Səhnəmizin əfsanəvi Məcnunu

Hüseynqulu Sarabski 400 dəfə bu rolu tamaşaçıya sevdirdi

XX əsr Azərbaycan milli musiqi mədəniyyətinin parlaq şəxsiyyətləri sırasında öz yeri, öz mövqeyi olan sənətkar. Adı əsrin yeniləşən, dəyişən, müasirləşən sənət aləminin simvollarından birinə çevrilən, əsrin səsinə səs verən, tarixi yaradan sənət fədailərindən biri. O, səhnəmizin əfsanəvi Məcnunudur. Sənətini musiqi incisi - "Leyli və Məcnun" zirvəsindən başlayan Hüseynqulu Sarabski bütün ömrünü bu zirvənin məsuliyyətini, onun ucalığını dərk edərək yaşamış, sənətinə, peşəsinə vurğunluğu ilə nəsillərə nümunə olmuş və olacaq.

Həyatı

Hüseynqulu Sarabski 1879-cu ildə Bakıda kasıb bir ailədə anadan olmuşdur. Əslində onun həyatı maraqlı bir filmin süjeti ola bilərdi: taleyi də, sənət yolu da, daxilən bütöv, mətin, qarşısına qoyduğu məqsədə gedən yolda hər cür maneələri dəf edən, ən əsası isə sevdiyi işinə, peşəsinə vurğunluğunu ömrünün son anınadək saxlayan böyük bir Aktyorun, şəxsiyyətin həyat tarixçəsidir. İlk sənət məhəbbətinə o, son nəfəsində də sadiq qaldı.

Uşaqlıqdan Hüseynqulu Sarabski musiqiyə böyük həvəsi və yaxşı səsi ilə seçilirdi. Özünün xatirələrində yazdığı kimi "Məhərrəmlik vaxtında dini nəğmələr oxuyar, mərsiyə deyər, münacat çəkər, eyni zamanda el şənliklərində, toyda-bayramda muğamlara, mahnılara qulaq asar, öyrənərdi". 12 yaşlı Hüseynqulu ilk dəfə teatr tamaşasına baxır: bu həvəskarların ifasında "Xan Sarabi" adı ilə qoyulmuş Mirzə Fətəli Axundovun "Sərgüzəşti-vəziri-xani-Lənkəran" komediyası idi. Əsl soyadı Rzayev olan Hüseynqulunun sonralar götürdüyü səhnə təxəllüsü-Sarabski də bu güclü təəssüratın əks sədası oldu. Elə bu gündən teatr və musiqi onun arzu və xəyallarında qoşalaşdı. Azərbaycanda milli dramaturgiyanın əsasını qoymuş Mirzə Fətəli Axundovun əsəri Azərbaycanın ilk opera artistinin taleyində rəmzi bir məna alaraq onu əbədiləşdirən ada təkan verdi.

Yaradıcılığı

Hüseynqulu Sarabski teatra çətin bir dönəmdə gəlmişdi. Teatrı "şeytan əməli", aktyorluğu isə "kişiyə yaraşmaz peşə" hesab edənlərin tənəsinə, bəzən də hədə-qorxusuna sinə gərərək öz arzuları və xəyallarına doğru inamla gedirdi. Kiçik yaşlarından ağır zəhmətə qatlaşan, ağır fiziki işlərdən də çəkinməyən-dəmirçi, daşyonan, fəhlə işləyən Hüseynqulu, yeni əsrin səsini eşidirdi. O, oxumaq, təhsil almaq istəyi ilə özünü oda-közə vurur, qazandığını kitaba, dəftərə verirdi. O, ziyalı, müəllim, təhsilli insanları özünə nümunə seçirdi, onlara bənzəmək istəyirdi. İlk dəfə gördüyü teatr tamaşası isə onun həyat seçimini bircə an içində dəqiqləşdirdi. Səhnəyə o, ilk baxışdan və birdəfəlik vuruldu. Səhnə onun əbədi məhəbbətinə çevrildi. Bu məhəbbət qarşılıqlı oldu. Hüseynqulu Sarabskinin teatra gəlməsində, aktyorluq sənətini seçməsində, püxtələşməsində teatr xadimlərindən, tanınmış ziyalılardan Nəriman Nərimanovun, Əbdürrəhimbəy Haqverdiyevin, Rəhimbəy Məlikovun, həmkarları - Hüseyn Ərəblinskinin, Cahangir Zeynalovun və başqalarının böyük rolu olmuşdur. İlk dəfə 1902-ci ildə N.Nərimanovun "Dilin bəlası" pyesində Rəsul rolunda çıxan Hüseynqulu sonralar teatr səhnəsində M.F.Axundovun, N.Vəzirovun, Ə.Haqverdiyevin dram əsərlərində bir sıra müxtəlif xarakterli rollar oynayır. O, yalnız milli repertuarda deyil, Azərbaycan dilinə tərcümədə Şekspirin, Heynenin, Şillerin, Qoqolun əsərlərində də çıxış edirdi. Məhz Henrix Heynenin "Əlmənsur" pyesində ərəb səyyahının rolunda çıxış edərkən oxuduğu təsiredici "Hicaz" muğamı onu Azərbaycan mədəniyyətinin yeni bir aləminə - musiqili-teatra, operaya gətirdi. Məhz bu tamaşa zamanı Sarabski o zamanlar Azərbaycanın və Şərqin ilk operası olan "Leyli və Məcnun" üzərində işləyən Üzeyir bəy Hacıbəyovun diqqətini cəlb etdi. Bu, zirvəyə gedən yolun başlanğıcı oldu. Üzeyir Hacıbəyov məlahətli səsə malik, muğamlara bələd olan aktyor kimi də təbii və canlı Hüseynqulu Sarabskinin opera artisti kimi potensialını hiss edərək onu öz operasında baş rola - Məcnun roluna dəvət etdi. Bu rol Hüseynqulu Sarabskiyə sözün əsl mənasında ümumxalq məhəbbəti və ümumazərbaycan şöhrəti gətirdi. Bu rol bəlkə də aktyorluq sənətinə hələ də "oyunbazlıq" kimi baxanların teatra münasibətini kökündən dəyişdirən təkan nöqtəsi oldu. Aktyorun özünün yazdığı kimi "vaxtı ilə onu barmaqla göstərən, ona tənə ilə baxanlar indi onu Məcnun deyə çağıraraq alqışlayır, hörmətlə qarşılayırdılar". Səhnədə yaşadığı 30 ildən artıq bir müddətdə o 400 dəfə bu rolun sehrini yaşadı, yaratdı. Azərbaycan səhnəsinin əfsanəvi, təkrarolunmaz Məcnunu kimi tanındı. Əziz Şərifin Sarabskinin Məcnunu haqda yazdıqları bu gün bizlər üçün sənədli yazı qədər qiymətli və canlıdır. "Sarabskinin oyunu misilsiz idi. Onun nəğmələri bulaq kimi axır... Ağlaya-ağlaya, inildəyə-inildəyə öz məhəbbətindən, öz Leylisindən Füzulinin qəzəlləri ilə ölməz muğam üstündə danışır, insan qəlbinin ən incə damarlarına işləyən musiqi mənə o qədər təsir edirdi ki, hönkürtümü çətin boğa bilirdim . Lakin göz yaşlarım durmadan axırdı. Qəlbimi isə qəribə hisslər doldururdu. Zavallı, uğursuz, divanə Məcnun! Sarabski öz rolunu böyük məharətlə oynadı. O, Məcnun surətini səhnədə tam mənası ilə canlandırdı". Dünya opera sənətinin unikal bir səhifəsi olan Şərqin və Qərbin musiqi teatr ənənələrinin kəsişdiyi muğam operasının tarixini Hüseynqulu Sarabskisiz təsəvvür etmək mümkün deyil. O, milli opera tarixində Ü.Hacıbəyovun opera və operettalarında - Kərəm ("Əsli və Kərəm"), Şeyx Sənan ("Şeyx Sənan"), Şah Abbas ("Şah Abbas və Xurşidbanu"), Söhrab ("Rüstəm və Söhrab"), Sərvər ("O olmasın, bu olsun"), Mərcan bəy ("Ər və arvad"), Əsgər ("Arşın mal alan"), M.Maqomayevin "Şah İsmayıl"ında Şah İsmayıl, Z.Hacıbəyovun "Aşıq Qərib"ində Aşıq Qərib rollarının ilk ifaçısı kimi ad qoydu. Hər bir obraz üçün Hüseynqulu Sarabski təravətli, fərqli boyalar tapırdı. Məcnunu ifa edərkən tamaşaçılarını göz yaşlarına qərq edirdi. Şah İsmayılı oynayanda məğrurluğu, əzəməti ilə tamaşaçıları riqqətə gətirirdi, Kərəm obrazını yaradanda yandırıb-yaxırdı... O, Üzeyir Hacıbəyov, Müslüm Maqomayev, Zülfüqar Hacıbəyovla birlikdə çiyin-çiyinə yeni musiqi tarixinin qurucularından biri idi.

Bütün gücünü Azərbaycanda teatrın inkişafına həsr etmiş bu insanın həyat xatirələri "Köhnə Bakı" kitabında çox gözəl şəkildə əks olunub. Kitabın 1982-ci ildə buraxılmış nüsxəsində çox maraqlı faktlar var. Gəmidə işləyən atası dəniz fırtınasında həlak olduqdan sonra vəziyyətləri ağırlaşan Sarabskilər ailəsinin həyatını Hüseynqulu tam təfərrüatı ilə bu kitabda yazır. Onun Quran öyrənmə həvəsinin necə oxa dəydiyi aşağıdakı məqalədə açıq aydın görünür:

- Məhəllə uşaqlarının qoltuqlarında Quran, əllərində heybə və rəhl (Quranı düz saxlamaq üçün alət-A.Z) dəstə-dəstə məktəbə getdiklərini görər və evə qayıdıb anama deyərdim:

-Ana, məni də məktəbə qoy. Oxumaq istəyirəm.

Anam cavab verərdi ki, əgər səni məktəbə qoysam, gərək ayda 3 abbası pul verəm. O da ki, yoxdur.

Bir qoca nənəm var idi. O anama dedi ki, bir arvad var, ayda bir abbasiyə Qurandan dərs deyir. Mənim toyuqlarım yumurtlayır, yığıb satdıqdan sonra bir abbasını mən verərəm. Anam da razı oldu. Sabahı gün nənəm əlimdən yapışıb məni İçərişəhərdə, Şah məscidinin yanında, 9 nömrəli evdə yaşayan molla Anaqız adlı arvadın yanına apardı. Çox sevinirdim. Məndən ötrü bir əlifba çərəkəsi də aldılar. Beş ay o molla mənə dərs verdi. Amma bir kəlmə də olsun öyrənə bilmədim. Dərs əvəzinə döyülmək və qışqırıq eşitdim. Evdə həmişə molladan şikayət edərdim. Beş aydan sonra məni bu mollanın yanından çıxarıb İçərişəhərdə, Kazımbəy hamamının yanında, 80 nömrəli evdə yaşayan Məsməxanım adlı ikinci bir arvad mollasına tapşırdılar. Ayda 6 şahı dərs haqqı kəsildi. Yeddi ay da orada oxudum. Səhər saat səkkizdə gedib, saat on ikiyədək orada olardım. Məsməxanım iki saat bizimlə məşğul olub sonra bizə ev işi gördürərdi. Bir mən deyildim, məndən başqa iki qız, iki oğlan şəyirdi də vardı. Bizi gah dənizə göndərər, gah ev süpürtdürər, qab yudurdar, samovar sürtdürərdi. Görürdüm ki, biz burda qulluqçu əvəziyik. Bir gün molla mənə: "Oğlum, mən hamama gedirəm, bu satıl və boxçanı mənim üçün hamama apar, bir-iki saatdan sonra gəl, evə gətir"-buyurdu. Mən ona dedim ki, "ay mollabacı, mən dərs oxumağa gəlmişəm, nökər olmağa gəlməmişəm ki?" Molla bunu eşitdikdə çubuğu kürəyimə çəkib dedi: "Sənin borcundur mollaya nökər də olasan, qulluqçu da, hələ cavab da qaytarırsan?" Baxdım ki, əgər dayansam mükəmməl döyüləcəyəm, çərəkəmlə Quranımı qapıb qaçdım. Evdə əhvalatı nəql elədim. Atalığım bunu eşitdikdə, durdu məni təpiyinin altına saldı və başladı: "Bir il deyil ki, sən iki molla dəyişmisən. Nə oldu elə bunların ikisi də pis oldu? Görünür, sən özün tənbəl, korazehinsən!"

Səhər atalığım dübarə məni həmin mollanın yanına göndərdi. Anam və nənəm qorxularından bir söz deyə bilmədilər. Mən də evdəki döyülməkdən mollaya bir söz deməyib dərsi qanar-qanmaz oxumağa başladım. Bu əhvalatdan sonra mollabacı acığa düşüb evin çox işini mənə gördürərdi. Bu şəraitlə iki aydan sonra qanar-qanmaz Quranı xətm elədim. O vaxtın qaydası idi, uşaq Quranı başa çıxardısa, anası ya nənəsi ona güləbətindən araqçın bağışlardılar. Mənim üçün bunların heç biri olmadı. Mən də Qurandan heç bir şey bilmədiyimi nəzərə alıb danışmadım. Məndən soruşsalar ki, ailədə bir savadlı yox idi ki, mənim bilmədiyimi aşkara çıxarsın? Deyərəm: - "Nəinki bizim ailədə, hətta məhəlləmizdə bir savadlı adam yox idi". Nə isə, hər cümə axşamı nənəm məni çağırıb deyərdi: "Bala, gəl ölülərimiz üçün yasin oxu". Məni yaxşı yedizdirib doyuzdurardılar. Mən də çətinliklə Qurandan Yasin surəsini tapıb oxuyardım. Avazım yaxşı və yanıqlı çıxırdı. Bizə gələn qonşu arvadları da nənəm qarışıq özlərinə əl qatıb şəxsey-vəxsey gedərdilər.

Bir dəfə anam və nənəm çox çətinliklə düyü tapıb plov bişirib həmin mollabacını qonaq çağırdılar. Axşam mollabacı gəldi, mən də qorxumdan heç dinməyib evin bir küncündə oturub fikir edirdim ki, birdən mollabacı dedi "Gətir Quranı, mənimlə bərabər Yasin oxu-onda nə edəcəym?" Bu fikirdə idim ki, mollabacı üzünü mənə tutub dedi: - "Oğlum, Quranı yaddan çıxartmamısan ki?" - Anam ilə nənəm ağzımı açmağa qoymadılar: "Maşallah, ay mollabacı, allah atana rəhmət eləsin, ona yaxşı dərs vermisən. Hər cümə axşamı yasin oxuyur".

Mollabacı: "Hə, hə, heç bilmirsiz ki, onun üstündə mən nə zəhmət çəkmişəm. Qaraları (surə-A.Z.) bir-bir ona tanıtmışam"-dedi. Anam dedi ki, tez-tez oxuyur, özü də rəvan oxuyur. Yarım saatda on dənə yasin oxuyur.

Mollabacı üzünü mənə tutdu: -Oğlum, Quranı gətir, Yasin oxu, qulaq asaq.

Bu sözləri eşitcək dizlərim titrədi. İstər-istəməz gedib Quranı gətirdim. Eyni zamanda bu fikir məndən əl çəkmirdi: "Kələyim açılsa nə olacaq?"

Döyülməyimi gözümün önünə aldıqdan sonra Quranı açıb Yasini başladım. Ağzıma hər nə gəldi oxuyurdum. Mollabacı - "Ay balam! Bu Yasin oxumayır, dərədən, təpədən, hər nə ağzına gəlir deyir". -Bu sözləri dedikdən sonra qulağımdan tutub şapalaqlamağa başladı. Atalığım gəlib əhvalatın nə olduğunu eşitdi. Hərəsi bir tərəfdən döyməyə başladılar. Mən də qaçıb qonşumuz Ağabacıgilin evində gizləndim. Nənəmin ürəyi yanır, gecəynən soraqlaşıb məni Ağabacıgildən tapır.

Mən nənəmə deyərdim ki, bu arvad mollaları heç bir şey bilməyir, dərsi mənə qandığım şəkildə vermirlər. O olan oldu, molla işi bitdi.

Şərq.- 2011.- 14 iyun.- S. 11.