədərlidir, sanki ağlayır. O gözlərdəki kədəri təkcə "Qətl günü"ndə görməmişdim, o kədər Hamletlə qoşa doğulmuşdu, qoşa böyümüşdü, qoşa yaşamışdı

...Hamlet belə yaşamaq istəmirdi

Rafiq Quliyev (rejissor)

- Hamlet Xanızadəylə onun son dəfə çəkildiyi "Qətl günü"ndə birgə işlədim. Filmdə bir səhnə var, Hamlet qəfəsdədir. Həmin səhnə çəkiləndə ondan xahiş etdim ki, burda belə elə, orda belə dur. Onda Hamlet "narahat olma, - dedi, - bura mənə çox rahatdır". Bu sözün üstündən bir an ötdü, dönüb qəfəsdəki Hamleti iri planda çəkirdim, düz kameraya baxdı. Elə baxdı... Bax o baxışdan gördüm ki, qəfəs ona nə dərəcədə doğmadı. Artıq mənə aydın idi ki, Hamlet öz cəlladını gözləyir. O tərkidünya olmuşdu. Bu adam daha həyatdan zövq almırdı. Təbii ki, bunun səbəbləri vardı. Həmin səbəblərin biri də peşəylə bağlıydı. İblisi oynayan aktyora daha dramatik, daha çalarlı obraz yaratmaq lazım idi, - amma nə elə əsər vardı, nə də sənətə gələndə gördüyü rejissorlar. Bu da onun həyata marağının itmə səbəblərindəndir... Cəlladını gözləyən Hamletin ölüm xəbərini eşitmək mənimçün gözlənilməz deyildi. Bilirdim ki, o, ölümünü gözləyir. Çəkiliş vaxtı bunu onun gözlərindən oxumuşdum. Filmdə ağ geyimdə - kəfəndə görmüşdüm... Hətta "Qətl günü"nün çəkilişlərinin birində o özünü çığıra-çığıra dənizə atmışdı. Artıq məlum idi, Hamlet axına qarşı gedir, üsyan edir, belə yaşamaq istəmirdi. Təbiətə, insanlara, cəmiyyətə, Allaha - hamıya qiyam etmişdi. ... Nə istəyirdi Hamlet? O dövrdə ən ciddi, dövlət sifarişi olan tarixi-bədii filmdə 3 obrazın üzərində işləyirdi. Özü də, bilavasitə, filmin müəllifiydi. Onun filmin ərsəyə gəlməsində böyük rolu var... Hamletin ölüm xəbəri hamını sarsıtdı. "Qətl günü"nün səsyazması da, təəssüf ki, Hamletsiz oldu... Bu hadisədən sonra Hamletin yaxın dostu Fuad Poladov o nəfəsdə, o avazda filmi səsləndirdi. Elə səsləndirdi ki, hətta o filmə qulaq asanda elə bilirəm ki, eşitdiyim Hamletin səsidir. Hamlet də şəhiddir. Təsadüfə baxın, filmin çəkilişləri 1989-cu ildən başa çatsa da, səsi 90-cı ildə yazırdıq. Bu da imperiyanın öz heyfini aldığı vaxta düşdü. Şəhidlər verdik. O şəhidlərin biri də Hamlet oldu. Onun şəhidlik zirvəsinə çatdığını hiss edirdik, amma belə ölümü kim gözləyirdi?

Son

O gün Şəhidlər Xiyabanına gedib. Kövrəlib, ağlamaq istəyib. Amma səhnədə dəfələrlə ağlayan aktyorun nə qədər istəsə də, gözündən bir damcı yaş çıxmayıb. İlahi bir damla göz yaşını əsirgəyib ondan. Kinostudiyaya qayıdıb. "Qətl günü" filmini səsləndirmək üçün parçalara ayırıb. Elə bu vaxt... halı dəyişib. Başına yığılan sənət dostlarına "Narahat olmayın, mən şəhidlərin heç birindən artıq deyiləm" deyib. Bu dostlarının ondan eşitdikləri son sözdür. Hələ Səməndər yanğısı unudulmamışdı, hələ şəhidlərin qırxı çıxmamışdı. Hamleti də şəhid verdik. Bu şəhid Aktyor evindən son mənzilə - doğulduğu Şağan kəndinə aparıldı. O gün Bakı-Şağan yolu da qərənfillərlə bəzədildi. Hamlet anası Çeşmi xanımın yanında dəfn edildi. Öz arzusu beləydi.

Şərq.- 2011.- 21 iyun.- S. 11.