Nuru paşanı, Buxara Əmirini valeh edən
Azərbaycan xanımı
Xalqımızın
taleyində xeyirxah əməyi, yorulmaz fəaliyyəti ilə
sevilən, yaddaşlara köçən Hacı Zeynalabdin
Tağıyevin qızı Sürəyya xanımın xatirələrini
mərhum yazıçımız Manaf Süleymanov qələmə
alıb. "Oxuduqlarım, eşitdiklərim, gördüklərim"
kimi bir zaman çoxsaylı oxucu məhəbbəti qazanan
kitabın davamı olaraq nəzərdə tutulan bu xatirə-hekayə
"Gənclik" jurnalında dərc olunub.
Maraqlılığını bütün dövrlərdə
qoruyub-saxlayacaq bu yazını "Söz odası"nın
oxucularına çatdırırıq.
"Ermənilər məni güllələməyə
aparırdılar"
On səkkizinci il mart
qanlı-qırğını düşəndə ailəmizin
yarısı Mərdəkanda bağda, yarısı isə
şəhərdə idi. Mən, anam və bacım orda
yaşayırdıq, atam, qardaşım İlyas və yeznəm
Zeynalbəy şəhərdə idilər. Zeynalbəy
söyləyirdi ki, "martın on səkkizində
atışma başlayandan azca keçmiş iyirmi nəfər
silahlı erməni vestübilə girdi, başlarında qara
meşin şapka, əyinlərində qara meşin gödəkçə,
qurşaqlarında və çiyinlərində
patrondaşlar... Bellərində mauzer... Yan-yörələrində
bomba sallanırdı. Başçıları
qışqırdı: "Hacı küçəyə
çıxmasın!", "Heç kəs binadan heç
yerə gedə bilməz!". Sonra məni iki erməni
qabağına salıb tələb etdi ki, həyətə
düşüm. Müqavimət göstərməyin yeri
deyildi: məni güllələməyə aparırdılar.
Pilləkəndən düşəndə evin
dördüncü mərtəbəsində yaşayan erməni
milyonçusu Aruçevin qardaşı uşaqları
Aşot və Saşa qaça-qaça özlərini
çatdırıb məni ölümdən xilas etdilər.
Onlar məni salona gətirib əhvalatı Hacıya xəbər
verdilər və ehtiyatlı olmağı tapşırdılar".
Milyonçu Aruçevlər Bakıya qaçqın gəlmişdilər.
Atam evimizin üçüncü mərtəbəsində
onlara beş otaq vermişdi. Aruçevlər
varidatlarını otaqlara yığıb, özləri
Kislovodskiyə getmişdilər. Əmisi evinə gəlmiş
iki tələbə - Aşot və Saşa isə
dördüncü mərtəbədəki ikiotaqlı mənzildə
yaşayırdılar.
Şəhərə
gediş-gəliş kəsilmişdi. Bir ay idi bağda, intizar
içində üzülürdük. Arada min cür qorxulu
şayiə gəzirdi. Yollar qorxulu idi. Tez-tez atışma səsləri
eşidilirdi... Soyğunçuluq, adam öldürmək, ev
soymaq adi hal almışdı. Böyük bacım bir gün
səhər tezdən mehtər Səmədə
tapşırdı ki, faytonu qoş, şəhərə gedəcəyəm.
Anam əl-ayağa düşüb onu qorxutdu, yolların
xatalı olduğunu deyib buraxmaq istəmədisə, bacım
qulaq asmadı: "Allaha pənah, nə olar-olar, gedəcəyəm",
- deyib şəhərə yola düşdü. Sağ-salamat
gedib çatır, görür ki, atam, qardaşım
İlyas və Zeynalbəy evdədir. Bacım
danışırdı ki, mən evə gələndən
üç-dörd gün sonra aşağıdakı erməni
gözətçilərdən bir nəfər gəlib bizi xəbərdar
etdi ki, Hacı kabinetindən çıxmasın, o biri otaqlara
keçməsin.
Hacı
Zeynalbəyi göndərir Nərimanın dalınca,
çağırtdırır evə. Çox çəkmir
Nəriman gəlir. Hacı ilə kabinetdə bir saata qədər
söhbət edirlər. Doktor gedəndə deyir ki, Hacı xəstədir,
dincəlməlidir, ona müalicə lazımdır.
Hacı
fabrikə telefonla sifariş verir ki, maşınlardan biri gəlsin.
Üç maşınımız vardı, biri
"Ford", ikisi də "Fiat".
- Kommunistlərin
Hacıya münasibəti necə idi?
- Sovet hökuməti
Hacıya çox hörmət edirdi. Onun Azərbaycanda
maarif və mədəniyyət sahəsində, Rusiyada,
İranda, Türkiyədə, Hindistanda, Misir və Ərəbistanda
xeyriyyə işlərinə yardımını yaxşı
qiymətləndirirdi. Atam İranda Səttarxanın
adamlarına maddi kömək etmişdi. Sovet
hökuməti qurulanda atama yalnız bir mənzildə - ya
şəhərdə, ya da bağda qalmağa icazə
vermişdilər. Atam yaşamaq
üçün Mərdəkandakı aşağı
bağımızı seçdi.
Hökumət
bizi köçürtdü aşağı bağa. Buradakı ikimərtəbəli binada
yaşayırdıq. Binanın hər mərtəbəsində
on dörd otağımız vardı. Kaşı
ilə döşənmiş mətbəx, hamam, təndir.
Darvaza yanındakı birmərtəbəli evdə
bağban yaşayırdı.
Xalq maarif
komissarı Dadaş Bünyadzadə iki mühəndislə dəfələrlə
bağa, Hacının yanına gəlirdi. Onlar mart hadisələri vaxtı daşnakların
yandırdığı teatr binasının bərpa edilməsi
barədə bir memar, bir bənna kimi məsləhətləşdilər.
Bir gün də Hacının müsadirə
edilmiş maşınında Sarabski, Mirzəağa Əliyev
və Sidqi Ruhulla bağa gəldilər. Atama
dedilər ki, onları hökumət göndərib. On səkkizinci ilin mart ayında
yandırılmış teatrın binası təmir edilib
qurtarıb, bərpa işləri başa çatıb. Tamaşa veriləcək. Sizi
teatrın açılışına dəvət edirlər.
Hacı dəvəti
razılıqla qəbul etdi. Hacı ilə
birlikdə yeznəmlə mən də getdim.
Salon adamla
dolu idi. Lojalarda, balkonlarda adam əlindən
yer yox idi. Yer tapa bilməyənlər ayaqüstə
dayanmışdılar.
Ortadakı
səhnə ilə üzbəüz ən böyük loja
atamın, səhnədən sağ tərəfdəki loja isə
anamınkı idi, arxa tərəfdə otaq da vardı, fasilə
vaxtı anam rəfiqələrini bura dəvət eləyir, qəhvə
içir, şirniyyat, meyvə yeyərdilər. Həmin otaqdan küçəyə xüsusi pilləkan
düşürdü.
Hacı lojaya girəndə
hamı ayağa qalxdı, əl çala-çala
başladılar qışqırmağa: "Hacı, sağ
ol!" Hacı, var ol!" Atamın
gözləri yaşardı, ayağa qalxıb əllərilə
razılığını bildirdi və dedi: "Çox
şadam ki, xalqım mənim vaxtilə onun üçün
tikdirdiyim teatrı bərpa edib".
Dadaş
Bünyadzadə iclası açdı. Ruhulla
Axundov qısa məruzə etdi. Çıxışlar
da oldu. Dadaş Bünyadzadə qız məktəbinin
şagirdlərindən ikisinə gül verib oturduğumuz
ortadakı lojanı göstərib dedi: "Gedin, sizin
üçün o məktəbi və xalq üçün bu
teatrı açan babanızın əllərini öpün!".
Qızlar gəldilər,
Hacıya və mənə gül verdilər. Atamın əlini öpdülər, o da
qızların saçlarını tumarladı".
"Buxara Əmiri məni
oğluna almaq istəyirdi. Atam razı olmadı"
- Həyatınızın
çox təmtəraqlı keçdiyini hamı bilir,
yüzlərlə rəngarəng məclislərin, ziyafət,
qəbul, təntənə, dəbdəbənin şahidi
olmusuz. Ürəyinizdə ən dərin iz buraxan, həmişəlik
yadınızda qalan və ən əziz xatirə nəyi hesab
edirsiniz?.. Bu suala cavab verməyə də
bilərsiz...
- Hələ ötən
əsrin doxsanıncı illərindən Buxara Əmiri Seyid
Mir Əbdül Əhəd xan hər il
Qafqaz mineral sularında müalicəyə gedirdi. Onun yolu Bakıdan keçir və hər dəfə
gedəndə də, qayıdanda da rəiyyəti ilə bərabər
bir neçə gün şəhərimizdə qalır, neft
mədəninə, toxuculuq fabrikinə, ayrı-ayrı
zavodlara, Mərdəkandakı bağbanlıq məktəbinə,
Bibiheybət məscidinə, teatra və digər yerlərə
gedirdi.
Türküstandan
gələndə Əmiri "Qafqaz-Merkuri"
körpüsündə dövlət adamları - qubernator,
onun müavini, liman rəisi, vitse-admiral, hərbi hissə
komandiri, şəhər komendantı, bələdiyyə rəisi,
polismeyster və digər rəsmi yüksək mənsəb
sahibləri qarşılayardılar.
Körpüyə
xalı-xalça döşənər, çox yerdə rus və
Buxara bayraqları sancılardı, hərbi orkestr marş
çalar, kazaklardan ibarət fəxri qarovul dayanardı; nitqlər
söylənərdi. Atamın Avropadan gətizdirdiyi təkərləri
qalın yumşaq üfürmə rezinli kolyaskasında Əmir
kazan eskorti müşayiətində iqamətgahına
yollanardı. Eyni təntənəli mərasim xüsusi
sürət qatarı ilə Şimali
Qafqaza gedəndə və geri qayıdanda təkrar edilərdi.
Əmiri qarşılamaq və yola salmaq
üçün bəzən Tiflisin komendantı da Bakıya gələrdi.
Əmiri bir rus generalı, bir rus həkimi,
Şıxəlibəyov adlı dilmanc, iyirmidən çox
yüksəkrütbəli Buxara əyanı və zadəganı
müşayiət edərdi. Bütün mərasimlərdə
İran konsulu Mirzə Mehdi xan da iştirak edərdi. Buxara əmiri hər dəfə Bakının bir
neçə nəfər yüksəkrütbəli mənsəb
sahibinə, milyonçulara və hətta adi adamlara bir dərəcəli,
iki dərəcəli qızıl və gümüş Buxara
"Ucalan ulduz" ordeni və digər Buxara medalları
bağışlayardı. Atama və ana
babam general-mayor Ərəblinskiyə də birinci dərəcəli
"Ucalan ulduz" qızıl ordeni verilmişdi. Hacıya arxa tərəfində xoş sözlər
həkk edilmiş iri, çox qiymətli bir qızıl saat
da bağışlamışdı.
Onun
ixtiyarına verilən kolyaska Əmirin çox xoşuna gəlmişdi.
Atam həmin kolyaskanı bütün mayətacı,
atları və mehtərilə Əmirdən xəbərsiz
Buxaraya hədiyyə göndərdi (Mehtər Buxarada qala bilməyib,
doğma Bakıya qayıtmışdı).
Buxara əmiri Birinci
Dünya müharibəsindən bir il əvvəl
Bakıya qonaq gəlmişdi. O qədər qiymətli hədiyyələr
gətirmişdi ki, deməknən, saymaqnan başa gələn
deyil. Topal Teymurun vaxtının yadigarı boyunbağı, təsbeh,
mayıl, belbağı, kəmər, Türküstan
qumaşları, parçalar...
Məclisə
Bakının ən kübar, zəngin ailələri
toplaşmışdılar.
Yaşımın az olmasına baxmayaraq Əmir elçi gəlmişdi;
məni oğluna nişanlamaq istəyirdi və deyibmiş ki,
Hacı, necə məsləhət görsəniz, nə vaxt
istəsəniz, toyu onda edərik. Neçə il
desəniz gözləməyə hazırıq. Buxara şairi məni çağırıb, zərli-zibalı
çapanın qoltuğundan çıxardığı
uzunsov brilyant qaşlı üzüyü barmağıma
taxmaq istədi. Barmağım nazik,
üzük iri - qoydu ovcuma. Elə bil ovcumda ulduz
parıldayırdı... Üzüyün
qaşı ən azı iyirmi karat olardı. Şəfəqdən göz qamaşırdı.
Atam Buxara Əmirinin xahişini rədd
etdi, dedi ki, mən qürbətə, Bakıdan kənara
qız vermərəm, övladlarım gözümün
qabağında olmalıdır... Buxara Əmiri
üzüyü dala almadı...
"Nuru
paşa atama ağız açıb mənimlə evlənmək
istədiyini demişdi"
İkinci əhvalat
1918-ci ilin oktyabr ayında baş vermişdi. Adı dillər əzbəri İslam türk
ordusunun baş komandanı general-leytenant Nuru paşa
Bakını almışdı. On dörd, on beş yaşım vardı. Hər
şeyi başa düşürdüm. Romantik,
şairanə, əfsanəvi arzularla yaşayırdım.
Paşa neçə dəfə evimizdə ziyafətdə
olmuşdu. Bağımıza gəlmişdi... İslam türk ordusu on səkkizinci ildə, sentyabr
ayında Bakını alandan sonra Nuru paşa Təzəpir məscidində
çıxış etdi. Ətraf küçələr,
məscid həyəti adamla dolu idi, adam əlindən
tərpənmək olmurdu, məscidin içərisinə isə
yüksəkrütbəli türk zabitləri, paşalar,
müsavat hökuməti ərkanı, milyonçular,
kübarlar, ruhanilər yığışmışdılar.
Mən də arvadlar üçün ayrılan
yerdə pərdə arxasında idim. Nuru
paşa hər iki tərəfinə iki qara ələm
sancılmış minbərə qalxdı. Fəsahətlə, təmkinlə atəşin
danışdı. Ucaboy, gözəgəlimli,
bir qədər arıq adamdı. Gözəl,
mərdanə üzü, zəkalı gözləri vardı,
əyninə türk paşası hərbi libası
geymişdi, şinelinin yanlarına parıldayan düymələr
düzülmüşdü. O danışanda məscid
sükuta qərq olmuşdu. Gözlərimdə, elə
hamının nəzərində qeyri-adi qəhrəman
sayılırdı... O da Hacıya ağız açıb mənə
evlənmək istədiyini demişdi... Atam ona
da Buxara Əmirinə verdiyi cavabı vermişdi.
Onun şərəfinə
yay klubunda (Filarmoniyada) böyük ziyafət verildi. Orkestrin çaldığı havalar yeddi məhəllədə
eşidilirdi. Küçədən
başlayaraq yerə xalı-xalçalar döşənmişdi.
Aləm çıraqban idi.
İki gün sonra
Opera Teatrında da təntənə oldu. Paşalar
teatra hərbi avtomobillərdə gəldilər. Bina ağzına qədər adamla dolu idi.
Orkestr xüsusi bəstələnmiş milli marş
çalırdı.
Nuru
paşanın atası Hacı Əhməd Bakıya gəlmişdi.
İki nazir onu qarşılamaq üçün
Ələt stansiyasına yollandılar. Bakıda minlərlə
adam pişvaza çıxmışdı.
Ayrı təntənə idi. Neft
milyonçusu "Sovet siyezdi"nin rəisi
Qukasov qonaqlara ermənilər adından xoş gəldin elədi.
Nuru
paşa evimizdə ziyafətdə olanda bir neçə
türk şeiri oxudu. Oxuduğu bir nəğməni
elə o dəqiqə əzbərlədim. Özü də oxuyanda kədərləndi. O
şərqi indi də yadımdadır:
Mavi Tuna axmam deyer,
Sahilimdən
çıxmam deyer.
Adı gözəl
Qazı Osman
Plevnadan
çıxmam deyer.
Adım Sürəyyaya
uyğun bir şeir də oxuyardı, özü də sevinə-sevinə,
gülərüzlə, o da yadımdadır:
Çox qədim
zamanlarda
bizim
ana Turanda
Lahüdud Türküstanda
O müqəddəs
torpaqda
Bir Pəri qızı
varmış
İsmi Sürəyya
imiş,
Sevgilər ulduzu imiş,
İgidlər qibləsiymiş...
- Bəxtəvər
günlər. Eh!!! - O, astadan, lakin çox hərarətlə,
elə ürəkdən danışırdı ki, elə bil
on illər ərzində qorxudan hamıdan, öz-özündən
belə gizlətdiyi, yadına salmağa qorxduğu əziz
xatirələri danışıb, ürəyini boşaltmaq,
heç olmasa, öz ağzından eşidib xəyalən o
zamanlara qayıtmaq istəyirdi. Səsi səlis
və ahəngdar idi. Mənə elə gəldi
ki, kədər dolu gözləri başımın
üstündən o uzaq keçmişə, o təntənəli,
dəbdəbəli mənzərəyə, ehtişama
baxırdı. Dərindən ah çəkib dedi:
"Hey
gidi dünya... Təlatümlü, vəfasız dünya...
...Birdən qonşu
otaqdan radionun səsi gəldi. Xan Şuşinskinin məlahətli
səslə oxuduğu mahnı qanadlandı:
Saçın ucun
hörməzlər,
Səni mənə verməzlər...
Əyil üzündən
öpüm
Qaranlıqdır görməzlər,
Ay gülüm,
bülbülüm, sənsən, mənim öz gülüm.
Qızıl gül
oyum-oyum
Dərim sinənə
qoyum...
Yağış yağar
yer doymaz
Mən səndən necə
doyum...
Ay gülüm,
bülbülüm, sənsən, mənim öz gülüm.
Bayaqdan bəri
Sürəyyanın gözlərində oynayan gülab qədər
saf, şəffaf yaş damcıları yanaqları ilə
üzüaşağı yuvarlanmağa başladı.
Şərq.-
2012.- 14 aprel.- S. 16.