Gizli faktların üzərinə işıq düşdü

Akif Aşırlının yeni kitabı 31 mart soyqırımının qaranlıq səhifələrindən bəhs edir

31 mart - Azərbaycanlıların Soyqırımı Gününün ildönümü ərəfəsində "Şərq" qəzetinin baş redaktoru Akif Aşırlının "31 mart soyqırımı: 1918-1920-ci illər mətbuatında" kitabı işıq üzü gördü. Əslində, kitabın adı mahiyyətini açıqlayır. Milli mətbuatımızdan gətirilən nümunələrlə zəngin olan kitabın dəyərini daha da artıransa indiyədək Azərbaycan ictimaiyyətinə bəlli olmayan faktların üzə çıxarılaraq nəşrə daxil edilməsidir. Kitabda soyqırım hadisəsi ilə bağlı o zamanın "Azərbaycan", "İstiqlal", "Hümmət" kimi mətbu orqanlarında verilmiş materiallarla yanaşı, 1918-ci ildə Tiflisdə nəşr olunan "Qardaş qayğısı" qəzetində çap olunmuş məqalələr də ərəb qrafikasından müasir əlifbaya çevrilərək oxuculara təqdim edilir. "Qardaş qayğısı" qəzetinin nəşri haqqında, ümumiyyətlə, indiyədək heç bir bilgi olmayıb.

Bu qəzetin adı ilk dəfədir ki, mətbuat tariximizə daxil edilir. Diqqətə layiq digər məqamsa əslən Maştağadan olan Seyidağa Axundzadə adlı şəxsin əski əlifba ilə yazdığı və 1919-cu ildə "Turan" mətbəəsində çap olunmuş "Mart hadisəsi 1918..." adlı kitabının müəllif tərəfindən müasir əlifbaya çevrilərək kitaba daxil edilməsidir.

Dünən Beynəlxalq Mətbuat Mərkəzində Akif Aşırlının kitabının təqdimat mərasiminə toplaşanlar da kitabın dəyərindən danışarkən bu faktlara xüsusi diqqət yönəltdilər.

Tədbirin aparıcısı, "525-ci qəzet"in baş redaktoru Rəşad Məcid qeyd etdi ki, A.Aşırlı baş redaktorluq fəaliyyəti ilə bahəm bir neçə kitaba müəlliflik edib. Bu kitablar Azərbaycan tarixinin müxtəlif dövrlərini əhatə edib. Onların arasında "Qafqaz İslam Ordusu", "Türkün Xocalı soyqırımı", millət vəkili Qənirə Paşayeva ilə həmmüəllif olduğu "Ermənilərin törətdiyi soyqırımın qurbanı - Bağanıs Ayrım" kitabları Azərbaycan tarixinin həm şanlı səhifələri, həm də məruz qaldığımız faciələr, 2 cildlik "Azərbaycan mətbuatı tarixi" kitabı isə milli və sonrakı sovet mətbuatı tarixi ilə bağlı ciddi araşdırmalardır. R.Məcid A.Aşırlının Azərbaycan xalqına qarşı ermənilərin 1918-ci ildə törətdiyi soyqırıma dair indiyədək ictimaiyyətə məlum olmayan materialları üzə çıxarıb müasir əlifbaya çevirərək nəşr etdirməsini çox faydalı bir iş adlandırdı.

Danışmaq üçün söz alan millət vəkili Qənirə Paşayeva Azərbaycan vətəndaşları qarşısında duran ən önəmli vəzifənin ermənilər tərəfindən xalqımıza qarşı zaman-zaman törədilmiş soyqırımların beynəlxalq ictimaiyyətə çatdırılması olduğunu dedi:

- Bu iş bir neçə aspektdən önəmlidir. Birincisi, insanlarımız soyqırıma məruz qalıblar. Bunu törədənlərin tarix qarşısında cavab vermələri üçün bu faktlar beynəlxalq ictimaiyyətə çatdırılmalıdır. Beynəlxalq ictimaiyyət bunu bilməlidir. İkincisi, bu faktların beynəlxalq ictimaiyyətə çatdırılması 20-ci əsrin sonlarında Azərbaycan torpaqlarının Ermənistan tərəfindən işğalının əsasında nəyin dayandığını daha yaxşı anlamağa kömək edər. Biz bu faktları anlatmalıyıq ki, ermənilərin mahiyyəti üzə çıxsın. Və Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin köklərinə də işıq salınsın. Soyqırım faktlarının üzə çıxarılması və beynəlxalq aləmə tanıdılması prosesin köklərinin geniş şəkildə aydınladılması üçün çox vacibdir. Hesab edirəm ki, Akif Aşırlının kitabı bu sahədə geniş bilgi verən bir vasitədir. Həmin dövrün mətbuat tarixi də indiyədək ciddi araşdırılmayıb. Amma bu kitabdan görünür ki, o dövrə aid çox qiymətli faktlar həmin dövr mətbuatının səhifələrindədir. Məsələn, cümhuriyyət dövründə fəaliyyət göstərmiş Fövqəladə İstintaq Komissiyasının işi barədə materiallar o dövrün mətbuatında əksini tapıb və onlar da kitaba salınıb. Bunlar çox dəyərli materiallardır.

Millət vəkili kitabın, o cümlədən soyqırım tariximizin Azərbaycan oxucusuna tanıdılmasının vacibliyini də vurğuladı:

- Bu kitab ilk öncə Azərbaycan oxucusuna lazımdır. Çünki sovet dönəmində tariximiz təhrif olunub. Mən təklif edirəm ki, kitabın məhdud tirajda qalmaması üçün iş adamları dəstək versin, kitab geniş tirajla çap olunsun, orta məktəblərə, ali məktəblərə dərs vəsaiti kimi paylansın. Kitabın elektron variantını hazırlamaq, rus və ingilis dillərinə tərcümə edib yaymaq lazımdır.

Yeni kitabın işıq üzü görməsi münasibətilə A.Aşırlını təbrik edən millət vəkili Sabir Rüstəmxanlı Azərbaycan mətbuatının parlaq bir dövrünün öyrənilməməsindən və Bakıda hələ də soyqırım muzeyinin yaradılmamasından narazılığını bildirdi:

- Cümhuriyyət dövrü mətbuatından danışarkən təəssüf ki, ancaq "Molla Nəsrəddin", "Füyuzat" kimi nəşrlərlə bağlı araşdırmaların olduğunu görürük. Mən bu kitaba baxıram və görürəm ki, digər mətbuat orqanlarında bizim çox dəyərli ziyalılarımız, həmin dövrün çox məşhur müəllifləri məqalələrlə çıxış ediblər. Öz gözləri ilə gördükləri hadisələri qələmə alıblar. Bunu təkzib etmək mümkün deyil. Təəssüf ki, mətbuatımızın 20-ci əsrin əvvəllərindəki çox parlaq bir dövrü sonadək öyrənilməyib. Təkcə, "Baku", "Kaspi" qəzetlərində 1901-1902-ci illərdə Əhməd Ağaoğlunun biri-birindən dəyərli 10-larla yazısı var. Heç birindən xəbərimiz yoxdu. Bunların hamısını yenidən müasir əlifba ilə çap etdirmək lazımdır. Çünki, bu mənim şəxsi fikrimdir, ovaxtkı ziyalılarımız milli məsələlərə münasibətdə və vicdan məsələsində indiki ziyalılara nisbətən qat-qat dürüst idilər və hadisələrə yanaşma tərzləri də daha doğru idi. Ötən əsrdə 1905-07-ci illərdən başlayaraq ermənilər millətimizə qarşı qətliamlar törədib. Biz də həmin tarixləri matəm edə-edə, danışa-danışa öz yerimizdə sayırıq. 18 ildir biz deyirik, niyə indiyədək Bakıda bir soyqırım muzeyi yoxdur? Daşkənddə belə muzey var. Orada I Pyotrun zamanında özbək xalqının başına gətirilən zülmlər xronologiya ilə əksini tapıb. Görün, Türkmənistanda necə Səlcuq muzeyi tikiblər?! Ancaq görünür, Bakıda bəzi qüvvələrin bir erməni sevgisi var ki, belə bir muzeyin yaranmasına imkan vermir. Azərbaycan tarixi muzeyi 14 il bağlı qaldı. Biz aləmə tariximizdən danışırıq, gələn qonaqlara tariximizi göstərə bilmirik. Tarix muzeyimiz hələ də Hacı Zeynalabdin Tağıyevin evində fəaliyyət göstərir. Deməli, bizim içimizdə buna mane olan qüvvələr var. Bizim mətbuatımız da, jurnalistikamız da bu məsələlərdə bir qədər hücumçu mövqedə dayanmalıdır. Hesab edirəm ki, Azərbaycan jurnalistikası gələcəyi düşünməlidir. Bizim 35 milyonumuz o biri tərəfdədir. Güney Azərbaycan mətbuatını oxuya bilən neçə jurnalistimiz var? Neçəmiz ərəb əlifbasını bilirik? Bütün saytları avtomatik ərəb əlifbasına çevirmək imkanı var. Jurnalistlərimiz kompyuterlərinə o proqramları qoysun, qoy yazıları Güneydəki soydaşlarımız da oxusun. Güneydə gedən prosesləri özü izləyə bilsin.

Millət vəkili Fazil Mustafa başımıza gətirilən müsibətlərin təşkilatlanmamış xalqın təşkilatlanmış hərbi qüvvələrlə üz-üzə qalmasından irəli gəldiyini söylədi:

- Bu, 20-ci əsrin əvvəllərində belə olub, əsrin sonlarında da belə oldu. Bizim məğlubiyyətimizin əsasını bu təşkil edib. Qarabağ hadisələri zamanı da eyni səhvlər olub. Bu, ibrət götürülməli bir tarixdir. Bu gün Şəhidlər Xiyabanımız var. Amma Şəhidlər Xiyabanını ziyarət edənlər kimə nifrət edilməli olduğunu bilmir. Bizim qəzəbimizin, nifrətimizin konkret hədəfi yoxdur. Bu, təbliğat nöqteyi-nəzərindən çox da uğurlu siyasət deyil. Hədəfi konkretləşdirmək lazımdır. Soyqırım muzeyi ona görə lazımdır ki, orada Türkmənçay müqaviləsindən bu yana baş vermiş hadisələr və Azərbaycan türklərinə qarşı törədilmiş cinayətlər göstərilsin. Həm də təkcə Azərbaycanın şimalında yox, Güneyindəki hadisələr də əksini tapmalıdır. Çünki həmin dövrdə Azərbaycanın güneyində də qətliamlar törədilib.

Kitabın elmi redaktoru, BDU-nun jurnalistika fakültəsinin jurnalistika nəzəriyyəsi və təcrübəsi kafedrasının müdiri, professor Cahangir Məmmədli Azərbaycan mətbuat tarixi məktəbinin formalaşmaqda olmasını vurğuladı:

- Bu gün nə qədər gileylənsək də, Azərbaycan mətbuat tarixi məktəbi yaranmış və formalaşmaqdadır. Mətbuat tariximizə bir vətəndaşlıq mövqeyi gəlib. BDU-nun professoru Şirməmməd Hüseynovun yaratdığı məktəb var. Şirməmməd müəllim klassik jurnalistikamızdakı ən maraqlı yazılara izah verməklə yenidən nəşr etdirib. Bu sahədə Akif Aşırlının da çox böyük fəaliyyəti var və bu fəaliyyət artıq bir təcrübəyə çevrilməkdədir. Akif Aşırlı Azərbaycan mətbuat tarixinin dərsliyini yaradıb. Düzdü, o, iki hissədən ibarət "Azərbaycan mətbuatı tarixi" kitabının üzərinə "dərslik" yazmayıb, amma 1875-ci ildən 1990-cı illərin əvvəllərinədək olan dövrü bütün əhatə edib və bu gün jurnalistika fakültəsində dərslik kimi istifadə olunur. Mən ilk növbədə buna görə Akif Aşırlıya təşəkkür edirəm. 31 mart soyqırımı hadisəsindən bizi 2 gün (1 gün -red) ayırır. Bu gün burada deyilənlər sabah mətbuat səhifələrinə çıxacaq və soyqırımın nə olduğunu xalqa çatdırmış olacaq. Bu baxımdan kitabın məhz bu ərəfədə nəşr olunması böyük əhəmiyyət kəsb edir. Hesab edirəm ki, bu kitab da jurnalistika fakültəsində dərs vəsaiti səviyyəsində tədris olunmağa layiqdir. Akif Aşırlı belə bir kitab nəşr etməklə böyük vətəndaşlıq işi görüb. Buna görə mən onu bağrıma basıram, təbrik edirəm.

Professor Musa Qasımlı da belə bir əhəmiyyətli nəşr ortaya qoyduğuna görə A.Aşırlıya təşəkkürünü bildirdi:

- Akif müəllimi gərgin əməyinin nəticəsi olan bu kitab münasibətilə təbrik edirəm. Akif Aşırlı bu materialları üzə çıxaran bir şəxsdir. 1988-ci ilə qədər bu materialları oxumağa icazə vermirdilər. Arxivdən kimsə onları ala bilməzdi. Amma Akif Aşırlı arxivə gedib, tədqiqat aparıb və indiyədək gizli qalan bu faktları ortaya çıxarıb. Bu məsələ ilə bağlı bir neçə detalı vurğulmaq istəyirəm. Ermənilərin Azərbaycan xalqına qarşı törətdiyi soyqırımların coğrafiyası çox genişdir. Şərqi Anadolu, Azərbaycanın güneyi, İrəvan quberniyası, Borçalı və nəhayət, Azərbaycan Respublikasının indiki ərazisidir. Arxiv sənədlərinə baxanda soyqırım qurbanlarının sayı bolşevik sənədlərində 3 min, bizim arxivlərdə 8-10-11-12-15 min, ingilis-amerikan sənədlərində isə 25-30 min göstərilir. Nəyə görə Bakıda törədilib soyqırım? Məqsəd nə idi? Ona görə ki, Azərbaycan müstəqil olmasın, Bakı Azərbaycanın paytaxtı olmasın. Amma məqsədlərinə çatmadılar. Martda soyqırım törədildi, mayda Azərbaycan istiqlaliyyəti elan edildi. Qarabağ hadisələrində də məqsəd Azərbaycanın müstəqilliyinə əngəl törətmək idi, amma yenə də məqsədlərinə çatmadılar. Bizim mart ayından alacağımız ibrət dərsləri çoxdur. Biz bu məsələləri ciddi şəkildə araşdırmalıyıq. Tarixdən söz düşəndə boş danışmağın mənası yoxdur. Tarixdə danışan fakt, material və məntiqdir. Bu kitabda da fakt, material, məntiq danışır. Bu kitabdan da çıxan məntiq budur ki, xalqımıza qarşı nə zaman bədxah, düşmən siyasət yürüdülüb, buna baxmayaraq biz qalib çıxmışıq, baxmayaraq ki, zədələnmişik.

Millət vəkili, Milli Dirçəliş Hərəkatının rəhbəri Fərəc Quliyev isə bildirdi ki, təşəkkürə qalsa, gərək "Şərq" qəzetinin timsalında Akif Aşırlıya hər gün təşəkkür edilsin:

- Çünki bu qəzet hər gün Azərbaycan davası aparır, Bütöv Azərbaycan məsələsini qoyur. Biz hadisələrə qiymət verəndə ermənilərin nə istədiyini müəyyənləşdirməliyik. Ermənilərin Böyük Ermənistan strategiyası haqqında hamımız bilirik. Azərbaycan torpaqlarının işğalı, Qarabağ münaqişəsi, bu gün ermənilərin Türkiyəyə qarşı torpaq iddiası bu strategiyanın tərkib hissəsidir. Günün birində biz Azərbaycan türkləri ayağa qalxıb status-kvonun bərpasını tələb edəndə dünya ictimaiyyəti çaşmasın deyə, bu tip məsələlərin ortada olması lazımdır. Bu nədir: İtirilmiş tarixin bərpası, hadisələri qeydə alan tarixçilərin əsərlərini ortaya çıxarmaq. Tarixi hadisələr, o cümlədən bu gün də baş verənlər sistemli şəkildə gerçək tarix olaraq yazılmalıdır. Akif Aşırlı bu kitabı vasitəsilə məhz 1918-ci il soyqırımı haqqında bilmədiyimiz, indiyədək gizli qalmış faktları ortaya qoyub. Tariximizin bərpası üçün bizə məhz belə kitablar lazımdır.

Qeyd edək ki, təqdimat mərasimində "Olaylar" İnformasiya Agentliyinin direktoru Yunus Oğuz, "Azərbaycan" qəzetinin baş redaktoru Hikmət Babaoğlu, "İki sahil" qəzetinin baş redaktoru Vüqar Rəhimzadə, tədqiqatçı-jurnalist Səriyyə Müslümqızı, BDU-nun jurnalistika fakültəsinin dosenti Akif Rüstəmov da iştirak edirdilər. Lakin vaxt məhdudluğundan fikir bildirmək imkanları olmadı. Sonda müəllif 1918-ci ildə insanlarımızla yanaşı həm də milli mətbuatımıza qarşı soyqırım aktı törədildiyini vurğulayaraq 31 martı eyni zamanda mətbuatımızın soyqırımı günü kimi qiymətləndirdiyini dedi və mərasimə toplaşanlara öz təşəkkürünü bildirdi.

Məlahət Rzayeva

Şərq.- 2011.- 30 mart.- S. 3.