Şir biləkli tarzən

Tarını heç kimə etibar etməyib öz əlində saxlayan Qurban Primov

Zəngin musiqi irsinə malik olan Azərbaycan xalqı haqlı olaraq öz musiqisi ilə öyünə bilər. Musiqi mənəvi qidadır, könül rahatlığıdır. Milli musiqi alətlərimizin tacı olan ürəkləri ecazkar səsi ilə riqqətə gətirən Azərbaycan tarı musiqi alətləri xəzinəmizə daxil olan nadir alətlərdən biridir.

Tar əsasən Şərq ölkələrində yayılmışdır. İki oktava yarım səsə malik olan bu alətin texniki imkanları daha genişdir. İnsan səsinə yaxın olan tar səsi melodik baxımdan bütün musiqi alətlərindən yüksəkdə durur. Ona görə də tarda muğamları, xalq və bəstəkar mahnılarını, rəqsləri, istər klassik, istərsə də müasir rus və Avropa bəstəkarlarının əsərlərini ifa etmək imkanları daha üstündür. Azərbaycanın ən görkəmli xanəndələri əsrlərdən bəri tarın müşayiəti ilə oxumuş və bu günümüzə gəlib çatan muğamların formalaşmasında tarzənlərin xidmətindən istifadə etmişlər.

Tarın yaranma tarixi XI əsrdən qabaqlara təsadüf edir. Hələ XII əsrdə Nizami Gəncəvi "İsgəndərnamə" əsərində musiqi aləti kimi tarın adını çəkir.

Müğənni, tək bircə gecə də çal tar,

Məni bu dar yolda əzabdan qurtar!

Bəlkə, genişlənsin, açılsın yolum,

Köçüm bu daşlıqdan asudə olum.

Tar XIX əsrə qədər diz üstündə çalınmış, az simli və pərdəli olduğu üçün bu alətin texniki imkanları da zəif olmuşdur. Azərbaycan tarı XIX əsrin ikinci yarısında Şuşalı tarzən Sadıqcan (Mirzə Sadıq Əsəd oğlu) tərəfindən ilk dəfə sinə üstünə qaldırılıb çalınmış, bir neçə simlər və pərdələr də əlavə edilərək artırılmış, tarın formasında da dəyişiklik edilmişdir. Bununla da Azərbaycan tarı təkmilləşərək yeni quruluşda yeni nəfəs qazanmışdır. Buna görə də Sadıqcan haqlı olaraq tarın atası sayılır.

Bundan sonra Sadıqcan məktəbindən bəhrələnən neçə-neçə tarzənlər yetişmiş, adlı-sanlı muğam ifaçılarımızı bu gözəl alətin imkanlarından istifadə edərək müşayiət etmişlər.

Məşədi Cəmil Əmirov, Malıbəyli Həmid, Qurban Primov, Zərif Qayıbov, Mənsur Mənsurov, Əhsən Dadaşov, Bəhram Mənsurov, Həbib Bayramov, Baba Salahov, Hacı Məmmədov, Ramiz Quliyev, Sərvər İbrahimov, Möhlət Müslümov və başqaları Sadıqcanın layiqli varisləri kimi Azərbaycan tarında ifaçılıq mədəniyyətini daha da yüksəltmişlər.

Yaxın Şərqdə ən güclü səsi, gözəl şaqraq zəngulələri ilə seçilən bənzərsiz virtuoz xanəndə Cabbar Qaryağdı oğlunu dörd saat tarda müşayiət edən məhz şir biləkli tarzən Qurban Primov olmuşdur. Uzaq səfərə gedəndə belə Qurban Primov tarını heç kimə etibar etməyib öz əlində saxlayırmış.

Həyatı

Qurban Baxşəli oğlu Primov 1880-ci ilin oktyabrında Şuşa qəzasının Abdal Gülablı kəndində dünyaya gəlib. XVIII əsr Qarabağın məşhur aşığı olan Valehin nəticəsidir. 15 yaşında ikən müəllimi Sadıqcanın xeyir-duasını alan Qurban Qarabağ toylarında seçilən məşhur xanəndələri müşayət edir. Belə toyların birində xanəndə İslam Abdullayev Qurbanın tar çalmasını görüb onu özünə tarzən götürür. 1905-ci ildə Qurbanın taleyində uğurlu tarix olur. Çünki Gəncə toylarının birində Cabbar Qaryağdıoğlu onun tar çalmağını bəyənir və İslam Abdullayevin razılığı ilə gənci özü ilə Bakıya gətirir.

Məşhur xanəndələri müşayiət edən tarzən onların arasında ən çox Xan Şuşinskiyə bağlanır. Sənəti uca tutan tarzəni görkəmli musiqişünas Şuşinski xatirələrində belə yad edirdi: "Mən Qurban Primovu son dəfə 1965-ci il avqustun 10-da M.Maqomayev adına Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasında çıxış edərkən görmüşəm. Konsertdə gənc ifaçılarla bərabər 85 yaşlı qocaman tarzən də iştirak edirdi. O, "Rahab" çalırdı. Sənət yollarında saç ağartmış tarzən öz sədəfli tarını sinəsinə, barmaqlarını simlərə gənclik ehtirası ilə toxundurduqca tellərdən qopan xoş, ürək oxşayan səda dinləyicilərin ruhunu oxşayırdı. Tarzən "Rahab"ı 23 dəqiqə çaldı. Dinləyicilər hərarətli təbrik sədaları altında qocaman tarzəni 3 dəfə səhnəyə dəvət etdilər".

Xalq artisti Canəli Əkbərov onun haqqında belə deyib: "Mən ağlım kəsəndən bu sənətin aşiqi olmuşam. Dahi sənətkarın evimizdə çoxlu qrammofon valları var idi. Həmişə onlara qulaq asar, eynilə onlar kimi oxuyardım. Hətta Cabbarın oxuduğu "Heyratı"nı eyni ilə onun kimi oxuyardım. Bunu eşidənlər mənə məsləhət bildilər ki, oxumağımı tarzənə eşitdirim. Məqam elə gəldi ki, dənizkənarı parkda Qurban əmini görərək özümü görməməzliyə qoyub oxumağa başladım. Tarzən səsi eşidib ayaq saxladı. Tez tarını çıxardıb məni müşayiət edərək dinlədi və dedi: "Sən gələcəyin böyük xanəndəsi olacaqsan". Qurban əmi çalanda sanki tar dil açıb danışırdı. Tarzən əlinə tarı alanda çalğısı ilə gözəl rəvan dərsi tədris edən, mahnını sevdirən müəllimi xatırladırdı. Onun çalğısında bir balans, muğam cütlüyündən kənara çıxmayan kvadratura olub".

Canəli müəllim deyib ki, sənətkarın həyatında ən maraqlı hadisə erməni tarzəni ilə yarışması olub. "50-ci illər olardı. Erməni tarzəni Bala Merkomyanla onun sənət yarışması olub. Bu yarış üçün erməni tarzəni xüsusi tar bağladıb. O, "Mahur"u, Qurban əmi isə "Bayatı Şiraz"ı çalıb. Qurbanın çalğısına sinə gərmək hər tarzənə qismət olmayıb. O elə aydın, səlis yumşaq, şirin çalıb ki, həmkarı tarı qoyub, səhnəni tərk edib". Canəli müəllimə ilk dəfə oxuduğu "Çoban bayatısı"nı da tarzənin çalğısı sevdirib. O qeyd edir ki, bu cazibədə ifanı eşitməsə idi, bəlkə də oxumaq üçün özündə güc tapa bilməzdi: "Qurbanda Cabbar ifasının qüdrəti var idi. O heç vaxt musiqinin əlifbasından kənara çıxmayıb. Hər zaman xanəndənin yolunu gözləyib. Necə ki, sənət ədəb-ərkanını Cabbarda görüb, o cür də ömrünün sonuna qədər davam etdirib. Onun səhnəyə adi gəlişində, oturuşunda, tarı tutmağında bir şagird nizam-intizamı olub. O, ömrünün sonuna qədər özünü şagird sayıb". Canəli müəllim deyir ki, tarzənlə yaxınlıq edənlər onun həmişə hörmətini saxlayıb, onda olan yaxşı keyfiyyətlərdən bəhrələnməyə çalışıblar.

Qurban Primovla 30 il sənət əlaqəsində olan respublikanın əməkdar artisti Firudin Ələkbərovun da tarzənlə bağlı maraqlı xatirələri olub. O deyib ki, Qurban əmi muğamlarımızı dərindən bilən sənətkar olub. Qurban əmi tar çalanda mizrabından qığılcım çıxıb: "Onun vaxtında mikrofon az idi. Ancaq heç vaxt mikrofondan istifadə etməzdi. Onun gur çalğısı bütün zala yayılırdı. Mizrabı simlərə vuran kimi bütün zalda əyləşənləri məcbur edirdi ki, ona qulaq assınlar".

Bəli, onda özünəməxsus çalğı ştrixləri olub. Bunlar onun öz tapıntısı, ürəyinin hərarəti idi. Q.Pirimovu tanıyanlar onun həm də çox zarafatcıl olmasını xatırlayırlar. Həmişə zarafatla tarzənlərə deyərmiş ki, birdən yolla gedəndə sizə daş atarlar, tez əllərinizi gizlədin. Bircə əlləri qoruyun. Qurban Primov haqlı idi. Məhz həmin əllər idi bizləri heyrətə salan, möcüzələr yaradan. Həmin əllərin sehrindən süzülən musiqi hər kəsin qəlbini fəth edə bilirdi. Ustadlarımız bu gün böyük sənətkarın yolunu davam etdirərək, öz sələflərini unudulmağa qoymurlar. Ancaq Qurban Primovun öz sözləri ilə desək, "öyrənmək ustad olmaqda ümdə şərtdir. Amma gərək hər bir ustadın öz barmaqları olsun".

Qurban Primov Nabat xanım Ağalar qızı ilə ailə həyatı qurub və Əsgər, Sara, Tamara, Ədilə adında dörd övlad atası olub.

29 avqust 1965-ci ildə, Bakı şəhərində vəfat edib və I Fəxri Xiyabanda torpağa tapşırılıb.

Yaradıcılığı

Qurban Primovun inqilabdan əvvəlki dövrdəki fəaliyyətinin diqqətəlayiq xüsusiyyətlərindən biri bu olmuşdur ki, o bir sanətkar kimi o zamankı mürəkkəb ictimai şəraitdə baş verən hadisələri düzgün dərk etməyə çalışmış və öz yaradıcılıq taleyini geniş xalq kütlələrinin həyatı və taleyi ilə bağlamışdır. Qurban Primov 1905-ci ildə Bakıya köçdükdən və burada baş verən yenilikləri gördükdən sonra bir daha dərk etdi ki, onun fəaliyyətinin mənası xalqa xidmət etməkdən ibarətdir. O zaman Nəcəfbəy Vəzirov, Əbdürrəhimbəy Haqverdiyev, Mirzə Ələkbər Sabir, Üzeyir Hacıbəyov kimi qabaqcıl sənətkarlarla dostluğu və ünsiyyəti Qurban Primovun dünyagörüşünün formalaşmasında böyük və həlledici rol oynamışdır. Bununla əlaqədar olaraq qeyd etmək lazımdır ki, Qurban Primov ilk opera tamaşamızın görkəmli iştirakçılarından biri olmaq etibarilə Azərbaycan operasının yaranması işində yaxından və fəal iştirak etmişdir.

Həmin hadisədən başlayaraq Qurban Primovun ifaçılıq sənəti Azərbaycan opera sənətilə yaxından bağlıdır. Orkestrin gözəl və məharətli solisti olmaqla bərabər, Qurban Primov opera əsərlərinin özlərinin yaranması uğrunda yorulmadan çalışan bir xadimdir. R.M.Qlier "Şahsənəm" operası üzərində işlərkən Qurban Primov ona yaxından kömək edib, xeyli qiymətli material vermişdir. Təsadüfi deyildir ki, Qlier Azərbaycan xalq musiqisini öyrənmək işində Qurban Primovu özünün müəllimi adlandırır. Görkəmli Azərbaycan bəstəkarlarından Müslüm Maqomayev Azərbaycan muğamlarını yazmağa və tutuşdurub tərtib etməyə başlayarkən bir çox şeyləri Qurban Primovun ifasından yazmışdır.

Mirzə Sadıq məktəbinin sadiq və ləyaqətli davamçısı olan Qurban Primov gözəl və nümunəvi akkomponiatordur. Bu cəhətdən o öz çalğısı ilə müşayiət etdiyi xanəndənin bədii silahdaşıdır. Əgər onun müəllimi Mirzə Sadıq, Qurban Primovun özünün dediyinə görə, xanəndəni tarla müşayiət etmək sənətini o zamana qədər heç bir musiqiçinin xəyalına gəlməyən bir yüksəkliyə və bədii kamilliyə çatdırmışdısa, unutmaq olmaz ki, bu sahədə Qurban Primov özü də həqiqətən yeni söz demişdir. Yəni təkcə oxuyan - solisti yox, habelə tarda ifa edilən musiqini dinləməyi, bu musiqini oxuyan üçün bir əlavə kimi deyil, oxunan havanın ayrılmaz bir hissəsi kimi dərk etməyi, ansamblda tarın mühüm rolunu başa düşməyi dinləyicilərimiz məhz Qurban Primovun sayəsində öyrənmişlər. Oxuyanı müşayiət edən tarçının yaradıcılıq vəzifəsini dərindən başa düşən Qurban Primov tar çalanda özünə məxsus bir sənətkarlıqla parlaq surətdə göstərir ki, musiqidəki obraz, fikir, podtekst, ən incə boyalar və bir sıra bədii ifadə vasitələri tarın çalğısında özünü büruzə verir. Bunların hamısını göstərə bilmək sənətkar akkomponiatorun əlindədir və Qurban Primov da həqiqətən belə bir sənətkardır. Qurban Primov xanəndənin ifasının ən gərgin yaradıcılıq anlarında onun yaxın və səmimi köməkçisidir. Biz Qurban Primovu müşayiət etdiyi xanəndənin ifasını daimi bir yaradıcılıq narahatlığı, eyni zamanda şən və nikbin bir ruh yüksəkliyi ilə izləyən, xanəndənin psixoloji halını həmişə başa düşən və bunu nəzərə alan sənətkar tar çalan kimi tanıyırıq. Belə sənətkardan, məhz onun çalğısından, həssaslığından və bədii incəlikləri başa düşmək bacarığından çox şey asılıdır. Belə sənətkar tarçı müşayiət etdiyi solistin ifasına yaradıcılıq təsiri göstərə bilər, ona lazım olan, düzgün və prinsipial yaradıcılıq istiqaməti verə bilər. Belə akkomponiator öz solist-xanəndəsi ilə təsadüfi şəkildə yox, böyük, uzun və gərgin yaradıcılıq işi apardıqdan sonra çıxış edir və nəticədə ifanın özündə tam bir ansambl yaranır. Cabbar Qaryağdı oğlu, Qurban Primov və Saşa Ohanezaşvilidən mütəşəkkil məşhur trio məhz belə bir həqiqi ansambl idi. Azərbaycan muğamlarını gözəl bilən Qurban Primov öz ifaçılıq məharəti ilə Azərbaycan tar çalma sənətinin ən yaxşı ənənələrini inkişaf etdirmiş, bu ənənələri zənginləşdirmişdir. Qurban Primov 1929-cu ildə əməkdar artist, 1930-cu ildə isə Respublikanın Xalq artisti adı almışdır.

Şərq.- 2011.- 25 may.- S. 11.