Bakının mart hadisəsi

(Martdan sentyabra kimi Bakıda olmuş M.Ə.Əfəndinin nəqli)

Bakının martda olan faciəsinin ayrı-ayrı vəhşiliklərindən danışmaqdan qabaq mən hadisənin təfsili haqda danışmaq istəyirdim - deyə M.Ə.Əfəndi sözə başladı. Təbii, Bakı hadisəsi əvvəlcə milli bir rəngə malik deyildir. Fəqət, vaqtiykən bolşeviklər gördülər ki, yalnız öz güclərilə müsəlmanları basa bilməyəcəklər. Başladılar erməni soldatları olan qazarmalara mübəliğ yollamağa ki, ermənilər öz əbədi düşmənləri ilə mübarizəyə çıxsınlar. Bu dəvətdən sonra Bakı hadisəsi rəngini dəyişib iki qonşu millətin milli mübarizəsinə çevrildi.

Bu da lazımdır deyək ki, bolşeviklər, ruslar və yəhudilər silahlansın, camaət ilə insaniyyətkaranə dolanırdılar. Onlar var gücləri ilə çalışırdılar Bakı hadisəsi "milli rəng" almasın, fəqət müvəffəq ola bilmədilər.

Lazım bilirəm daha aydın təsvir üçün öz evində olanların başına gələnləri nəql edəm.

Bizi (krasnoqvardiya) əhatə etmişdi, gedirdik, yolda (krasnoqvardiya)lar erməniləri qovlayırdılar. Biz bunun səbəbini soruşduq. Onlar deyirlər ki, ermənilər çox vaxt apardığımız adamları öldürürlər. Ona görə sizin salamatlığınız üçün onları qovlamaq lazımdır.

Yolda bəlli oldu ki, bən yoldaşım (krasnoqvardiya) olan bir yəhudi tələbəsinin evində qalacağam. Biz evdə mehriban qəbul olunduq.

İkinci gün tələbə evə gələndə sararmış idi. Anası səbəbini sorduqda bən öyrəndim ki: Biz yaşadığımız evdə bir erməni polkunun ştabı vardı. Həmin həyətdə də 12 müsəlman arvad və uşaqları gizlənmişlər. Erməni polkunun rəisi əmr vermiş ki, bu 12 nəfəri gülləbaran etsinlər. Bu vaxt yəhudi tələbə mane olmaq istəmiş: - Köməksizləri öldürmək eyibdir, demiş, bunun cavabında erməni söyləmiş ki: - "Rdovska morda", bəsdir onlara yardım etdiyiniz...

Bu gecə onlar və evinizdə olan qonaqlar gülləyə tutulacaqlar. Bunu eşidcək tələbəyə dedim ki, mənim barəmdə müsəlman bolşeviklərindən Nəriman bəy Nərimanova və Məşədi bəy Əzizbəyova xəbər versin. Bir saat keçmədi ki, Şaumyanın əmri ilə 15 nəfər (qvardiya) gəlib erməni naçalniki həbs edib, bizi də Musa Nağıyevin qış klubuna apardılar. Burada bizdən başqa saysız-hesabsız müsəlman var idi. Onlar hamısı çılpaq döşəmə üstünə oturmuşdular. Oturanların içində Bakının mötəbər adamlarının ailəsi dəxi çox idi.

Həmin burada Məşədi Əzizbəyov və Sultanov bana rast gəldilər. Onlar şikayət etdilər ki, müsəlmanlar az olduqlarına görə, ermənilər alçaq fikirlərinə nail oldular.

Necə ki, erməni olmasa idi, bolşeviklər qalib gəlməyəcəkdi. İmdidə bən böylə anlayırdım ki, əgər ermənilər olmasa bolşeviklər müsəlmanlar üçün çox işlər görər və müsəlman xalqı da onlara rağib olardı.

Necə ki, məlumdur onlar da müsəlman firqələri xüsusi dəstələr düzəldib Azərbaycan qoşunu ilə müharibə apardılar. Lakin vəqtki ermənilər yolda müsəlman kəndlərini, obalarını yandırmağa başladılar.

Ermənilər, bolşevizm, bayrağı altında əvəzində müsəlman firqəsini talayıb qırırdı. O cümlədən Nəvahi kəndini yerli-dibli yandırdılar.

Ermənilər evbəev gəzib ziyalı müsəlmanları yığırdılar və naməlum bir yerə aparırdılar.

Çox vaxt aparılan ziyalı, oxumuş müsəlmanların meyitlərini tapmaq olurdu. Fəqət, çox vaxtda olurdu ki, heç bir əsər də əldə etmək mümkün olmayırdı.

Misal: İki doktor Kərim bəy Balabəy Sultanovlar heç tapılmadı. O cümlədən mədənçi T.B.Qulubəyov da itdi. Meyitaxtaran bir dəstə bir quyuya rast gəlirlər. Quyunun yanında hasar içində çoxlu müsəlman arvad, uşaq meyiti var imiş.

İkinci bir dəstə, bir quyuya rast gəlirlər ki, bərk boğucu iyi çıxırmış. Bir nəfəri quyuya salırlar. Fəqət o, tez çıxarılmasını rica edir. Zira, durmaq mümkün deyilmiş. Ancaq özü ilə bir cib dəftəri gətirmiş idi. Yazılarında məlum olmuşdur ki, bu dəftər H.Cəfərovun xidmətçisi Tahirovundur.

Xəstəxanada yatan bir yaralı nəql edir ki: "Biz 9 nəfər müsəlman idik. 5 nəfərimiz şəhərli, 4 nəfərimiz kəndli idik. Biz araba ilə gedirdik ki, yolda erməni (krasnoqvard)ları bizi həbs edib Zabrata apardılar.

Yolda bir neft quyusunun yanında bizi saxladılar. 5 şəhərlini diri-diri quyuya tullayıb bizi də gülləbaran etdilər. Mənim üç yoldaşım öldü. Mən isə yaralandım. Ermənilər gedəndən sonra mən sürünə-sürünə dəhşətli yerdən uzaqlaşdım. Yolda məni bir həmşəri qalxızıb xəstəxanaya apardı.

Bütün vəhşət və zalımlıqları sayıb qurtarmaq olmaz. Bunu bilirəm ki, bolşeviklərin öz hesabına görə 8 min islam qırılmışdı. Bu yalandır. Çünki onlar ətrafda, kəndlərdə qırılanları hesaba daxil etməmişlər.

Mən mart və sentyabr dəhşətlərinin ikisini də görmüşəm. Və cəsarətlə deyə bilərəm ki, biri-birindən pis və hər ikisi də erməni-müsəlman ədavətdən bir vaqeədir" - deyə M.Ə.Əfəndi nəqlini bitirdi.

Xanım Sultanova

Şərq.- 2011.- 22 yanvar.- S. 5.