Mütaliə mədəniyyəti...

Son vaxtlar gənclərin kitablara meyli artıb

"Gənclər kitab oxumur!", "Hazırda mütaliə mədəniyyəti aşağı səviyyədədir!". Azərbaycan cəmiyyətində bu cür bəyanatlar tez-tez səsləndirilir. Hətta bu, həqiqət olmasa da belə. Apardığımız araşdırmalara görə, verilən bu bəyanatların yanlış olduğu üzə çıxıb. Kitab nəşri və satışı ilə məşğul olan şirkətlərdən aldığımız məlumatlara görə, bu gün kitab oxuyanların böyük əksəriyyəti elə gənclərdir. Amma sözsüz ki, bu, nəinki yetərli, heç orta səviyyədə də deyil. Ona görə də ölkədə mütaliə mədəniyyətinin yüksəldilməsinə böyük ehtiyac var. Bəs necə edək ki, Azərbaycan vətəndaşı özünü kitabsız təsəvvür edə bilməsin? Hansı tədbirləri həyata keçirək ki, insanlar üçün kitab oxumaq əvəzolunmaz vərdişə çevrilsin?

Sözügedən məsələ ətrafında söhbət etdiyimiz "Qanun" nəşrlər evinin direktoru Şahbaz Xuduoğlu bildirdi ki, Azərbaycanda hər zaman gənclər oxumadıqlarına görə ittiham olunub və bu tendensiya yenə də davam etməkdədir. Lakin Ş.Xuduoğlu bildirir ki, onların kitab stendlərinin ətrafında çoxlu adamlar olur və bunların da əksəriyyətini gənclər təşkil edir: "Müşahidəyə görə, stendə yaxınlaşan 10 nəfərdən 9-u gəncdir. Biri isə nisbətən yaşlı nəslin nümayəndəsi olur. Bu mənada hesab edirəm ki, son illər kitaba maraq xüsusən də gənclər arasında xeyli dərəcədə artıb. Əlbəttə, mütaliə etmək birbaşa olaraq təhsil mədəniyyəti ilə bağlıdır. Təhsil yoxdursa, onda kitaba da məhəbbət olmayacaq. Düşünürəm ki, oxumağın artması onunla əlaqədardır ki, son illər Azərbaycandan xaricə təhsil almağa gedirlər və onlar qayıdandan sonra öz dillərində kitab oxuyurlar. Və yaxud da üçüncü sektorun, nəşriyyatların kitabı təbliğ etmələri kitaba da münasibəti dəyişir".

Ş.Xuduoğlu bildirir ki, hazırda Azərbaycanda yerli müəlliflərdən çox xarici müəlliflər oxunur. Bunun anormallıq olduğunu önə çəkən "Qanun" nəşrlər evinin direktorunun sözlərinə görə, əslində bu tendensiya əksinə olmalıdır: "Azərbaycandakı vəziyyət digər ölkələrin kitab bazarından xeyli dərəcədə fərqlənir. Dünyanın hər yerində yerli müəlliflərin kitabları daha çox oxunur. Məsələn, Türkiyədə türk müəlliflər daha çox oxunur, nəinki xarici müəlliflər. Amma Azərbaycanda bir qədər fərqlidir. Bizdə xarici müəlliflər daha çox oxunur. Biz ötən il Nobel mükafatı laureatlarından olan Herton Müllerin, Orxan Pamukun əsərlərini Azərbaycan dilinə tərcümə etmişik. Onlar daha çox oxunurlar, nəinki bizim o nəsildən olan yazıçılarımızın əsərləri. Bu, bizim bazarın anormal cəhətidir. Əslində yerli məhsullar daha çox oxunmalıdır. Yəqin ki, bunun üçün də müəyyən zaman lazımdır. Amma hətta bizdə xarici müəlliflər də oxunursa, buna da şükür etmək lazımdır. Oxuyanın olması yaxşı haldır, təki kitab oxunsun".

Ölkədə mütaliə mədəniyyətinin inkişaf etdirilməsinə gəldikdə isə Ş.Xuduoğlu bildirib ki, heç bir uşaq özbaşına kitab oxumaz: "Gərək uşağa məcburən hərfləri öyrədəsən, yazı yazmaq üçün əlindən tutasan. Əks halda o heç vaxt öyrənməyəcək. Mindən və ya on mindən bir uşaq özü yazmağa, öyrənməyə həvəslə təşəbbüs göstərəcək. Hazırda Azərbaycanda vətəndaşların kitab oxumamasının səbəbi də təhsil səviyyəsinin aşağı olmasındadır. Yeganə səbəb də budur. Biz yeganə xalqıq ki, pul veririk ki, oxumayaq. Pul veririk ali təhsil diplomu alırıq, amma verdiyimiz pulun müqabilində təhsil almırıq. Bəlkə də Azərbaycanda ali təhsilli diplomlu fəhlələr diplomsuz fəhlələrdən daha çoxdur. Bu da anormal haldır. İnsanlar boğazlarından və digər ehtiyaclarından kəsib uşaqlarına xərcləyirlər ki, onların diplomu olsun. Sanki diplom hər şeyi həll edir. Ancaq diplom heç nəyi həll etmir. Bəlkə də o diploma verdikləri pulla uşaqlarına hansısa bir peşəni öyrətsəydilər, bu, daha yaxşı və daha gərəkli olardı. Baxırsan ki, bir sənətkar almanın çantasında onu yol boyu təqib edən bədii kitabları olur, metroda, marşrutda çıxarıb kitab oxuyur. Yəni heç kimin peşəsi ədəbiyyat oxumağına mane olmur. Ədəbiyyat daim oxunmalıdır. Bütün inkişaf etmiş ölkələrdə də belədir. Ancaq təəssüflər olsun ki, bizdə belə deyil. Bizə elə gəlir ki, yalnız təhsili olan kitab oxumalıdır. Amma bu, səhv fikirdir. Təhsili olmayan da kitab oxumalıdır. Mütaliə etmək bir mədəniyyətdir. Bu mədəniyyətə də sahiblənmək lazımdır. Təbii ki, bu da öyrənilməlidir, təbliğ olunmalıdır. Əgər bir insan hansısa işində nailiyyət qazanırsa, bu, yalnız onun oxuduğu kitablar və aldığı təhsillə bağlıdır. Təhsil olmadan, kitab oxumadan nailiyyət əldə etmək mümkün deyil. İnkişafın yeganə yolu təhsildir, oxumaqdır. Başqa bir yol isə yoxdur".

Milli Kitab Mükafatının təsisçisi, "Əli və Nino" kitab mağazalar şəbəkəsinin rəhbəri Nigar Köçərli də hesab edir ki, son zamanlar kitab oxuyanların sayı artıb. Onun sözlərinə görə, bu artım gənclər arasında daha yüksəkdir: "Bizim təcrübəmizdən də bəlli olur ki, hazırda elə gənclər kitab oxuyur. Bu da qürurvericidir. Biz görürük ki, son illərdə kitab alınması və oxunması istiqamətində böyük irəliləyişlər var. Gənclərimiz daha çox oxumağa başlayıblar. Hazırda oxucularımız daha çox xarici müəlliflərin əsərlərini oxuyurlar. Görünür, həmin müəlliflərə böyük etibar və ehtiyac var. Ümid edirəm ki, yerli yazıçılarımızın əsərləri daha çox oxunacaq və onların kitablarının tirajları çoxalacaq".

Kitabın qiymətinin baha olmasının onun oxunma sayına təsir etdiyini önə çəkən N.Köçərli Azərbaycanda kitabın üzərinə 18 faiz əlavə dəyər vergisinin (ƏDV) qoyulmasından təəssüflənib: "Dünyanın əksər ölkələrində, hətta MDB-də də kitab üzərində ƏDV sıfır faizdir. Bununla da dövlət mütaliə mədəniyyətinin yüksəldilməsinə çox böyük dəstək vermiş olur. Mənim fikrimcə, Azərbaycanda ƏDV ləğv olunsa, bu bütün kitabsevərlərə böyük dəstək olar. Çünki ƏDV ləğv olunduqdan sonra kitabların qiymətləri hazırkı kimi yüksək olmayacaq. Ümid edirəm ki, bu məsələ dövlət tərəfindən nəzərə alınacaq".

Əhalinin mütaliə mədəniyyətini yüksəltmək üçün müxtəlif tədbirlərin həyata keçirilməsinin vacib olduğunu önə çəkən N.Köçərli bu istiqamətdə iş gördüklərini dilə gətirib: "Məsələn, "Əli və Nino" şəbəkəsi olaraq ayda ən azı 2-3 dəfə kitab təqdimatları keçiririk. Problem orasındadır ki, əhalidə kitaba elə də böyük maraq yoxdur. Heç kəs könüllü şəkildə təqdimata gəlmək istəmir, hamını biz dəvət etməliyik. Amma əlimizdən gələni edirik ki, kitaba maraq artsın. Heç olmasa bu cür tədbirlərimiz yazıçılarımızın kitablarına qarşı olan marağı artırsın. Bir misal deyim. Bu yaxınlarda bizdə Qənirə Paşayevanın kitabının təqdimatı oldu. Qənirə xanım rekord vurdu. 2 saat ərzində 170 kitabı satıldı. Hələ bu günə qədər bizdə belə bir hal olmamışdı. Ümid edirəm ki, bizim digər müəlliflərimizin kitabları da belə satılacaq. Bu həftənin sonu Çingiz Abdullayevin kitabının da təqdimatı olacaq. Çox böyük ehtimalla Çingiz müəllim Qənirə xanımın rekordunu qıracaq. Çünki Çingiz Abdullayevin əsərləri Azərbaycanda populyardır. Mən bütün kitabsevərləri bu şənbə saat 15:00-da "Park-bulvar"a dəvət edirəm"

Gənc yazar Qan Turalı da son illərdə kitab oxunuşunda artımın olduğu qənaətindədir. Onun fikrincə, əvvəlki illərlə müqayisədə hazırda kitab bazarı daha çox inkişaf edir. Amma buna baxmayaraq ölkədə kitaba olan marağın yenə də aşağı səviyyədə olmasından gileylənən gənc yazar deyib ki, Azərbaycanda nəşr olunan kitabların tirajı bir çox hallarda 1000-i ötmür: "Təkcə Bakı şəhərində 100 mindən artıq tələbə var. Bu rəqəmin heç bir faizi kitab oxumur. İş orasındadır ki, hazırda kitab oxuyanların heç də hamısı tələbə deyil. Kitab oxuma, mütaliə mədəniyyəti inkişaf etsə də, bu proses çox zəif şəkildə gedir. Bunun da təbii ki, bir sıra səbəbləri var. Səbəblərdən biri də Azərbaycan təhsil sisteminin çox yarıtmaz vəziyyətdə olmasıdır. Xüsusilə də ədəbiyyat dərslikləri çox keyfiyyətsizdir. Orta məktəb və ya universitet bitirən adamların sonradan kitaba yönəlməyi çətindir. Kitabın qiymətinin baha olması da onun oxunma sayına təsir edir. Kitaba olan vergilər onun dəyərinin yüksək olmasına gətirib çıxarır. Hesab edirəm ki, kitab çapı ilə əlaqədar vergilər azaldılmalıdır. Dövlət kitaba gəlir yeri kimi baxmamalıdır. Məsələn, Türkiyə ilə bizdə kitabların qiyməti təxminən eynidir. Amma orada minimum əməkhaqqı bizdən qat-qat artıqdır, təxminən 150 manatdır. Bütün bu kimi hallar da kitaba olan marağı azaldır. Kitab mağazalarının az olması da mütaliəyə təsir edir. Normalda hər bir şəxs ay ərzində kitab üçün 50 manat pul xərcləməlidir. Amma biz görürük ki, tələbələrə bəzən kitabları məcbur satdırırlar. Halbuki o kitabı insan özü almalıdır".

Qan Turalı ölkədə daha çox xarici müəlliflərin əsərlərinin oxunması fikri ilə razılaşmır. Onun sözlərinə görə, xarici müəlliflərin əsərlərinin satışı istənilən halda yerli müəlliflərin kitablarının satışını keçə bilməz: "Bu, birmənalıdır. Məsələn, "Əli və Nino" kitab evinin açıqladığı rəqəmlərə görə, ötən ay mənim kitabımın satışı birinci yerdə idi. Məndən əvvəl də başqa yerli müəlliflər öndə olublar. Bu nə ilə bağlıdır? Məsələn, klassiklərin spesifik xüsusiyyətləri var. Onların əksəriyyəti həmişə satılıb, amma az-az satılıb. Bu gün də həmin müəlliflərin əsərləri çox satılmır. Bu da onunla əlaqəlidir ki, Azərbaycan cəmiyyəti Qan Turalı, Seymur Baycanı daha yaxşı tanıyır, nəinki xarici müəllifləri. Bu tendensiya bütün dünyada eynidir - yerli yazıçılar xarici müəlliflərdən daha çox oxunur".

Mütaliə mədəniyyətinin səviyyəsini yüksəltmək yollarına gəlincə isə Qan Turalı bildirdi ki, bu işdə telekanalların üzərinə böyük məsuliyyət düşür: "Hər bir televiziya kanalında sosial reklamlar olmalıdır. Amma onların başları pul qazanmağa qarışdığı üçün bu istiqamətdə heç bir iş görmürlər. Televiziyalarda bu cür sosial məsuliyyət hissi demək olar ki, yox dərəcəsindədir. Kitab oxumaq bir modaya çevrilməlidir. Bu gün nə üçün adamlar Rəqsanəyə, Faiqə, Röyaya, Aygünə oxşamaq istəyirlər? Çünki onların cəmiyyətdə çox ciddi pozisyonu var. Bu adamlar çox böyük pullar qazanırlar, bütün günü efirdədirlər. Amma Azərbaycanda yazıçıya verilən dəyər nədir ki, buna baxan şəxslər də yazıçıya oxşamaq istəsin. İndi bəziləri deyir ki, kitabı internetdən oxyur. Mən hesab edirəm ki, kitabı internetdən oxumaq qeyri-ciddidir. Doğrudur, hazırda elektron kitablar var, ancaq Azərbaycanda çoxlu sayda kitabların elektron variantı yoxdur. Kitab ilk növbədə satılmalıdır, alınmalıdır".

Seymur Qasımbəyli

Şərq.- 2011.- 30 noyabr.- S. 6.