Klassik və müasir Azərbaycan ədəbiyyatına peşəkar baxış

(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)

C.Abdullayev, Ə.Vəliyevi "xalqa arxalanıb yazan sənətkar" kimi təqdim edərkən onun irili-xırdalı bütün əsərlərini həqiqi yazıçının ibrətamiz ömür yolunun bədii əksi hesab etmiş, onun roman, povest və oçerklərindən "xalq adamı", "el ağsaqqalı" kimi görünən bütöv xarakterini, şəxsiyyətini, müsbət qəhrəmanlarının parlaq əməllərini xalqımızın bir neçə nəsil üçün gözəl nümunə rolunu oynayan bir ustad kimi dəyərləndirmişdir.

O, Əli Vəliyevin ömür yolunu ıə əsərlərini xalqımızın dünəni ilə bu günü arasında canlı, ibrətamiz bir körpü adlandırmış, əsas inikas obyekti və baş qəhrəmanı vətən, xalq olan yazıçının əsərlərindəki kənd mənzərələrinin, kənd adamlarının və onların arasındakı münasibətlərin, kəndli psixologiyasının öz bədii təcəssümünün dolğun ifadəsini təqdir etmişdir. Ə.Vəliyevin həm öz yaradıcılığında, həm də ümumən bədii nəsrimizdə yüksək nöqtə tutan üç böyük, çoxşaxəli əsəri - "Qəhrəman", "Turaclıya gedən yol", "Budağın xatirələri" romanlarını ideya-məzmun bıxımından müştərək cəhətləri olduğuna görə şərti olaraq trilogiya adlandıran ədəbiyyatşünas, bu əsərlərin hər birindəki geniş miqyaslı həyat hadisələrinin, təbiət mənzərələrinin, insani hiss və emosiyaların uzun müddət unudulması imkansız olan şairanə təsvirlərini ağızdolusu tərif edir.

Gəncliyin yazıçısı adlandırdığı M.Hüseynin ədəbi gəncliyin qayğısına qalmayan, onları dolaşdıran, qərəzli, subyektiv tənqidçi və ədəbiyyatşünaslara qarşı amansız və qətiyyətli mübarizəsini ürəkdən təqdir edən C.Abdullayev ədibin "Cavanşir", "Daşqın", "Səhər", "Abşeron", "Fəryad", "Qara daşlar" əsərlərini və oradakı gənc qəhrəmanları ürəkdən bəyəndiyini qeyd edir. O, M.Hüseyni "ədəbi döyüşlər cəngavəri" adlandırır, zəngin və çoxcəhətli ədəbi-bədii, nəzəri-estetik və ictimai fəaliyyəti ilə ədəbiyyatımızın məna, vüsət və siqlət sərhədlərini xeyli genişləndirən, bütün həyatını bədii fikrimizin inkişafına həsr edən, öz əsərləri ilə dünya miqyasına çıxan böyük ədib kimi qəbul edir. Yazıçının sənətə gəldiyi vaxtdan etibarən qələmini Azərbaycan ədəbiyyatının çiçəklənməsi, geniş miqyasda tanınması və təbliği yollarında işlədib, bu istiqamətdə həqiqətən böyük əhəmiyyəti olan nəcib işlər görməsini dönə -dönə təqdir edir.

"Biz hamımız Mirzə Cəlilin "Poçt qutusundan çıxmışıq",- deyən görkəmli Azərbaycan yazıçısı Mir Cəlal Paşayev haqqında Cəlal Abdullayev yazır: "Ədəbi tənqid və ümumiyyətlə, ədəbiyyatşünaslıq elminin inkişafında xüsusi yeri olan, onu yeni mərhələyə yüksəldən sevimli yazıçımız Mir Cəlal son dərəcə zəngin və geniş, əhatəli, çoxcəhətli yaradıcılıq diapazonuna malikdir.

O öz dövrünün böyük sənətkarı kimi yaşadığı cəmiyyətin bütün ziddiyyət və təzadlarını, pozitiv və neqativ məqamları, hətta məişət həyatının müxtəlif cəhətlərini, mənəvi-əxlaqi dəyərləri böyük bir həssaslıq və dəqiqliklə əks etdirməklə bərabər, özündən əvvəl və özü ilə çiyin-çiyinə yazıb-yaratmış böyük sənətkarların həyatını və yaradıcılıq yolunu tədris və təbliğ etməklə yanaşı, ahəngdar, sistemli bir ardıcıllıqla təbliğ və tədqiq etmiş, həm də ümumiyyətlə, bədii yaradıcılığının ümdə və aktual problemlərini həmişə ön plana çəkərək onları böyük səmimiyyətlə söyləmişdir. Onu da deyək ki, böyük sənətkarın elmi-nəzəri, ədəbi-tənqidi, etik-estetik görüşlər sistemində zaman, məkan, ədəbi növ, janr, bədii formalar sahəsində də heç bir məhdudiyyət, sərhəd yoxdur: ən qədim dövrlərdən yazanda da, ən müasir, çağdaş zamanlardan yazsa də, nəsr, şeir və dramaturgiyadan söhbət açsa da, fərqi yoxdur, həmişə yüksəkdə dayana bilirdi".

C.Abdullayev Mir Cəlalın bütün elmi və pedaqoji, bədii yaradıcılığını tərif edərkən onun artıq ədəbiyyatımızın qızıl fonduna daxil olmuş roman və povestlərini, ciddi elmi-monoqrafik tədqiqatlarını, qlobal problemlərin həllinə həsr olunmuş konseptual məqalə, oçerk və publisistik nümunələrini, tələbə, aspirant və müəllimlərin etibarlı mənbə kimi faydalandıqları ali məktəb dərslikləri və dərs vəsaitlərini və s. bir-bir sadalayır, ustadının hekayənəvisliyini xüsusilə vurğulayır, onu misilsiz və əvəzsiz hekayə ustası adlandırır, Mirzə Cəlildən sonra Azərbaycan ədəbiyyatında kiçik hekayə janrının inkişafının bütöv bir mərhələsinin məhz onun adı ilə bağlı olduğunu qeyd edir, ədibin bədii nəsrinin ən aparıcı, ən parlaq sahəsinin lakonik, yığcam süjetli, bütöv, bitkin fabula və kompozisiyaya malik, bir-birindən gözəl, əlvan, rayihəli hekayə və novellalar olduğunu hesab edir. Daha sonra yazıçının beş romanı ("Dirilən adam", "Bir gəncin manifesti", "Açıq kitab", "Yaşıdlar" və "Yolumuz hayanadır") haqqında söz açır, onların lakonik, lüzumsuz təfərrüatlardan uzaq, yığcam olduğunu, bu əsərlərdəki fikir və ideyanın, müxtəsər fabula əsasında şirin, axıcı, bəzən ciddi, bəzən isə yumoristik bir dillə çatdırdığını təqdir edir, ədibin süni emosiya yaratmadığını, həyat həqiqətini tam açıqlığı, real şəkildə təsvir edib oxucuya çatdırdığına görə onu aydın bədii təfəkkürə malik sənətkar adlandırır.

"Tərsanə haqqında" adlı məqaləsində C.Abdullayev H.Seyidbəylini XX əsrin qəhrəmanını- fəhlə sinfini baş qəhrəman kimi seçməkdə təqdir edir. Daha sonra romandakı obrazları ayrı-ayrılıqda təhlil edir, oxucunun istehsalatın müəyyən spesifik sahələrinə dair məlumatını dərinləşdirdiyinə, ən başlıcası isə həmin sahədə çalışanların işi, güzəranı, mənəvi aləmi, zövq və düşüncələri haqqında dolğun təsəvvür yaratdığına görə yazıçını cəmiyyətimizin, ziyalılarımızın sağlam, zəngin mühitini gözəl bilən istedadlı bir nasir adlandırır.

Əsərlərin I cildində, yəni dövri mətbuatda çap olunmuş məqalələrdən ən çoxu S.Vurğuna həsr olunmuşdur. Nə az, nə çox, bu doqquz məqalədə vurğunşünas alim böyük şairin dünya şöhrətinin ucsuz-bucaqsız sərhədlərindən söz açır, onun şöhrətinin əsas etibarilə iki istiqamətdə -Şərqi və qərbi Avropa ölkələrinin poeziyaları ilə qarşılıqlı əlaqə zəminində təzahür etdiyini isbatlayır. Əsasən onun məşhurlaşmasını Böyük vətən müharibəsi dövründən başlanmasını göstərir. Başqa bir məqaləsində S.Vurğunun müharibə mövzusundakı şeirlərini təhlil edir, digərində isə şairin anlamında şeirin dəyərinin yalnız xalqa, onun ideallarına, istək və arzularına xidmət dərəcəsi ilə ölçüldüyünü sübuta yetirir. Böyük şairin Füzuli, Sabir, Vaqif haqqında fikirlərinə, şeirlərinə həsr olunmuş məqalələr ayrı-ayrılıqda oxucuda çox böyük maraq doğurur. Vurğunun ədəbi-tənqidi görüşlərindən danışarkən vurğunşünas alim yazır: "S.Vurğunun ədəbi-tənqidi görüşlərinin leytmotivini onun böyük sənət yaratmaq əzmi - "Bəstəkar-filosof, şair filosof, rəssam-filosof olmalıdır" tezisi təşkil edir. O yazırdı ki, mənim nəzərimcə, kiçik insan yoxdur, yalnız kiçik sənətkarlar vardır... S.Vurğun öz nəzəri əsərlərində həmişə fikir ədəbiyyatını, mənalar ədəbiyyatını müdafiə edirdi... Şairin nəzəri görüşlərində ən çox işıqlandırılan nöqtələrdən biri ədəbiyyatda müsbət qəhrəman problemi idi... Onun Nizami, Şota Rustaveli, Puşkin, Üzeyir Hacıbəyov, Musa Cəlil və başqaları haqqında...məqalələrinin hər sətrində sənət və ədəbiyyatın taleyini düşünən, şeiri, sənəti özünün həyatı, idealı hesab edən böyük bir şairin ürək çırpıntıları eşidilir".

O.Sarıvəlli yaradıcılığını tədqiq edən alim onun poeziyasını həyatı idrak baxımından bir bədii irs hesab edir. Bu irsdə xalqın, vətənin, ictimai mənafenin həmişə öndə dayandığını, dəfələrlə yazılmış məzmuna müraciət edəndə belə, yenə də köhnələrin "təzə" tərəflərinin aşkara çıxarıldığını isbatlayır.

R.Rzanı, professor müasir həyatın, ictimai varlığın pafosunu, aparıcı meyllərini duyan və ona öz əsərlərində tez əks-səda verən, həmişə poetik axtarışlarda olmağı xoşlayan, şeirlərinin məna, ifadə və forma gözəlliyinə xüsusi diqqət yetirən, sənətin, bədii yaradıcılığın əzablarından zövq alan poeziya mücahidi adlandırır.

Lirik şair M.Rahimin yaradıcılığında dərindən görən baxışları ilə C.Abdullayev bir şeyi müşahidə edir ki, məhəbbət bu şairin lirik rübabında gəncləri, ümumiyyətlə, insanları xeyirli işlər görməyə çağıran, onların ürəklərini gözəl hisslərlə dolduran bir mənəvi nemət kimi böyük məftunluqla tərənnüm olunur. Bu fikri o, M.Rahimin bir sıra şeirlərindən nümunə göstərməklə əsaslandırır. Vətən müharibəsi mövzusunda yazdığı şeirlər, "Natəvan" poeması da təhlilə cəlb edilir.

Azərbaycanın görkəmli şairi B.Vahabzadənin "Atalar və oğullar", "Etiraf", "Zirvə", "İztirabın sonu", "Şəbi-hicran", "Ağlar-güləyən", "Sadə adamlar", "Ədəbi heykəl" və s. poemaları tədqiqatçı tərəfindən dərindən tədqiq edilir.

Bundan başqa, professor C.Abdullayevin görkəmli alimlər- Y.Məmmədəliyev, C.Xəndan, A.Zamanov və b. barədə xatirələri, bir sıra tədqiqatçıların tədqiqat əsərləri barədə fikirləri, yazıçı və şairlərdən F.Sadiq,T.Mütəllimov, A.Vəfalı, Ə.Hacızadə, A.Məmmədov, Qabil, C.Cavadov, F.Mehdi, Ə.Kürçaylı, N.Babayev, G.Hüseynoğlu, Ə.Mahmudov, S.Tahir, H.İbrahimov, Ə.Qasımov, C.Məmmədov, T.Əfəndiyev və digərlərinin yaradıcılığı haqqında mülahizələri, təhlil və araşdırmaları bu cilddə öz əksini tapır.

Onu da bir daha qeyd edək ki, "Əsərləri"nin I cildinə ədəbiyyatşünas alimin təkcə dövri mətbuatda çap edilən məqalələri daxil edilmişdir. Bunları oxuyarkən müəllifin obyektiv fikirləri, yüksək tədqiqatçılıq qabiliyyəti, mükəmməl təhlil etmək səriştəsi, tənqidçilik məharəti, ümumiləşdirmə və hər bir obrazın fərdiliyini və əsərin süjet xəttini, mahiyyətini üzə çıxarmaq istedadı tamlığı, bütün çılpaqlığı ilə özünü göstərir.

Şəlalə Abdullayeva,

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

Bütün həyatımın ziynəti xanım

Muğanna da sevgi şeiri yazarmış. Köhnə ədəbi jurnalları varaqlayanda bu qüdrətli yazıçının həyat yoldaşı Firuzə xanıma yazdığı şeir əlimizə keçdi. Diqqət yönəltdik. Bu tək sevgi şeiri deyildi, az qala yetmiş il bir yerdə həyatın bütün çətinliklərinə sinə gərən, ədəbi döyüşlərdə sadiq dost kimi yanında olan Firuzə xanıma ünvanlanan bir etirafdır. İsa Hüseynovun qulluğunda durmağın, bütöv bir ömrünü şam kimi əritməyin özü maraqlı romanın mövzusudur. Firuzə xanım İsa Hüseynovun "İdeal"ına, "Sazı"na, "Məhşər"inə bərabər, bəlkə də bu əsərlərdən yuxarıda dayanan möhtəşəm əsəridir.

Tanrı hər ikisinə cansağlığı versin, uzun və bitib tükənməyən, mayasında dərin qatlar olan sevgi onları əbədi yaşatsın.

Şəlalə Abdullayeva

Şərq.- 2012.- 2 aprel.- S. 20.