Əfqanlılar

Azərbaycan teatr tariximizin qoşa qanadı Rza və Bədurə Əfqanlı

Romantik aktyor məktəbinin nümayəndəsi, ciddi və xeyirxah, saf qəlbli və sadə həyat tərzli obrazların ifasında ən uğurlu nailiyyətlər qazanan aktyorlardan öndə duranların biri də Azərbaycan Respublikasının xalq artisti Rza Əfqanlıdır. Ötən əsrin əvvəllərində Cənubi Azərbaycandan yüzlərlə gənc iş, dolanışıq dalınca Bakıya gəlir. Sonra elə olur ki, onların çoxu geri vətənə dönə bilmir.

Bu küləkli şəhərin istisində yanır, yağışında islanır və qarlı-çovğunlu zülmət gecəsində soyuqdan donur... Lakin çox çətinliklə olsa da iş tapıb işləyəni, əli çörəyə, hətta mənsəbə, şöhrətə çatanı da olur. Belə gənclərdən biri respublikanın xalq artisti, mərhum Rza Əfqanlı olub. İfa etdiyi əsərin orijinal və ya tərcümə olmasından, xüsusən ona tapşırılmış rolun böyük, ya kiçikliyindən asılı olmayaraq, aktyor həmişə ilk növbədə bitkin və xarakterik səhnə obrazı yaratmağa çalışıb.

Çətin keçən uşaqlıq və gənclik illəri...

Rza Rüstəm oğlu Cəfərzadə (Rza Əfqanlı) 1899-cu il mayın 15-də Cənubi Azərbaycanın Sərab şəhərində doğulub. İki yaşında olarkən atası Rüstəm kişi vəfat edib. Rza doqquz yaşından varlıların qapılarında nökərçilik etməyə, quzu otarmağa məcbur olub. Ailəsini dolandırmaq məqsədilə 1912-ci ilin yazında Bakıya gəlib. 1916-cı ildə Pyatiqorska gedib və orada çəkməçi şagirdi işləyib, iki il sonra rus ordusunda könüllü xidmət edib. 1920-ci ildə Bakıya dönən Rza Əfqanlı əvvəl Sabunçu qəsəbəsindəki dram dərnəyində aktyorluq edib və tezliklə Akademik teatrın aktyoru Xəlil Hüseynovun təşəbbüsü ilə Mərkəzi Dövlət Səyyar Teatrında işləməyə başlayıb və 1923-cü ildə Milli Dram Teatrının truppasına işə götürülüb. 1929-cu ildə görkəmli rejissor və aktyor İbrahim İsfahanlının dəvəti ilə Tiflis Azərbaycan Dövlət Teatrında işləməyə gedib. 1933-1934-cü il teatr mövsümündə Türkmənistan Respublikasının paytaxtı Aşqabaddakı "Az Millətlər Teatrı"nda ("Natsmen" Teatrı) baş rejissor olub. 1935-ci ilin əvvəllərində yenə Milli Dram Teatrının kollektivinə qayıdıb.

Rzanın hələ uşaqlıqdan xalq oyunlarına böyük marağı olub. Doğrudur, yaşıdlarına qoşulub "teatr çıxarmağa" vaxt tapmazdı, amma sinəsinin altında qaynayan bir həvəs daim fikirlərini xəyalında yaratdığı bir aləmə çəkərdi. Bəlkə də elə buna görə, yenidən Bakıya qayıdıb neft mədənlərində iş axtaran Rza Əfqanlı ilk növbədə, dram dərnəyinə üzv yazılıb.

Xəlil Hüseynovla qarşılaşmaq onun tale yolunu dəyişir...

Gənc oğlandakı aktyorluq istedadını ilk dəfə Akademik Teatrın aktyoru Xəlil Hüseynov hiss edib. Dünya həqiqətən də yaxşı adamlardan xali olmur. Əslində, bu görkəmli aktyorun Rza Əfqanlının qarşısına çıxması onun gələcək həyat yolunun düzgün müəyyənləşməsində əsas rol oynadı. Beləliklə, Rza Əfqanlı üzərində çalışmağa başlayır. Mətn əzbərləmək qabiliyyəti, onu obrazın xarakterinə uyğun şəkildə söyləməsi, səhnədəki jestləri artıq rejissorların da diqqətini çəkirdi. 1923-cü ildə Milli Dram Teatrının truppasında işə götürülən Rza Əfqanlı, eyni zamanda təhsil almağı da unutmur. 1926-cı ildə Bakı Teatr Məktəbini bitirib. Həmin dövrdə azərbaycanlıların sıx yaşadığı şəhərlərdə geniş teatr şəbəkəsi yaratmaq məqsədilə Bakıda çalışan müqtədir sənətkarları tez-tez bölgələrə dəvət edirdilər. 1929-cu ildə görkəmli rejissor və aktyor İbrahim İsfahanlının dəvəti ilə Rza Əfqanlı Tiflis Azərbaycan Dövlət Teatrında işləməyə gedib. Artıq onun şöhrəti başqa respublikalara da yayılırdı. 1933-34-cü il teatr mövsümündə Rza Əfqanlı Türkmənistanın paytaxtı Aşqabaddakı Azərbaycan Teatrında baş rejissor işləyib. Bir müddət burada çalışdıqdan sonra yenidən Bakıya qayıdıb, milli teatrın səhnəsində çalışan Rza Əfqanlı o dövrdə tamaşaya qoyulan əsərlərin əksəriyyətində müxtəlif rollar yaradıb. Həm yerli dramaturqların, həm də dünya klassiklərinin əsərlərində yaratdığı obrazlar janr əlvanlığı, estetik zənginliyi ilə seçilirdi. Arada bir müddət Sumqayıt Dövlət Dram Teatrında aktyorluq edən Rza Əfqanlının sənət yolu müxtəlif təzyiqlərdən, maneələrdən, bəzən də haqsızlıqlardan keçməli olub. Həyatı kimi səhnə taleyi də hamar deyildi. Təzadlı həyatının aktyorluq - sənət yolunda müxtəlif təzyiqlərlə, maneələrlə, hətta haqsızlıqlarla da qarşılaşır. Ömür yolu kimi səhnə taleyi də enişli-yoxuşlu olur. Bütün bunlara baxmayaraq, Rza Əfqanlının Azərbaycan teatrında yaratdığı obrazlar öz cazibədarlığı ilə tamaşaçıların yaddaşında silinməz izlər qoyub. Elə olub ki, o, oynanılan tamaşada bir neçə rolda çıxış edib. Mütəxəssislər qeyd edirlər ki, Rza Əfqanlı həmin rolları tamaşaçıya elə məharətlə təqdim edirmiş ki, bu, yalnız proqramdakı siyahıdan bilinərmiş....

O məhz sənət üçün doğulmuşdu...

Onun milli teatrımızın inkişafı yolundakı xidmətləri və səhnədəki səmərəli fəaliyyəti yüksək qiymətləndirilir. Ömrünün 39-cu ilində əməkdar, 44-cü ilində isə xalq artisti adına layiq görülür. 1948-ci ildə Ənvər Məmmədxanlının "Şərqin səhəri" tamaşasında oynadığı Fərhad roluna görə Stalin mükafatı alır.

Rza Əfqanlı istər teatr, istərsə də kino tariximizdə hiss və duyğularımıza hakim kəsilən xeyli adda obrazlar yaradıb. Onun "Dağlarda döyüş" filmində yaratdığı Sərxan rolu məhz belə obrazlardandı.

Filmdə dövlət sərhədi pozulur. Sərhədçilər hadisə yerinə gəlir. Məlum olur ki, sərhədi pozanlar qaçaqmalçılardı. Atışma olur, sərhədçilərdən biri yaralanır. O da məlum olur ki, sərhədi pozanların biri - Sərxan sərhədçi Fərruxun atasıdır. Fərrux qaçaqmalçıya - Sərxana çatır. Onlar əlbəyaxa vuruşurlar. Hər ikisi yorulur. Bir-birindən aralı daşın üstündə oturur mübahisə edirlər. Fərrux Sərxanla nə qədər acıqlı danışırsa, Sərxan o qədər mülayim və mehriban olur. Deyir: "Tikanlı danışma, bala. Sən hələ də bilmədin ki, bu dağların yolunu mən də bilirəm. Mən də buralıyam. Bax, sizin o zastavanın yanındakı viranə kənddənəm. Bir oğlum da vardı. Oturardı dizimin üstündə, əlləri ilə saçlarımı qarışdırardı..." O, ahəstə, həzin və kədərli bir ahənglə danışaraq obrazla gözəl dil tapır. Daha doğrusu, obraza girir. Rola uyğun səslənən yanıqlı səsi, kədərli surəti tamaşaçını inandırır və düşündürür. Tamaşaçı elə hesab edir ki, doğrudan da, bu, kino yox, gerçək həyatdır... Filmdə onun məğrur duruşu, cəsarətli, bəzən inamsız, ümidsiz hərəkətləri, pərişan saçları və gözlərindən oxunan qəmli-kədərli əhvalı müharibə dövrünün əsl azərbaycanlı kişisini xatırladır. Milli kino sənətimizin inkişafında Rza Əfqanlının xidmətləri çox olmuşdur. O, həqiqətən görkəmli kino xadimi olub. "Bakılılar", "Kəndlilər", "Yeni horizont", "Dağlarda döyüş", "Aygün", "26-lar", "O olmasın, bu olsun", "Qanun naminə", "Mən ki gözəl deyildim" və sairə filmlərdə bir-birindən gözəl, olduqca mənalı, maraqlı obrazlar yaradıb. O, həmin obrazlarda tamaşaçıların rəğbətini qazanıb. Təəssüflə qeyd edək ki, onun teatrda yaratdığı obrazlar o vaxt lentə çəkilməyib. O, sənət üçün doğulmuşdu.

Qədirbilən xalqımız görkəmli kino xadimlərimizi həmişə yad edir. Eynən də gənc nəsil klassik kino aktyorlarımız - Ələsgər Ələkbərov, Adil İsgəndərov, Yusif Vəliyev, Möhsün Sənani və başqaları kimi Rza Əfqanlını da sevir və hörmətlə yad edir.

Amma bütün bunlara baxmayaraq Rza Əfqanlının Azərbaycan teatrına bəxş etdiyi obrazlar cazibədarlığı ilə görənlərin yaddaşında iz salıb. Mütəxəssislərin fikrincə, hətta eyni tamaşada bir neçə surəti oynayan Rza Əfqanlı onları elə səpkidə, məharətlə təqdim edə bilirmiş ki, tamaşaçılar yalnız proqramdakı adların siyahısına görə onun üç rol yaratdığından xəbər tuturmuşlar.

Eyni dövrdə yaşadığı sənətkarlar kimi, Rza Əfqanlının da yaradıcılığında kino rolları ayrıca mərhələdir. O, 1963-cü ildə teatrdan haqsız olaraq uzaqlaşdırılıb. Uzun illər işsiz qalan (arada ancaq bir neçə filmə çəkilib) Rza Əfqanlı bir müddət Sumqayıt Dövlət Dram Teatrında aktyorluq edib. Rza Əfqanlının rollarında realizmdən şirələnən romantik vüsət, poetik cazibədarlıq vardı. Zəhmli baxışları, sərt və ifadəli sifət cizgiləri ürəyəyatımlı idi, aktyor onları obrazın bədii siqlətinə uyğun tərzdə istiqamətləndirirdi. ?anrından asılı olmayaraq, bütün tamaşalarda obrazın fərdi xarakterini, konfliktdə daşıdığı yükü bütövlükdə tamaşanın ali məqsədinin məhvərində təcəssüm etdirirdi. Romantik zəmində formalaşan Rza Əfqanlı realist obrazları da şövqlə, əzmlə, yaradıcılıq ehtirası ilə oynayırdı və bununla da öz üslübuna yeni səpki təravəti verirdi. Həyat yoldaşı tanınmış teatr rəssamı Bədurə xanım Əfqanlı idi. Aktrisa Ofeliya Aslanın atasıdır.

Rza Əfqanlı 9 noyabr 1973-cü ildə Bakıda vəfat edib.

Ömür-gün yoldaşı, xalq rəssamı Bədurə Əfqanlı

Teatr yaradıcı və kollektiv əməyin məhsuludur. Hər hansı teatr tamaşasının təsirli və yaddaqalan olmasında bədii tərtibatın - rəssam işinin də öz yeri var. Ötən əsrin əvvəllərində teatr-dekorasiya sənətinin inkişafında və təşəkkül tapmasında Xalq rəssamı Bədurə Əfqanlının xüsusi əməyi olub. O həm də ilk azərbaycanlı qadın teatr rəssamıdır. Bədurə Əfqanlı 1912-ci il oktyabrın 25-də Bakıda dünyaya gəlib. Atası Məlik Ağamalov dövlət qulluğunda çalışıb, geniş dünyagörüşlü və tanınmış ziyalılardan olub. Rəsm çəkməyi sevib. Boş vaxtlarında övladlarına ədəbiyyatdan, incəsənətdən danışar və onlarda bu sahəyə maraq oyadarmış. Təsadüfi deyil ki, sonralar böyük qızı Səyyarə memar-heykəltaraş, kiçik qızı Bədurə isə rəssam olub. Bədurənin orta məktəb illərində çəkdiyi rəsmlər müəlliminin diqqətindən yayınmır. Müəllimi onun istedadlı olduğunu bildirir. Bu sözləri onda sənətə daha böyük maraq yaradır. O, 1929-cu ildə Bakı Pedaqoji Texnikumuna daxil olur, lakin rəssam olmaq həvəsi onu Bakı Rəssamlıq Məktəbinə gətirir və 1931-ci ildə qrafika şöbəsində oxuyur. Teatr rəssamı olmaq qərarına gəlir. Diplom işinin mövzusu V.Şekspirin "Otello" faciəsi olur. Çəkdiyi eskizlər, qurduğu kompozisiyalar, tapdığı yeni rəng çalarları onun özünəməxsus sənət duyumunu göstərir. Diplom işini uğurla başa vurur.

İlk tərtibat verdiyi səhnə əsəri Rza Əfqanlının quruluşçu rejissor olduğu "Qaçaq Kərəm" tamaşası olur. Onlar uzun illər birgə çalışır, bir çox tamaşalara uğurlu səhnə həyatı verirlər. Birgə hazırladıqları tamaşalardan "Şeyx Sənan" faciəsini, "Aşıq Qərib" operasını, "1905-ci ildə", "Sevil" pyeslərini qeyd etmək olar.

Hər iki sənətkar bir müddət Türkmənistanda, Aşqabad Dram Teatrında çalışırlar. Sonra yenidən Bakıya qayıdırlar, yaradıcılıq işlərini doğma şəhərdə davam etdirirlər.

Bədurə Əfqanlı 1938-ci ildə Azərbaycan Dövlət Dram Teatrına dəvət alır. 1960-cı ilədək bu kollektivdə tərtibatçı və geyim üzrə rəssam olaraq çalışır. Həmçinin Azərbaycan Dövlət Rus Dram Teatrının bir sıra tamaşalarına geyim eskizləri çəkir. Bədii tərtibat verdiyi əsəri diqqətlə oxuyar, əhatə etdiyi dövrün tarixini, mədəniyyətini, geyim tərzini dəqiqliklə araşdırardı. Məhz bu səbəbdən onun verdiyi tərtibat sadəliyi, ciddiliyi və əsərin mövzusu ilə həmahəng olması ilə seçilib. Xüsusilə də Cəfər Cabbarlının pyeslərinə hazırladığı dekorasiyalar, eskizlər tamaşaların uğurlu alınmasında əhəmiyyətli rol oynayıb.

Bədurə Əfqanlının eskizləri, bədii tərtibat verdiyi əsərlər özündən sonrakı rəssamlar üçün bir məktəb olub. O, zahiri effektləri, geyimləri elə seçirmiş ki, bu təqdim olunan əsərin məzmununu təbii surətdə açırmış. Mütəxəssis Bədurə Əfqanlının rəssam kimi fəaliyyətindən danışarkən onun istedadı ilə yanaşı, əməksevərliyini, hər zaman axtarmaq həvəsini, peşəkarlığını xüsusi qeyd edirlər.

Rejissorlar, dramaturqlar həmişə onunla həvəslə işləyiblər. Çünki Bədurə Əfqanlı rənglər vasitəsilə tamaşaçıda xoş ovqat yarada bilib.

Sənətkar 1960-cı ildən "Azərbaycanfilm" kinostudiyasında geyim üzrə rəssam işləyib. Onun müxtəlif çeşidli, rəngarəng yaradıcılığından danışarkən bəzi rəqs ansamblları, ifaçılar üçün hazırladığı geyimlərdən də söz açmaq yerinə düşərdi. Rəşid Behbudovun rəhbərlik etdiyi Mahnı Teatrının kollektivi uzun illər Bədurə Əfqanlının məsləhət bildiyi geyimlər əsasında konsertlərə çıxıb.

Bu gün onun bir çox əsəri Azərbaycan Dövlət Teatr Muzeyi və A.A.Baxruşin adına Rusiya Mərkəzi Teatr Muzeyində saxlanılır.

Görkəmli sənətkarın çeşidli yaradıcılığı həmişə diqqət mərkəzində olub, ölkə rəhbərliyi tərəfindən layiqincə qiymətləndirilib. 1974-cü ildə Xalq artisti fəxri adına layiq görülüb. "Şərəf nişanı" ordeni ilə təltif edilib. Onun yaradıcılığı bir çox teatr və kino rəssamları üçün örnək olub, çünki sənətkar özündən sonra gələcək nəsillər üçün zəngin bir irs qoyub gedib. İlk azərbaycanlı qadın teatr rəssamımız Bədurə Əfqanlı 2002-ci il mayın 7-də dünyasını dəyişib.

Şərq.- 2011.- 11 may.- S. 11.