Azərbaycan teatrının köhnə kişisi

Adil İsgəndərov böyük sənətkar olmaqla yanaşı, həm də öz məktəbini yaratdı

O, 68 illik ömrünün 42 ilini sənətə bağladı. Kino və teatr səhnəsində özündən sonra məktəb qoydu. O, Azərbaycan səhnəsinə yeni ruh gətirdi. Bunun da nəticəsində onun quruluş verdiyi tamaşalar teatr tarixində əlamətdar hadisəyə çevrildi. Bu, unudulmaz sənətkar - Adil İsgəndərovdur.

Adil İsgəndərov 1910-cu il mayın 5-də Gəncədə dünyaya göz açıb. Onun doğulduğu ildə qədim Gəncənin adı Yelizavetpol adlanırdı. Sənətkarın səhnəyə ilk marağı da doğma obasından başlamışdı. Məktəb illəri, yeniyetməlik və gənclik çağları ötən əsrin iyirminci illərinə düşmüşdü. Həmin dövrdə məktəblərdə, fəhlə klublarında "yeni" insanın yetişdirilməsi üçün təhsillə yanaşı, estetik tərbiyə vasitələrindən, o cümlədən, teatrdan da geniş istifadə olunurdu. Demək olar ki, bütün məktəblərdə dram dərnəkləri vardı. Adil İsgəndərov elə ilk səhnə fəaliyyətinə oxuduğu məktəbdə başlamış, sonrakı illərdə isə işçi klublarındakı dram dərnəklərinə üz tutmuşdu. İyirminci illərin sonu isə Bakıya gəlib, teatr texnikumuna daxil olmuşdu. Texnikumu bitirən kimi də Moskvada Lunaçarski adına Dövlət Teatr İnstitutunda təhsilini davam etdirmişdi. Moskva teatr mühiti, müəllimləri, təcrübə keçdiyi Moskva Akademik Dram Teatrı, Vaxtanqov adına Teatr onun bir sənətkar kimi formalaşmasında mühüm əhəmiyyət kəsb edib. O, bu səhnə ocağından çox şey öyrənib, mənimsəyib. Amma yaradıcılığında heç zaman onları təqlid etməyib, yamsılamayıb, öz üslubunu, Adil İsgəndərov teatrını yaradıb.

Xatirələrdə yaşayan "Adil müəllim"

Onun haqqında qələmə alınmış xatirələrdən bəlli olur ki, ruhunda həmişə bahar ovqatı yaşadan Adil İsgəndərov həm olduqca ağır təbiətli, həm də son dərəcə özünəməxsus zarafatları, atmacaları ilə ətrafdakılara xoş təsir bağışlayan bir şəxsiyyət olub. Həmkarları həmişə ona "Ədil müəllim" deyə müraciət edərdilər. Bu zabitəli insanla təmas qurmaq, dostluq etmək o qədər də asan deyildi. Yaxın dostları deyirdilər ki, Adil müəllimə yaxınlaşmağı bacarsan, ondan aralanmaq müşkülə dönürdü. Köhnə kişilərdən idi. Onun bu təbiəti yaratdığı filmlərdə də öz əksini tapıb. O qədər yumorlu, o qədər təbii, səmimi və təsiredici aktyor idi ki, hətta yaratdığı mənfi obrazlardan belə tamaşaçıya müsbət emosiyalar gəlirdi. Bu səbəbdən də onun can verdiyi bütün surətlər sevilirdi, yadda qalırdı. Bu, hər sənətkara xas olan xoşbəxtlik, bəlkə də sənət uğuru deyil ki, adı çəkilən kimi göz önündə onun yaratdığı obrazlar sıraya düzülsün.

Səhnəyə aparan yol...

İlk səhnə fəaliyyətinə oxuduğu məktəbdə başlayıb, sonrakı illərdə isə işçi klublarındakı dram dərnəklərində çalışıb. İyirminci illərin sonu Bakıya gələrək, teatr texnikumuna daxil olub.

Texnikumu bitirdikdən sonra Moskvada Lunaçarski adına Dövlət Teatr İnstitutunda təhsilini davam etdirib. Həmin teatr mühiti, müəllimləri, təcrübə keçdiyi Moskva Akademik Dram Teatrı, Vaxtanqov adına Teatr onun bir sənətkar kimi formalaşmasında mühüm əhəmiyyət kəsb edib.

Gənc baş rejissorun ilk işi Səməd Vurğunun "Vaqif" dramı olub. Bu tamaşa Akademik Milli Dram Teatrının yaradıcılıq həyatında ən uğurlu tamaşalardan biridir, min dəfədən çox oynanılıb.

Azərbaycan kinosu tarixində ən böyük uğur qazanan filmlər məhz Adil İsgəndərovun "Azərbaycanfilm" kinostudiyasına rəhbərliyi dövründə çəkilib. Rejissor "Əhməd haradadır?" adlı bədii filmi çəkərək, kino tariximizə qiymətli töhfəsini verir. Bu böyük sənətkar "Axırıncı aşırım", "Dərviş Parisi partladır", "Qanun naminə", "Arxadan vurulan zərbə" filmlərində yaratdığı obrazlarla adını kino tarixinə qızıl hərflərlə yazıb. A.İsgəndərov 1936-cı ildən başlayaraq, ömrünün sonuna kimi pedaqoji fəaliyyət göstərib. Əvvəl teatr məktəbində, sonra isə Azərbaycan Teatr İnstitutunda (indiki Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universiteti) aktyor və rejissor sənəti fənlərindən dərs deyib.

Görkəmli kino xadimi Adil İsgəndərovun 100 illik yubileyi ölkədə layiqincə qeyd olundu. Hətta ötən gün də Akademik Milli Dram Teatrı böyük sənətkarın 100 illik yubileyini möhtəşəm şəkildə qeyd etdi. Məlumat üçün bildirək ki, Akademik Milli Dram Teatrı ötən il təmirdə olduğundan, Adil İsgəndərovun 100 illik yubileyi bu il qeyd edildi.

Elm, təhsil və mədəniyyət ocaqlarında bu görkəmli şəxsiyyətin xatirəsinə həsr olunan tədbirlər keçirildi.

Hamının inamla "Ədil" deyə müraciət etdiyi, əvəzində "buyur, qadam" - cavabı aldığı Adil İsgəndərov Azərbaycan teatrının və kinosunun xoşbəxt sənətkarlarındandır. Bu xoşbəxtlik bəzən zamanın sərt küləkləri ilə rastlaşanda da bu böyük sənətkar sənət naminə ona verilən iztirablara mətanətlə dözürdü. 68 illik bir ömür yaşamış Adil İsgəndərovu bu gün Azərbaycanda tanımayan çətin tapılar. Geniş tamaşaçı kütləsi, indiki nəsil onu ən çox kino aktyoru kimi tanıyır, hər dəfə də bu böyük sənətkarın televiziya ekranlarında nümayiş olunan filmlərdə Rosselini ("Uzaq sahillərdə"), Kərbəlayı ("Axırıncı aşırım"), Kamilov ("Qanun naminə"), Hatəmxan ağa ("Dərviş Parisi partladır") və başqa bu səpkili rollarına baxanda böyük estetik zövq alır, onun əvəzsiz ifaçılıq məharəti ilə üzləşirlər. Amma bu rollar, aktyorluq sənəti Adil İsgəndərovun Azərbaycan incəsənəti üçün etdiyi işlərin onda biri, bəlkə ondan da azdır. Çünki Adil İsgəndərovun adı çəkiləndə mütəxəssislər ilk növbədə Azərbaycan Milli Dram Teatrının böyük və şərəfli bir dövrünü xatırlayırlar. Bu səhnə ocağına başçılıq edənə kimi o, müəyyən bir hazırlıq mərhələsi keçmişdi.

Adil İsgəndərov Azərbaycan Dövlət Dram Teatrında müstəqil rejissor kimi hazırladığı ilk işində - Aleksandr Korneyçukun "Platon Krecet" əsərinin tamaşasında azad təxəyyülün nişanələrini verdi. Əsər görkəmli sənətkarlar - Ülvi Rəcəb və Mustafa Mərdanov tərəfindən təqdim olunmuşdu. Pyesdəki əhvalatlar Azərbaycana köçürülmüş, əsərdəki qəhrəmanlar milli adlarla adlandırılmışdı. Baş qəhrəman Platon Krecetin adı və soyadı "Polad Qartal"la əvəzlənmişdi. Əsər bu adla tamaşaçılara təqdim olundu və böyük uğur qazandı.

"Polad Qartal"dan sonra rejissor, Mirzə İbrahimovun "Həyat" pyesi üzərində işlədi. Məlum olduğu kimi "Həyat" Mirzə müəllimin ilk dram əsəri idi. O zaman gənc yazıçı səhnə qanunlarının tələblərini o qədər də dərindən bilmirdi. Amma bəxti gətirmişdi, çünki əsər Adil İsgəndərova həvalə olunmuşdu. "Həyat" pyesi Adil İsgəndərovda başqa bir cəhəti - dramaturqla işləmək bacarığını üzə çıxardı. Bundan sonra gənc dramaturq Cabbar Məcnunbəyovun "Yanar dərə" əsərini uğurla tamaşaya hazırlayan A.İsgəndərov 1938-ci ilin may ayında Dram Teatrına baş rejissor təyin olundu.

Gənc baş rejissorun ilk işi isə Səməd Vurğunun "Vaqif" dramı oldu. "Vaqif" A.İsgəndərovun yaradıcılıq istedadının zənginliyini, təxəyyül genişliyini, müəlliflə işləmək məharətini üzə çıxardı. Bu tamaşa Akademik Milli Dram Teatrının yaradıcılıq həyatında ən uğurlu tamaşalardan biridir, min dəfədən çox oynanılmışdır. "Vaqif" teatra təqdim olunanda kiçik bir əsər idi, amma rejissorla dramaturqun birgə səyi nəticəsində monumental bir tamaşa alındı. "Vaqif" tamaşası əslində A.İsgəndərovun, onun şəxsində Milli Dram Teatrının 1960-cı ilə kimi olan üslubunu müəyyənləşdirdi. Bu üslub isə monumentalizm, əzəmətli tamaşalar silsiləsi demək idi. A.İsgəndərov bu üsluba xas öz aktyorlarını yetişdirir, əvvəllər yaradıcılığa başlayan aktyorların bir çoxunu isə bu üsluba uyğunlaşdırırdı. Sonralar adlı-sanlı aktyorlar kimi yetişən Ələsgər Ələkbərov, Rza Əfqanlı, Həsənağa Salayev, Hökümə Qurbanova, Leyla Bədirbəyli, Nəcibə Məlikova və digər bu səpkili aktyorlar A.İsgəndərov məktəbinin yetirmələri adlanırdı. A.İsgəndərovun hazırladığı tamaşalara bilet tapmaq çətin idi. Bu monumental əsərlərin sırasında neçə-neçə gənc dramaturqların əsərləri var idi. A.İsgəndərovun böyüklüyü orasında idi ki, o, bu gənc dramaturqların istedadını görür və onları istiqamətləndirirdi. S.Vurğun və M.İbrahimovla yanaşı, S.Rəhman, M.Hüseyn, İ.Əfəndiyev, Ə. Məmmədxanlı, C.Məcnunbəyov, Z.Xəlil, İ.Səfərli və digərlərinin dramaturq kimi püxtələşməsində A.İsgəndərovun zəhməti az deyil. Milli dramaturgiyamızın yeni nümunələri olan "Fərhad və Şirin", "Toy", "İşıqlı yollar", "Dumanlı Təbriz", "Xoşbəxtlər", "Nişanlı qız", "Nizami", "Cavanşir" kimi əsərlər xalqımızın istilaçılara qarşı mübarizəsindən, qəhrəmanlıq tarixindən, eyni zamanda həyatdakı naqisliklərin islahı yollarından bəhs edir, bir tərəfdən tamaşaçılarda milli özünüdərki gücləndirir, digər tərəfdən cəmiyyətdəki yalançılığa, insan xislətindəki təkəbbürə, lovğalığa və digər mənəvi çatışmazlıqlara qarşı ikrah hissi oyadırdı. Adil İsgəndərov yeni dramaturqlar nəsli yetişdirməklə bərabər, Azərbaycan və dünya klassikasına da biganə deyildi. Onun teatrda baş rejissor və bədii rəhbər olduğu dövrdə "Hacı Qara", "Lənkəran xanının vəziri", "Ölülər", "Aydın", "Sevil", "Yaşar", "Od gəlini", "Dağılan tifaq" və digər əsərlər uğurla tamaşaya qoyulurdu. Dünya dramaturgiyasından isə V.Şekspirin "On ikinci gecə", "Otello", K.Qaldoninin "Mehmanxana sahibəsi", Lope de Veqanın "Sevilya ulduzu", A.Ostrovskinin "Günahsız müqəssirlər" kimi klassik əsərlər uğurla səhnələşdirildi. Bu əsərlərin bir qismini o özü, digərlərini isə onunla birlikdə çalışan rejissorlar Ələsgər Şərifov, Mehdi Məmmədov, Əliheydər Ələkbərov, Səttar Turabov, Tofiq Kazımov hazırlayırdı. Gözəl təşkilatçı olan Adil İsgəndərovun geniş ürəyi vardı. O, teatrda çalışan hər bir rejissor üçün geniş imkanlar yaradır, lazım gəldikdə isə məsləhətlərini əsirgəmirdi.

A.İsgəndərovun baş rejissor işlədiyi dövrdə Azərbaycan Dövlət Dram Teatrı o zaman Sovet məkanında sayılıb-seçilən teatrlardan idi. Onun vaxtında teatrın Moskvaya qastrolu zamanı tamaşalar orada çalışan mütəxəssislər tərəfindən maraqla qarşılanırdı. Moskva qastrolları zamanı S.Vurğunun "Vaqif", "Fərhad və Şirin", V.Şekspirin "On ikinci gecə", "Otello", A.Ostrovskinin "Tufan", C.Cabbarlının "Almaz" və başqa əsərlər Moskvanın teatr ictimaiyyəti, mütəxəssislər tərəfindən yüksək dəyərləndirilib, paytaxt mətbuatında, incəsənətə, teatra dair çıxan jurnallarda bu tamaşalar nümunəvi əsərlər kimi təhlil olunub.

Teatrın gələcəyini düşünən pedaqoq...

A.İsgəndərovu Azərbaycan teatrının gələcəyi də narahat edirdi. O, 1936-cı ildən başlayaraq, ömrünün sonuna kimi pedaqoji fəaliyyət göstərib. Öz tələbələri içərisindən ən yaxşılarını seçib, teatra gətirirdi. Lakin görkəmli pedaqoq bununla kifayətlənmirdi. Dram Teatrında, sonralar "Azərbaycanfilm" kinostudiyasında işləyəndə, orada aktyorluq studiyaları açaraq, ali təhsil almağa imkanı olmayan gəncləri seçib, onları səhnə və kino sənətimiz üçün hazırlayırdı.

1960-cı ildə artıq özünün məktəbini yaratmış, SSRİ məkanında sayılıb-seçilən rejissorlardan olan Adil İsgəndərov Dram Teatrının rəhbərliyindən uzaqlaşdırıldı. Lakin çox keçmədi ki, "Azərbaycanfilm" kinostudiyasına başçılıq etməyə başladı. Kadrları yaxşı tanımağı, geniş dünyagörüşü, təşkilatçılığı burada da istedadlı və təcrübəli sənətkarın köməyinə gəldi.

Bəzən ədəbi yaradıcılıq sahəsində də qələm çalırdı. Yazdığı pyeslər Gənc Tamaşaçılar Teatrında, Musiqili Komediya Teatrında tamaşaya qoyulub, radioda səsləndirilib.

Adil İsgəndərov 1978-ci ildə dünyasını dəyişib.

Adil İsgəndərov zəmanəsinin ən yüksək mükafatlarını - SSRİ Xalq artisti adını, SSRİ Dövlət mükafatını, SSRİ məkanında keçirilən kinofestivalda "Ən yaxşı kişi roluna görə" mükafatı alıb, onlarla orden və medala layiq görülüb. Lakin Adil İsgəndərovun ən böyük mükafatı ümumxalq sevgisi, özünün yaratdığı üslub, teatr məktəbidir. Onun üslubu və ənənələrindən öyrənmək, bəhrələnmək hər zaman zəruridir.

Şərq.- 2011.- 7 may.- S. 11.