"İrşad"ın "Tərəqqi" və hürriyyət yolu

Azərbaycan milli ictimai fikir tarixində Əhməd bəy Ağayevin özgün yeri vardır. O, "Kaspi" və "Həyat" qəzetlərindəki publisistik və redaktorluq fəaliyyətini milyonçu Murtuza Muxtarovun vəsaiti ilə özünün açıb və nəşr etdiyi "İrşad" qəzetində bir qədər konkret və daha aydın şəkildə davam etdirməyə başladı. Qəzetin 17 dekabr 1905-ci il tarixli ilk nömrəsində yazdığı "Qəzetimizin məsləki" və "İslam və hürriyyət" (davamı növbəti nömrələrdə) məqalələrində o, özünün (qəzetin) fəaliyyət proqramını ətraflı və əsaslı şəkildə izah edib.

Həmin məqalələrdə islam qövmünün, o cümlədən Qafqaz müsəlmanlarının (azərbaycanlıların) zamanın ritmini duya bilməyib digər xalqlardan əsrlərcə geri qalmaları təəssüf və vətəndaş yanğısı ilə diqqətə çatdırılıb. Bu geriliyi məşhur Əshabi-kəhf əhvalatı, həmin əhvalatın "qəhrəman"larının - Əshabi-kəhf mağarasında getdikləri bir neçə əsrlik yuxudan oyandıqdan sonra düşdükləri vəziyyətlə müqayisə edir: mağara sakinləri ayılıb günəşin bir qədər yüksəldiyini görüb bir-birlərinə baxaraq, "nə çox yatmışıq!" - deyə təəccüb edirlər. Əhməd bəy sözünə davam edərək, "biçarələr bilmiyordular ki, yüz illərcə yatmışdılar", - deyib əhvalatın gerisini nəql edir. Belə ki, azuqə dalınca bazara yollanan Əshabi-kəhf sakinini, onun görkəmini, libasını və aldığı ərzağa verdiyi pulu görən adamlar təəccüb və heyrətlə belə deyirdilər:

"Həriflər, siz nə adamsız, nərədən gəlmisiz? Bu ləfzlər, bu hərəkətlər, bu rəftarlar, bu pullar köhnə, qədim pullar, hərəkətlərdir, şimdi işləmiyorlar!" Sonra o, sözünə davam edib, hazırda biz müsəlmanların eynən Əshabi-kəhf sakinləri kimi min illik yuxudan ayılıb təəccüblə hamıdan, bütün xalqlardan geri qaldığımızı, üfüqdə güclə seçilən uzaqlaşan karvanın dalınca baxdığımızı bildirir. Bu vəziyyətə düşməyimizin səbəbini isə "min ildən bəri başımıza, dilimizə, ağzımıza, əqlimizə, qəlbimizə, xəyalımıza və fikrimizə döyülən dəyənəklər və s. yumruqlar sayəsində qəflət yuxusunda uyumağımızda görür. Ona görə "İrşad"ın əsas məqsədlərindən birinin bu kimi əhvalatların, yəni geriliyimizə, qəflətimizə səbəb olan cəhətlərin şərhindən və "...millətimizi qəflət yuxusundan oyadıb karvan dalınca sürətlə getməyə dəvət etməkdən" ibarət olduğunu bildirir. Çünki məhz bu cür qəflət və cəhalət ucbatından "böyük-böyük səltənətlər batdı, abad vilayətlər viran oldular; məktəblərimiz bağlanıb elmdən, fəndən, kəsbdən və sənayedən məhrum olduq". Nəticədə digər tayfa və xalqlardan o qədər geri qaldıq ki, "Hər gələn üstümüzdən adlayıb bizə həqarətlə baxdı! Bizi insaniyyətdən, bəşəriyyətdən məhrum hesab edib bir meyit surətində gördülər. Biz isə o gündən bu qəflətə uyub bir qəribə azara düçar olduq..."

Müəllif göstərir ki, düçar olduğumuz həmin qəflət və cəhalət nəticəsində qəlbimiz, ruhumuz bir-birimizə qarşı həsəd, kin və ədavət tiryəki ilə doldu, bir-birimizə qənim kəsildik, başqalarının qarşısında (bir qaradovoy və ya pristav qabağında) əsir-yesir olduğumuz, büzüşüb boynu bükük durduğumuz halda, öz soydaşımızı qanına qəltan elədik.

Bütün bunlar azmış kimi, ən adi muxtar və hüquqi imtiyazlardan - ana dilində təhsil, seçkili orqanlarda iştirak, əqidə azadlığı və s. - belə məhrum edildik. Xalqın gözünü açıb onun tərəqqisinə kömək edə biləcək hər hansı binanın - cəmiyyəti-xeyriyyə, məktəb, mətbuat və s. qurmaq cəhdlərinə hökumət rədd cavabı verdi. Bunların müqabilində hakimlər, dövlət məmurları müsəlmanlara hər cür mənəvi və fiziki, iqtisadi və siyasi, hüquqi zülmü rəva görüb onları olmazın təhqir, işgəncə və soyğunlara məruz qoydular... Məsəlmanlar isə cahillikləri, sadəlövhlükləri ucbatından bütün bu kimi zülmlərə səbir və itaət edirdilər. Ə.Ağayev göstərirdi ki, "Laşəkk və laşübhə əgər bir əsr böylə getsəydi, müsəlman taifələri cövr və zülmdə, cəhalət yükü altında əzilib bilmərrə fövt olardılar". Yaxşı ki, Rusiyada azadlıq hərəkatı, 1905-ci il hadisələri baş verdi və nəticədə ruslar özləri ilə yanaşı imperiya tabeliyindəki digər xalqların da hüquqi və iqtisadi, mədəni və siyasi azadlıqlar qazana bilmələrinə imkan yaratdılar. Ona görə bu əlverişli şəraitdən maksimum yararlanmağımızın vacibliyini diqqətə çatdıran Əhməd bəy Ağayev sözünə belə davam edirdi:

"İştə bizim qəzetənin bir məsləki də bu nemət və kəramətdən sürətlə faidələr almağa dəvətdir. Karvandan geri qalan gərək bir az özünə güc etsin ki, karvana çatsın; və illa o, həmvarə geridə qalıb axırı fövt olar. Biz şimdi gərək qeyrilərdən bir qat daha çabuk gedək, gecə-gündüz məktəblər güşadı, mədrəsələr binası, məclislər, məhafillər təşkili fikrinə düşüb hər bir vəsilə və təriq ilə özümüzü qeyrilərə çatdıraq".

Ə.Ağayev bu yolda millətə hansı qüvvələrin daha çox xeyir verəcəyinin düzgün müəyyənləşdirilməsini də mühüm vəzifə hesab edir və yazırdı:

"Burasını dürüst düşünməliyiz ki, külli Rusiyanı və o cümlədən biz müsəlmanları əsirlik, cəbr və zülmün boyunduruğundan xilas edən iki firqədir; əvvəlinci ərbabi-qələm və əhli-elm, ikinci fəhlə, kəsbi-sənət və ziraətkarlar.

Əvvəlinciləri bu işə vadar edən onların biliyi, elmi, mürvəti, insafı, insaniyyət, ədalət və müsavatpərvərliyi olub.

İkimcilər isə, onları da vadar edən hökuməti-sabiqədə olan cəbr və zülmdən çəkdikləri əziyyətdir".

Müəllifin qənaətinə görə, hökumətin zülm və istismarı, işgəncə və təzyiqləri nə qədər güclü olsa belə, dövlətlilər və mülkədarlar var-dövlətləri, sərvətlərinin köməyi ilə özlərini qoruya, mühafizə edə bilirdilər. Sənətkarlar, fəhlə və kəndlilər isə zülm boyunduruğu altında getdikcə daha şiddətlə əzilirdilər. Ona görə cana doyub güclərini birləşdirib həm özlərini, həm də qeyrilərini azad etdilər. Ə.Ağayev yazırdı ki: "Bu səbəbdəndir ki, bizim qəzetənin ümdə məsləklərindən birisi əvvələn ərbabi-qələm və əhli-elmə bacardıqca yardım və kömək edib səhifələri də onların üzlərinə açıq etməkdir. Bu qəzetə bir-iki və ya neçə adamın deyil. Bu bir milləti ruznamədir".

Bütün bunların müqabilində Əhməd bəy millətin qələm sahiblərini, elm və mədəniyyət, bilik və zəka sahiblərini millətin azadlığı və işıqlı sabahı yolunda birliyə, əlbir fəaliyyətə səsləyirdi.

Qəzetin bu yolda müdafiəsinə çalışacağı digər zümrə və sinfə gəlincə, Ə.Ağayev bildirirdi ki, "saniyən, müsəlman fəhlələrinin, kəsbü-sənət və ziraətkarların haqlarını, ixtiyarlarını və nəflərini gözləyib müdafiə edəcəğiz". Müəllif "İrşad"ın bu məsələ ilə bağlı mövqeyini belə izah edirdi: "Əsl millət bunlardan (yəni sənətkarlar, fəhlə və kəndlilərdən - A.B.) ibarətdir. Bunlar nərəyə gedərsə, millət də oraya gedər, bunlar nə istərsə, millət də onu istər. Bunlardır aləmləri dolandıran. Kassaları, xəzinələri milyonlar ilə dolduran. Bunların alınlarının tərləri və əllərinin qabarlarıdır". (Bu fikirlər Süleyman Sani Axundovun "Qonaqlıq" hekayəsində "Cəmiyyətin sütununu kimlər təşkil edir?" sualına tapılan (verilən) cavabı yada salır.

İslam ümməti kimi müsəlman fəhlələrinin də avam, hüquqsuz və köməksiz, arxasız olduğunu nəzərə alan qəzetin məqsədi onların gözünün açılması, haqlarının və hüquqlarının başa salınması, mənafelərinin müdafiəsi yolunda əlindən gələni edib, güclərinin birləşdirilməsinə nail olmaq idi.

"İştə bizim ümdə qəsdlərimizdən birisi də bizim fəhlə, kəsbü sənətkarlarımızın gözünü açıb qəflət uyqusundan oyadıb öz güclərini, zorlarını, qüvvələrini özlərinə andırmaqdır (başa salmaqdır - A.B.). Bizim cümlə millətimizin oyanması, dirilməsi bu fəhlənin, kəsbü sənətü ziraətkarların oyanmasına və dirilməsinə bağlıdır".

Ə.Ağayev diqqətə onu da çatdırırdı ki, qarşıda duran bu və ya digər taleyüklü məqsədə çatmağın əsas şərtlərindən birini də bizim qonşu xalqlar, o cümlədən ermənilər ilə sülh və əmin-amanlıq şəraitində yaşayıb azadlıq və tərəqqi naminə gücümüzü birləşdirməkdən ibarətdir. O, hər iki xalqın bir-biri ilə olan milli xüsumət və davasını, bu üzdən Qafqazın xarabazara çevrilməsini həm ermənilər, həm də azərbaycanlılar üçün zərərli hal hesab edirdi. Ona görə bildirirdi ki, "iştə bu mülahizələr üçün qəzetəmiz ələddəvam Qafqazyada sakin taifələri sülh və müsəlimatə, ittihad və ittifaqa dəvət edəcəkdir, ta ki birlik və yeganəlik ilə ümumi vətənimiz Qafqazın səadət və nikbəxtliyinə çalışaq".

Göründüyü kimi, "İrşad"ın tutduğu yol illər, əsrlər boyu ətalət və cəhalət cəngində qalıb digər xalqlar yanında və istismar altında xar və zəlil olan Qafqaz müsəlmanlarının (Azərbaycan türklərinin) tərəqqisi, elm və mədəniyyət, haqq, ədalət mərtəbəsinə yüksəlib, öz hüquq və azadlığına, işıqlı sabahına qovuşmasına nail olmaqdır. Bunun üçün o, Azərbaycan ziyalı, fəhlə, kəndli və sənətkarlarını mədəni tərəqqi və şüuru inkişafa, cəhalətə və istismar dünyasına, müstəmləkəçiliyə qarşı təşkilatlanmağa, öz güclərini birləşdirməyə, digər xalqlarla dostluq və əmin-amanlıq şəraitində ünsiyyət qurmağa səsləyirdi.

Qəzet bu yolda daha çox ziyalıların, elm və mərifət sahiblərinin, fəhlə, kəndli və sənətkarların gücünə arxalanır, ümid bəsləyirdi. Ancaq həmin mövqe sosialistlərin və bolşeviklərin mübarizə üsullarından fərqlənirdi; əgər bolşeviklər ancaq zəhmətkeş siniflərin, daha dəqiq desək, fəhlə və kəndlilərin - proletarların azadlığını tanıyır və bu amal uğrunda kapitalist və mülkədarlığın ləğvini özlərinə baş məqsəd alırdılarsa, "İrşad" xalqın geniş kütləsini təşkil edən fəhlə, sənətkar və kəndlilərin gücünü milli ziyalı zümrəsinin vətəndaşlıq səyləri ilə birləşdirib bütövlükdə millətin, islamiyyətin nicatına çalışırdı.

Bu nöqtədə "İrşad" nicatı ancaq məhəbbətdə, türk və islam xalqlarının küll halında tərəqqisində görən və buna çalışan füyuzatçılardan da fərqlənirdi. Daha dəqiq desək, füyuzatçılar hər şeyi - milli nicatı, azadlıq və istiqlaliyyəti ümumi təkamüldə, mənəvi-əxlaqi saflaşmada, ümumtürk və islam birliyində görüb, ancaq bu nemətlərə sahib olmağı əsas götürmüşdülərsə, irşadçılar bütün bunlarla yanaşı, həm də aktiv siyasi və hüquqi mübarizə tərəfdarı idilər. Bu yolla Ə.Ağayevlə birgə "İrşad" və "Tərəqqi" səhifələrində M.Ə.Rəsulzadə, N.Nərimanov, Ü.Hacıbəyov və b. milli vətənpərvər ziyalı ədib və mütəfəkkirlər qələm işlətdilər. Onlar ancaq sinfi yox, milli və dini dirilik, azadlıq uğrunda çalışırdılar. Təsadüfi deyil ki, Ə.Ağayev "İrşad"ın birinci nömrəsində dərc etdiyi "İslam və hürriyyət" məqaləsində islamla azadlığın, müsəlmanlıqla hürriyyət uğrunda mübarizənin bir araya sığmadığını iddia edənlərə qəti etirazla islamın öz yaranışından cəbrə, zülm və haqsızlığa qarşı barışmaz mövqe tutmaqla kollektiv idarəçiliyə, söz, fikir və vicdan azadlığına əsaslandığını, ona görə də əvvəlki dövrlərdə sürətlə tərəqqi etdiyini, lakin sonralar idarəçilikdə və baxışlarda baş verən əyinti, aşınma və qərəz ucbatında hər şeyin dağılmağa, islamın isə tənəzzülə üz qoymağa başladığını tutarlı dəlil və mühakimələrlə əsaslandırıb.

"İrşad"ın tutduğu yol "Tərəqqi", "Həqiqət" (Ü.Hacıbəyovun redaktorluğu dövründə), "Azərbaycan" və digər mətbu orqanlarda davam və inkişaf etdirildi, qabaqcıl milli ictimaiyyət tərəfindən təqdir olundu. Məsələn, S.S.Axundovun "Yuxu" hekayəsində göstərilirdi ki, əsərin təhkiyəçi qəhrəmanı yuxuda qəribə bir məkana düşdüyünü görür; düzəngahdakı qoyun sürüsü də, çoban da, meşədəki quşlar və heyvanlar da canlı olduğu halda, hamısı hərəkətsiz və sükut içindədir. Hətta çayın suyu da axar kimi görünürsə, əslində dayanmış vəziyyətdədir. O, düşdüyü yer barədə məlumat almağa bir insan axtarır. Ancaq qəbiristanlıqdakı qəbir daşlarının arasındakı əmmaməli, fəsli, papaqlı, sarıqlı insanların da dərin yuxuya getdiklərini görür. Sonra bir günbəzin üzərində yazılan bu sözləri oxuyur: "Bura zülmət aləmidir. İşıqlığa çıxmaq istəyənlərin yolu buradır". O, yazının altındakı sehrli uçbucağın künclərindəki qızıl qarmaqları bir-biri ilə birləşdirdikdən sonra tilsimli qapı açılır. Bir qədər getdikdən sonra bir meydana çıxan qəhrəman orada 72 yol ayrıldığını görür. Hekayədə təsvirlər belə davam edir:

"Bunlardan hansı məni işıqlığa çıxarar - fikrində ikən yol başında dirək üstündə barmaq şəkli "İ" hərfini işarət etdiyini gördüm, o yolu tutub getdim. Başqa bir meydana çıxdım. Orada da yol başında qondarılmış dirək üzərində "R" hərfi yazılmışdı. Bu minval ilə hər meydanda dirək üstündə "Ş", sonra "A" və axırda "D" hərfləri göstərişi ilə qapıya çıxdım. Bu qapının üzərində dirəklər üstündə hərflər mürəkkəb olub "İrşad" ləfzi yazılmışdı. Qapını açdıqda günəş pəncərədən gözlərimə düşüb məni oyatdı. Küçədən:

- "İrşad", "İrşad!", təzə qəzet sədası gəlirdi".

Milli elmi, ədəbi, mədəni ictimaiyyət "İrşad"ın xalqımıza əsl tərəqqi və nicat yolunu göstərəcəyi fikri bax beləcə hakim kəsilmişdi.

Alxan Bayramoğlu,

Filologiya elmləri doktoru,

professor

Şərq.- 2011.-21 oktyabr.- S. 12.