Milli Azərbaycan ideyası

Akademik Ramiz Mehdiyev milli ideyanın formalaşması və inkişaf mərhələlərini müəyyənləşdirdi

Müasir milli ideya vətəndaşın özünü dövlətin bir hissəsi kimi hiss etməsi, dəyişikliklər edə biləcək güc kimi görməsi, güclü dövlət və güclü, iradəli liderin mövcudluğuna tələbat hiss etməsi ilə zənginləşir.

Bu barədə Azərbaycan Respublikası Prezident Administrasiyasının rəhbəri, akademik Ramiz Mehdiyev "Bakinskiy raboçi" qəzetinə eksklüziv müsahibəsində bildirib.

R.Mehdiyevin sözlərinə görə, azərbaycanlıların milli ideyalarının formalaşmasını bir neçə mərhələyə ayırmaq olar. "Mükəmməl konstitusiya formalaşdırmaq üçün tarixə söykənərək Azərbaycan xalqının milli-ideoloji konseptinin təşəkkül tapması və transformasiyası prosesinin dövrləşdirilməsini formalaşdırmaq lazım idi. Bu səbəbdən emprik təhlil apardıqdan sonra mən tarixi prosesləri növbəti mərhələlərə ayırdım".

Zənnimcə, milli ideya təkamülünün birinci mərhələsi 1828-1875-ci illəri əhatə edir.

"Rusiya-İran müharibəsindən sonra Azərbaycanın şimal hissəsinin ərazisi Rusiya imperiyasının tərkibinə düşdü və burada tədricən azərbaycanlıların həmrəylik prosesi başladı. Eyni zamanda Azərbaycan cəmiyyətinin ön hissəsi hələ fars və ərəb mənəviyyatı ilə hakimiyyətdə idilər. Bununla yanaşı, məhz bu dövrdə növbəti onillikdə cücərti verən milli oyanış toxumu əkən milli realist ədəbiyyat məktəbi formalaşmağa başlayır", - deyə o qeyd edib.

Azərbaycan Respublikası Prezident Administrasiyasının rəhbəri qeyd edib ki, əmələ gəlməkdə olan yeni ziyalı təbəqəsinin ən parlaq nümayəndələri öz ensiklopedik bilikləri ilə seçilən Abbasqulu ağa Bakıxanov, Mirzə Kazımbəy, Mirzə Fətəli Axundov və digərləri olublar.

"Bu, qabaqcıl rus ədəbiyyatının dairəsinə düşən və onun vasitəsilə XIX əsrin Avropa ədəbiyyatına qoşulan azsaylı Azərbaycan ziyalılarının ilk nümayəndələri idi. Bu görkəmli mütəfəkkirlərin fəlsəfi, tarixi və ədəbi əsərləri Şimali Azərbaycan əhalisinin etnik oyanış mənbələrinə əsaslanır", - deyə o qeyd edib.

R.Mehdiyev həmçinin bildirib ki, Azərbaycan xanlıqları Rusiya imperiyasının tərkibinə daxil olan zaman yerli zadəganlıq öz titullarından məhrum oldu və Rusiyanın tərkibində analoji titulları almadı, bunun əvəzində isə yeni təbəqə yarandı - "müsəlman ruhanilər". Bu, həmin dövrdə Azərbaycan cəmiyyətində eyniləşdirmənin əsas kriteriyası oldu.

Prezident Administrasiyası rəhbərinin sözlərinə görə, ikinci mərhələnin başlanğıcı 1875-ci ildə Bakıda Həsən bəy Zərdabi tərəfindən Rusiya müsəlmanları arasında Azərbaycan dilində ilk qəzet olan "Əkinçi"nin təsis olunması ilə bağlıdır və XX əsrin başlanğıcına qədər olan dövrü əhatə edir.

"Bu ilk Azərbaycan qəzeti, milli oyanış tarixində olduqca mühüm rol oynadı. Həsən bəy Zərdabi Azərbaycan teatrının banilərindən və ədəbiyyatda realizmin tərəfdarlarından biri kimi qəzetin səhifələrində dərc olunan məqalələrində dini-mistik mövqeyə qarşı çıxış edib. Qəzet öz redaktorunun dili ilə həmvətənlərini milli məhdudiyyətlərə qarşı mübarizə aparmağa və dövrlərinin elmi nailiyyətlərinə qoşulmağa çağırırdı", - deyə R. Mehdiyev bildirib.

O həmçinin qeyd edib ki, "Əkinçi" qəzeti maarifçilik ideyalarının daşıyıcısı kimi azsaylı Azərbaycan ziyalılarında milli özünüdərkin formalaşmasının əsasını qoymaqla tarixi rol oynayıb. Onun sözlərinə görə, eyni zamanda Seyid və Camal Ünsizadə qardaşları tərəfindən yaradılan "Ziya" və "Kəşkül" nəşrləri "Əkinçi"nin ənənəsini davam etdirərək öz oxucularını Avropanın elmi nailiyyətləri, təhsili və mədəniyyəti ilə tanış edirdilər.

"Bu nəşrlərin öz dövrlərinin ictimai rəy tarixində nəzərəçarpacaq iz buraxmamasına baxmayaraq, onlar XIX əsrin sonlarında Azərbaycan ziyalılarının yaradıcılıq fəaliyyətinin başlanğıcının göstəriciləri idi. Şübhəsiz ki, onlar nəşr işinə maraq oyatdılar, ən əsası isə onlar tərəfindən nəşr olunan məqalələrin tənqidi dərki günün tələblərinə cavab verən yeni nəşrlərin ortaya çıxmasına güclü təkan oldu", - deyə o bildirib.

R. Mehdiyevin sözlərinə görə, ziyalıların XIX əsrin sonlarında formalaşan ikinci nəsli artıq türk mədəniyyətinin ənənələrinə müraciət etməyə başladılar. Akademik qeyd edib ki, 1891-ci ildə "Kəşkül" qəzetində M.Şahtaxtinskinin məqaləsi dərc olunub. Məqalə müəllifinin burada "Azərbaycan türkləri" termininin tətbiqini təklif etməsilə türk şüurunu Azərbaycan eyniliyi ilə əlaqələndirməyə cəhd olunub.

O həmçinin rus dilində nəşr olunmasına baxmayaraq Əlimərdan bəy Topçubaşovun rəhbərlik etdiyi "Kaspi" qəzetinin əsas xalq tribunasına çevrildiyini qeyd edib.

R.Mehdiyevin sözlərinə görə, ikinci dövr maarifçiliyinin görkəmli pleyada nümayəndələri Nəcəf bəy Vəzirov, Sultan Məcid Qənizadə, Nəriman Nərimanov, Mirzə Ələkbər Sabir, Ömər Faiq Nemanzadə, Cəlil Məmmədquluzadə və digərləri kimi şəxsiyyətlər idi.

"Üçüncü mərhələ öz başlanğıcını Rusiyada 1905-1907-ci illər inqilablarından götürür və 1918-ci ilin mayında Zaqafqaziya Seyminin süqutu ilə sona çatır. "Həyat", "İrşad" və "Füyuzat" qəzetlərinin nəşr olunması milli ideologiyanın yaranması, dövlət təfəkkürü və milli azadlıq ideyasının formalaşmasına təkan verdi.

Türkçülük ideyası milli burjuaziya, yaradıcı və siyasi ziyalıların düşüncəsini mənimsəməyə başlayır, o dövrdə yaradılan siyasi təşkilatların əsas platformasına çevrilir. Bu ideyalar milli hərəkata güclü təkan verərək milli ideal xarakteri alır.

Onun sözlərinə görə, bu dövr Azərbaycan elitasının Rusiya imperiyası tərkibində milli ideyanın son məqsədi kimi milli-ərazi muxtariyyətinin yaradılması uğrunda mübarizəyə kurs götürməsi ilə xarakterizə olunur. Bununla yanaşı, 1918-ci ilədək tam azadlıq, milli və dövlət müstəqilliyi uğrunda mübarizə hələ siyasi təşkilatların gündəlik işinə çevrilməmişdi.

Akademik R.Mehdiyev vurğulayıb ki, dünya tarixində bu dövr dünya geosiyasətində tektonik yerdəyişmələri, Rusiya imperiyasının dağılması və müstəmləkə xalqların müstəqil dövlət qurması üçün şəraitin yaranması ilə yadda qalıb. Onun sözlərinə görə, məhz bu illərdə ictimai düşüncənin avanqardı kimi çıxış edən ictimai-siyasi xadimlərin yeni təbəqəsi meydana gəlir. O, Əhmədbəy Ağayev, Əli bəy Hüseynzadə, Məmməd Əmin Rəsulzadə, Əlimərdan bəy Topçubaşov və bir çox başqalarının milli ideallar uğrunda mübarizəni demokratik dəyər və prinsiplərlə birləşdirərək, milli Azərbaycan ideyasının daşıyıcıları olduqlarını qeyd edib.

Onun rəyinə görə, Azərbaycan milli ideyasının formalaşması tarixinin dördüncü mərhələsi 1918-ci il mayın sonu - 1920-ci il aprelin sonunu, Tiflisdə Milli Şuranın birinci iclasında Azərbaycanın müstəqil dövlət elan edilməsi haqqında qərarın qəbul edildiyi vaxtdan başlayan dövrü əhatə edir.

"Beləliklə, 28 may 1918-ci il ilk dəfə təntənəsi uğrunda xalqın ən yaxşı oğullarının mübarizə apardığı Azərbaycan milli ideyasının həyata keçirilmə simvoluna çevrildi. Gənc dövlətin baniləri Azərbaycanın müstəqil dövlət kimi beynəlxalq aləmdə tanınması uğrunda gərgin mübarizə aparmalı oldular. Lakin böyük dövlətlərin maraqları, siyasi konyunktura bu məqsədə nail olmaq üçün ciddi əngələ çevrildi" - o bəyan edib.

Onun sözlərinə görə, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin elan edilməsindən sonra Müvəqqəti Milli Şura müvəqqəti paytaxta - Gəncə şəhərinə köçdü. Və yalnız sentyabrın ortalarında, Bakının "Sentrokaspi Diktaturası" qoşunlarından azad edilməsindən sonra, hökumət fəal dövlət quruculuğu və ölkənin daxili siyasəti həyatının qaydaya salınmasına başlaya bildi.

"Lakin vaxt ötürülmüşdü. Təcili həllini tələb edən çox sayda problemlər yığılmışdı, ixtisaslı milli kadrların yoxluğu isə ölkənin effektiv idarə edilməsini güclü surətdə əngəlləyirdi. Bundan başqa, hökumətdəki qərarsızlıq, rəhbər vəzifələrin tanışlıq, "öz adamları" ilə və ya müxtəlif xarici qüvvələrin maraqlarına xidmət edən etibarsız kadrlarla komplektləşdirilməsi, xarici dövlətlərin ölkənin daxili işlərinə müdaxiləsi, dərin sosial-iqtisadi böhran və s. - əlbəttə, bütün bunlar dövlət hakimiyyətinin möhkəmlənməsi işinə xidmət etmirdi.

Yekunda bu ona gətirdi ki, Sovet Rusiyasının təzyiqi altında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin hökuməti 1920-ci il aprelin 28-də hakimiyyəti tamamilə bolşevik Rusiyasının tabeçiliyinə düşərək, Azərbaycanda sovet hakimiyyətini elan etmiş Azərbaycan bolşeviklərinə verməyə məcbur oldu.

Başlıca məqsədinin milli demokratik dövlətin yaradılması olduğu Azərbaycan milli ideyasının həyata keçirilməsinin ilk təcrübəsi beləcə dəfn edildi" - deyə, o qeyd edib.

Akademikin rəyinə görə, millətin siyasi və sosiomədəni dəyişmələrinin bütün başlanğıcları üçün ideoloji əsasının qoyulmasını göstərilmiş mərhələlərin əsas nailiyyətləri hesab etmək olar.

R.Mehdiyev vurğulayıb ki, kollektiv özünüeyniləşdirmə formaları - dini, etnik və sosiomədəni (sivil) formalar vahid milli, dövlət ideyasında birləşdirildi. Beləliklə, "millət", "milli ləyaqət", "dövlət" kimi əsas anlayışların formalaşdırılması və millətin gələcəyinə dair ayrı-ayrı baxışların müzakirəsi mümkün oldu.

28 aprel 1920-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutu dövlətin demokratik xarakterini, Azərbaycan cəmiyyətinin siyasi təşkilini dəyişdirdi və millətin - dövlətin Azərbaycan modelinin dövlətin beynəlxalq tanınmasına mənfi təsir göstərdi.

1920-ci il aprelin sonu - 1988-ci ilin əvvəlinədək olan dövr Azərbaycan xalqının kommunist ideologiyasının səyləri ilə rus dilinin millətlərarası ünsiyyət dili elan edildiyi, milli maraqların isə unudulduğu sovet xalqının bir hissəsi kimi təqdim olunduğu bir zaman idi", - deyə R.Mehdiyev bildirib.

Akademik həmçinin qeyd edib ki, sovet hakimiyyətinin ilk illərindən başlamış repressiyalar milli düşüncənin bütün cücərtilərini məhv etdi və Azərbaycan xalqının milli özünüeyniləşdirmə prosesini yubatdı. Sovet dövrü cəmiyyətin yeni, obyektiv əsasları olmayan və süni yaradılmış eyniləşdirilməsinin müəyyənləşdirilməsi ilə fərqlənirdi. Milli təşkilatların yaradılmasına hüquqların yoxluğu, həmçinin totalitar, inzibati-komanda idarəetmə sisteminin müəyyənləşdirilməsi Azərbaycan gerçəkliyinə sovet dövrünün tələblərinə uyğunlaşmış transformasiya olunmuş milli düşüncə modeli gətirdi.

R.Mehdiyevin rəyinə görə, proletar şüuru haqqında müddəalar irəli sürən kommunist ideologiyası mahiyyət baxımından milli özünüdərkin təkamülünə mənfi təsir göstərirdi, orada milli fikirlərə yer yox idi. Tarixin alternativsiz Kommunist Partiyası şəraitində milli düşüncə və milli iqtisadiyyatın, mənəvi yüksəlişin, milli özünüdərkin artımı üçün baza olan əhalinin rifahı və təhsil səviyyəsinin yaxşılaşdırılmasına hesablanmış siyasəti həyata keçirə biləcək dövlət xadimini siyasətin ön səhnəsinə çıxarması tələb olunurdu.

"1969-cu ildə Azərbaycan SSR-ə başçılıq etməyə başlamış Heydər Əliyev millətin inkişafı və milli maraqlar problemlərinin həyatının mənası olan bir dövlət xadiminə çevrildi. Ötən əsrin 70-80-ci illərində yaradılmış güclü iqtisadi baza Azərbaycana aqrar-sənaye respublikası statusuna keçməyə imkan verdi. Əsasən respublikanın idarə edilməsində fəal iştirak etməyə başlayan milli kadrlara diqqət ayrılırdı. Gələcəyə perspektivlə kadr potensialının formalaşdırılması üzrə tədbirlər görülürdü. Yaradıcı ziyalılara, elmin nümayəndələrinə qayğıkeş münasibət millətin yüksək elmi-texniki və mədəni potensialını əks etdirən təşəbbüslərin ortaya çıxması və həyata keçirilməsinə yardım göstərdi", - deyə R.Mehdiyev qeyd edib.

Azərbaycan Respublikası Prezident Administrasiyasının rəhbəri eyni zamanda qeyd edib ki, bu dövr ərzində Azərbaycan cəmiyyətinin ictimai müzakirəsinin milli fikrin formalaşmasının davam etdirilməsi istiqamətində aparıldığını demək olmaz, lakin fakt ondan ibarətdir ki, "milli maraqlar" anlayışı Azərbaycan cəmiyyətinin qabaqcıl hissəsi və başda Heydər Əliyev olmaqla rəhbər elita üçün yad deyildi.

"Milli maraqların ittifaq dövləti çərçivəsində ehtiyatla və ardıcıl şəkildə həqiqi siyasətdə həyata keçirilməsi ötən yüzilliyin 80-ci illərinin sonunda ölkədə xalq hərəkatının təşəkkül tapması üçün zəmin yaratdı, 1991-ci ildə dövlət müstəqilliyinin əldə olunması üçün baza rolunu oynadı"- deyə, o əlavə edib.

Onun sözlərinə görə, bu dövrün xüsusiyyəti ondan ibarət idi ki, dövlət siyasətinin əsasını kollektiv özünütəyinin formalarından biri - daha doğrusu, türk mənşəyi etibarilə eyniləşdirilən sosial-mədəni özünütəyin təşkil edirdi. Özünütəyin prosesində əsas millət üstünlüyü rakursunda nəzərdən keçirilən başlıca türk komponenti milli fikrin vahid forması kimi təklif edilirdi, həm daxili siyasət sahəsində, həm də xarici siyasət fəaliyyətində atılan sonrakı addımlar da məhz bu faktordan çıxış edilərək diktə olunurdu.

"Aparılan səhv milli siyasətin ağır nəticələri çox qısa vaxt ərzində özünü büruzə verməyə başladı, daha doğrusu, qatı etnik komponentə və separatçı əhval-ruhiyyəyə malik müxtəlif milli qrupların nümayəndələrinin yaratdığı ictimai qurumlar meydana gəlməyə başladı. Hakimiyyətə gələn siyasi qruplar xalqın birləşdirilməsinə, stabilliyin bərpa edilməsinə və cəmiyyətdə nizam-intizamın yaradılmasına yönələn idarəetmə kursunu həyata keçirə bilmədilər",- o əlavə edib.

Akademikin sözlərinə görə, 1993-cü ilin yayından milli fikrin formalaşması tarixinin yeddinci mərhələsi başlayır və onun 2003-cü ildə tam şəkildə təcəssümü ilə başa çatır. Ramiz Mehdiyev hesab edir ki, bu dövrün əsas xüsusiyyətləri ictimai-siyasi sabitliyin bərqərar olması, gələcək iqtisadi artımın əsaslarının yaradılması və ölkənin siyasi inkişafı ilə xarakterizə olunur.

"Bu illər ərzində milli fikir milli müstəqilliyin - suveren dövlətin formalaşdırılmasının yekun inkişaf mərhələsinə qədəm qoydu. Heydər Əliyevin apardığı siyasətin bəhrəsi kimi, "millət" anlayışının tərkibinə özünütəyinin bütün kollektiv formaları - etnik, dini, sosial-mədəni, siyasi və s. daxil edildi. Azərbaycan ideyası Azərbaycanda yaşayan və bu ölkəni öz ümumi Vətəni hesab edən bütün etnik qrupların vahid fikri qismində irəli sürüldü. Azərbaycanın çoxsaylı etnik müxtəlifliyi bizim böyük sərvətimizə çevrildi. Bu nemət müasir Azərbaycanı xarakterizə edən dəyərdir və biz onu daim qorumalıyıq. Bu dövrdən etibarən milli özünütəyinin yeni forması daha geniş və yeni şəkildə "azərbaycançılıq" ideologiyası ilə eyniləşdirilməkdədir. Məhz bu dövrdə Azərbaycan xalqının dövlət müstəqilliyinin yaradılması və möhkəmləndirilməsi kontekstində milli fikrin formalaşması prosesi tam olaraq başa çatdı", - deyə Ramiz Mehdiyev bildirib.

Prezident Administrasiyasının rəhbəri həmçinin bildirib ki, məhz 2003-cü ilin sonundan etibarən milli fikir müstəqil dövlətin inkişafının və beynəlxalq aləmlə münasibətlərinin yaradılmasının yeni aspektləri ilə əvəz olunmağa başladı. Bu dövrdə dövlətin inkişaf vektoru regional və qlobal perimetrlərdə ölkənin yeni mövqeyini müəyyənləşdirdi.

Şərq.- 2011.- 17 noyabr.- S. 3.