Müsəlman dünyasında bir oyanış var

Hüseynbala Səlimov: "Bir qədər əvvəl Tunisdə, indi isə Misirdə baş verənlər normal proseslərdir"

Qərbin Şərqdəki hadisələri pisləmək tendensiyası görünmür

Yaxın Şərqdə vəziyyət getdikcə gərginləşir. Bir müddət bundan öncə Tunisdə baş verən və "Yasəmən inqilabı" adlandırılan inqilab artıq görünür ki, digər Yaxın Şərq ölkələrinə də sirayət etməyə başlayıb. Tarixən sakit və küt millət kimi tanınan ərəblər, deyəsən, indi heç də mağmın olmadıqlarını göstərməyə başlayıblar. Tunisdəki iğtişaşların ardınca növbə bu dəfə Misirə çatdı. Belə ki, bu günlərdə Misir paytaxtı Qahirəni mitinqlər dalğası bürüməyə başlayıb.

Yaxın Şərqdəki vəziyyəti "Şərq"ə şərh edən müstəqil analitik Hüseynbala Səlimov deyib ki, illər öncə ərəblərin passianarlığı haqqında bir etnoloqun yazısını oxuyub: "O vaxtlar bu fikir mənə bir qədər qəribə gəldi. Çünki həmişə ərəbləri süst, sakit və taqətsiz bir millət hesab edirdim. Amma sonrakı proseslər göstərir ki, ərəblərdə sözün həqiqi mənasında passianarlıq var. Tunisdəki hadisələr, indi də Misirdə baş verənlər onun göstəricisidir ki, müsəlman dünyasında da nə vaxtsa oyanış başlamalı idi. Və biz görürük ki, bu artıq başlayıb. Nəzərə almaq lazımdır ki, bu dövlətlər öz müstəqilliklərini çox da keçmişdə əldə etməyiblər. Tunisin, Misirin və digər ərəb dövlətlərinin müstəqillikləri bir neçə onilliklərdir ki meydana gəlib. Ona görə də bu tip ölkələrdə daxili-siyasi vəziyyət, hadisələr bir qədər aşağı tempdə cərəyan edib. İndi isə vəziyyət dəyişib. Bu dövlətlər müstəqildirlər, insanlar anlayırlar ki, təkcə müstəqilliklə qane olmaq lazım deyil. Müstəqillikdən əlavə ölkənin daxilində də normal siyasi rejim, normal siyasi situasiya olmalıdır".

Hüsnü Mübarək artıq 80-i arxada qoyub

H.Səlimov qeyd edib ki, bu tip hadisələr normal qarşılanmalıdır: "Qırğızıstanda baş verən 2 inqilab, Tunisdə baş verən "Yasəmən inqilabı", vaxtilə Özbəkistanda inqilaba cəhd kimi hallar və bunların Misirə, Livana, İordaniyaya, Əlcəzairə təsiri, sirayət etməsi müsbət haldır. Məsələn, adicə bir detalı götürək, Misirdə 30 ildir ki, Hüsnü Mübarək prezidentlik postunda əyləşib. 30 il prezidentlik müddəti ola bilməz axı. Prezidentlik üçün müddət olar 2 dəfə seçilməklə 8 il, 10 il və ya Fransada birdəfəlik prezidentlik müddəti 7 il olduğuna görə olar 14 il. Amma 30 il hakimiyyətdə olmaq düzgün deyil axı. Həm də özünü seçkili institutun təmsilçisi kimi təqdim edən ölkədə 30 il prezident olmaq bir qədər qeyri-adi yumordur. Məsələn, mən Hüsnü Mübarəkə çox sakitcə kral kimi baxa bilərəm. Amma o özünü seçkilərlə prezident seçilmiş şəxs adlandıranda, bu məndə kənar millətin nümayəndəsi kimi ironiya yaradır. Axı necə ola bilər ki, sən özünü seçkili institutun təmsilçisi kimi təqdim edəsən, eyni zamanda 30 il hakimiyyətdə olasan? Bu mümkün deyil axı. Artıq H.Mübarək yaşının 80-ini arxada qoyub və dövləti miras kimi öz varisinə, oğlu Camal Mübarəkə ötürmək niyyətindədir. Təbii ki, Misir cəmiyyəti, ictimaiyyəti də bundan narazılığını bildirməlidir ki, bunu da indi edir".

Analitikin qənaətincə, Avropa, inkişaf etmiş ölkələr bəzən Misirə, Tunisə və digər ərəb dövlətlərinə bir qədər geridə qalmış ölkələr kimi baxır: "Amma nəzərə almaq lazımdır ki, Atom Agentliyinin direktoru Məhəmməd əl-Baradeyi, vaxtilə bir neçə çağırış BMT-nin baş katibi olmuş Botos Qali kimi şəxslər Misir vətəndaşlarıdır. Yəni Misir o qədər də geridə qalmış, arxayın bir dövlət deyil. Eyni zamanda yaxın Şərq ölkələri Avropadan o qədər də uzaqda yerləşmir. Bu baxımdan bir qədər əvvəl Tunisdə, indi isə Misirdə baş verənlər normal proseslərdir. Bu onu göstərir ki, Müsəlman dünyasında bir oyanış var. Müsəlmanlar da nə vaxtsa sübut etməli idilər ki, onlar heç də təsvir edilən, təqdim olunan ulturaradikal qaragüruhçu deyillər. Bu tip hallar onun göstəricisidir ki, müsəlmanlar da normal cəmiyyət, demokratik quruluşa malik cəmiyyət qurub orada yaşaya bilərlər".

Qərb susqun görünür

H.Səlimov qeyd edib ki, ərəb ölkələrində baş verən hadisələrə Qərbin, Amerikanın münasibəti ölçü-biçilidir: "Yəni hansısa bir formada baş verən hadisələr pislənilmədi. Son illər baş verən inqilablara və buna Qərb dövlətlərinin münasibətinə nəzər salsaq, görərik ki, buna Qərb anlayışla yanaşmağa çalışır. Məsələn, əvvəllər hansısa bir inqilab baş verərdisə, Qərb dövlətləri, Amerika, Rusiya baş verənləri pisləyən bəyanatlar yayırdılar. Konstitusiyon quruluşdan, legitim hakimiyyətdən danışırdılar. Amma indi belə deyil. Qırğızıstanda 2 dəfə inqilab baş verdi, amma heç bir dövlət konstitusiyon, "legitim" hakimiyyətin dəyişməsinin pis olduğundan danışmadı. O vaxtlar Qərbin və Şərqin diktatorları vardı. Məsələn, ovaxtkı SSRİ yönümlü diktator devriləndə SSRİ dərhal buna reaksiya verirdi ki, qanuni hakimiyyət devrilib, çevriliş olub. Və yaxud da Amerika yönümlü diktator devriləndə ABŞ hakimiyyəti buna mənfi reaksiya göstərib, SSRİ-nin açıqladığı fikri bildirirdi, eyni sözləri təkrarlayırdı. Məsələn, o vaxtlar Haitidə inqilab baş verdi, ölkənin prezidenti çevrilişlə devrildi. Amma Amerika məcbur etdi ki, Haiti prezidenti hakimiyyətə qayıtsın. O qayıtdı, amma çox keçmədi ki, hakimiyyətdən yenə də getməli oldu. Amma artıq o dönəmlər deyil. İndi artıq hamı maraqlıdır ki, hakimiyyətlər prezidentlərin, ali siyasi dairələrin maraqlarını deyil, ölkənin, cəmiyyətin, insanların maraqlarına uyğun olsun. Qərb dövlətlərinin, Amerikanın Tunisdə, Misirdə və digər ölkələrdə baş verən qarşıdurmaları pisləmək tendensiyası yoxdur".

Amerika və Avropa çəkinir

Analitik vurğulayıb ki, Qərb Tunisdə, Misirdə baş verənlərə haqq da qazandırmır, bir qədər ehtiyat nümayiş etdirir: "Bu ehtiyatlı münasibət də ondan yaranır ki, Tunisdə, Misirdə və digər ərəb ölkələrində dini-siyasi təmayüllər çox ciddidir. Hamı ehtiyat edir ki, diktator, monarx olsa da, Hüsnü Mübarək hakimiyyəti devriləndən sonra hakimiyyətə İran rejiminə bənzər, İrandakı siyasi qüvvələr tipli insanlar gələ bilər. Elə bu yaxınlarda Livanda baş verən hadisələrlə bağlı ABŞ dövlət katibi xanım Klintonun açıqlaması oldu. Bu reaksiyadan görünən odur ki, Amerika qorxur ki, Livanda indiki hakimiyyət devrilə və onun yerinə Hizbullah gələ bilər. Yəni bir çox Şərq ölkələrində alternativ qüvvələrin islamçılar olması müəyyən mənada Qərbi hadisələrə fəal müdaxilələr etməkdən çəkindirir. Amma hazırda Tunisdə İslam təmayüllü qüvvələrin hakimiyyətə gəlməsi tendensiyası müşahidə edilmir. Misirdəki hadisələrin də kökündə İslam təmayüllü qüvvələrin olduğunu zənn etmirəm".

Dünyada yeni demokratiya dalğası start götürüb

H.Səlimov bildirir ki, dünya artıq demokratiyaya doğru addım atır: "Ultraradikal tamayüllü islamçı qüvvələr istisna olmaqla, hər hansı bir dünyəvi siyasi qüvvələrin Tunisdə, Əlcəzairdə, Livanda, Misirdə hakimiyyətlərə gəlməsi Qərb ölkələrinin tamamilə maraqlarına cavab verir. Demokratik hakimiyyətlər bir qədər səmimi siyasi rejimlər olurlar. Demokratiya olan yerlərdə müharibələrə az hallarda təsadüf edilir, dialoqa daha çox üstünlük verilir. Daxili-siyasi həyat sakit olur. Bu baxımdan belə hakimiyyətlər Avropanın, Amerikanın maraqlarına cavab verir. Yenə də deyirəm ki, Amerikanın, Avropanın bəzi ərəb monarxist rejimlərinə mülayim münasibətinin səbəbi daha çox soyuq müharibə halında baş verib. Soyuq müharibələr nəticəsində bəzən daxili siyasi vəziyyətə o qədər də fikir verilmirdi. Qərb ərəb ölkələrinin daha çox hansı geosiyasi blokda olmalarına nəzər yetirirdi. O vaxt da bu rejimlərin bir hissəsi SSRİ yönümlü idisə, digər hissəsi də Qərb yönümlü idi. Biz həmişə gileylənirdik ki, dünyada demokratiya dalğası tükənmək üzrədir. Amma son hadisələr bunun əksini isbatlayır. Hazırda tam qətiyyətlə demək olar ki, yeni bir demokratiya dalğasına start verilib. Maraqlı hal isə ondan ibarətdir ki, yeni demokratik dalğa Şərq ölkələrindən, müsəlman ölkələrindən start götürüb. Bu isə İslam dini ilə bağlı bəzi stereotiplərin dağılmasına səbəb olacaq. Çünki İslamı daha çox monarxiya ilə, ultraradikal qüvvələrlə bağlayırlar. Amma müsəlman ölkələrində demokratik qüvvələrin hakimiyyətə gəlməsi, düşünürəm ki, dünyada İslama qarşı olan münasibəti dəyişəcək".

Anar Bayramoğlu

Şərq.- 2011.- 27 yanvar.-S. 3.