Əlil övladından utanan valideynlər...

"Əlil uşaqların valideynləri istəmirlər ki, övladlarını kimsə görsün"

MÖVZU: "Qaçqın və məcburi köçkünlərin, əhalinin sosial cəhətdən qayğıya ehtiyacı olan təbəqələrinin problemlərinin həlli ilə bağlı həyata keçirilən tədbirlərin işıqlandırılması"

Hazırda Azərbaycandakı əlillər sırasında həyat tərzini digər həmyaşıdları kimi normal keçirməkdən məhrum olan minlərlə uşaq var. Dövlət Statistika Komitəsinin (DSK) hesablamalarına görə, ölkədə 48 minə yaxın sağlamlıq imkanları məhdud olan uşaq yaşayır. Belə uşaqlar üçün onun imkan və bacarıqları nəzərə alınaraq lazımi şərait yaradılmadıqda, ailələrindən və sosial-müdafiə strukturlarından asılı vəziyyətə düşürlər. Xüsusi qayğıya ehtiyacı olan insanların sayı artdıqca, cəmiyyət də bəhrələnə biləcəyi böyük potensialını itirir.

Qeyd edək ki, respublikada Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi (ƏƏSMN) nəzdində 605 yerlik ağıldankəm uşaqlar üçün 2 internat evi fəaliyyət göstərir. Həmin müəssisələrdə isə 300 nəfər əlil uşaq yaşayır. Sözügedən internatlara hər hansı səbəbdən ailə şəraitində yaşaması mümkünləşməyən 4 yaşdan 18 yaşa qədər əqli cəhətdən zəif inkişaf etmiş, Təhsil Nazirliyi sistemində təhsilə cəlbi mümkün olmayan uşaqlar qəbul edilirlər. Lakin xüsusi qayğıya ehtiyacı olan elə uşaqlar var ki, onlar təhsil hüququndan bəhrələnmirlər. Eyni zamanda, müalicə hüquqlarından da yararlana bilmirlər. Belə uşaqlar arasında sosial yardım ala bilməyənlər də az deyil. Düzdür, bu sahədə müəyyən işlər aparılır. Amma görünür, mövcud problemləri həll etmək üçün lazımi qədər səy göstərilmir. Hazırda dünyada belə uşaqlara xeyriyyə və sosial yardımlar obyekti kimi baxmırlar. Onların da hamı kimi hüququ var. Məsələn, təhsil almaq onların ali hüquqlarından biridir. Əgər valideynlər uşağa görə utanıb, onu məktəbə göndərmirlərsə, deməli, Azərbaycan qanunvericiliyini pozurlar. Bu sahədə İtaliya, Xorvatiya, Qırğızıstan, Türkiyə kimi ölkələrin təcrübəsindən istifadə olunsa da, hələ də bir sıra problemlər qalmaqdadır. Məsələn, hələ də əlil uşaqların mütəmadi müayinəsi həll edilməyib. Bundan başqa, bu gün ölkədə bir sıra inşaat işləri aparılır və gözəl infrastruktur yaradılır. Ancaq yeraltı keçidlərin inşasında xüsusi qayğıya ehtiyacı olanlarla bağlı heç nə nəzərdə tutulmayıb. Digər tərəfdən əlil uşaqlara müavinətlər və yardımlar ayrılmalıdır. DSK-nın məlumatına əsasən, hər il əlilliyi ilk dəfə müəyyənləşən uşaqların sayı 8-9 min nəfər artır. Amma həmin uşaqların çox az qismi təhsil müəssisələrində, reabilitasiya mərkəzlərində cəmləşib. Bütün bunlarla yanaşı, əlilliyi olan uşaqların təhsilə, idmana, peşə təliminə, incəsənətə və əməyə çıxışı məhduddur. Bu gün əlilliyi olan uşaqların cəmiyyətin bütün sahələrinə inteqrasiyasına malik olması və onların ailələri ilə işləmək üçün xüsusi bacarıqlara malik sosial işçilərin yoxluğu da çətinliklər törədir. Eləcə də, ailə, icma və məktəb mühitində əlilliyi olan uşaqlarla iş qurmaq bacarığına malik müəllimlər, valideynlər və sosial işçilərin hazırlanması üçün xüsusi tədris müəssisələrinə ehtiyac duyulur. Əlilliyi olan uşaqlara qarşı cəmiyyətin yanaşmasını dəyişmək üçün maarifləndirmə və məlumatlandırmaya zərurət var ki, bunun üçün də proqramlar mövcud deyil. Həmçinin əlilliyi olan uşaqların təhsilə cəlb edilməsi, sosial, iqtisadi, idman və mədəni sahələrdə hərtərəfli iştirakları üçün fiziki şəraitin yoxluğu problemi də mövcuddur. Digər problem isə müvafiq dövlət qurumları tərəfindən aktual sahələrdə xidmətlərin təşkili və ya davam etdirilməsi üçün ünvanlı sosial qrantların olmamasıdır.

ƏƏSMN-dən verilən məlumata görə, əlillərlə bağlı yeni proqram hazırlanıb. Bu proqram çərçivəsində tibbi-sosial reabilitasiya, psixo-sosial yardım kimi layihələr öz əksini tapıb. Belə ki, gələcəkdə sosial xidmət layihəsinin həyata keçirilməsi üçün əhalinin sosial müdafiəsi ilə məşğul olan qurumlarda günərzi sosial xidmət mərkəzləri yaradılacaq. Bu isə tərkibində 2-3 əlil və ya ahıl vətəndaş olan ailələr üçün işləmək imkanları yaradacaq. Tibbi-sosial reabilitasiya layihəsinə gəldikdə isə elə ailə üzvləri var ki, onların əlilliyinin bərpası mümkündür. Və həmin əlillərə uyğun peşələrin, ixtisasların seçilməsi, öyrədilməsi və işə cəlb edilməsi nəzərdə tutulur.

"Göy qurşağı" Mərkəzinin rəhbəri Yeganə Məmmədəliyeva isə bildirib ki, xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaq və yeniyetmələrin cəmiyyətə uğurla inteqrasiya olmaları üçün "Finlandiya" təhsil modelini ölkəmizdə tətbiq etmək istəyirlər: "Bu məqsəd ilə dövlət məmurlarına və müvafiq qurumlara müraciət etmişik". "Finlandiya" modeli haqqında məlumat verən Y.Məmmədəliyeva qeyd edib ki, xüsusi qayğıya ehtiyacı olan 3 yaşına qədər uşaqlar ev şəraitində saxlanılır və onlara daha çox sosial işçilər nəzarət edirlər: "3-6 yaş qrupuna daxil olanlar isə bağçalara yerləşdirilməlidir". Onun sözlərinə görə, ölkəmizdə əsasən, inklüziv bağçalar var ki, bunların da sayı azlıq təşkil edir. Son dövrlərə qədər mövcud olan xüsusi bağçalar isə hamısı özəlləşdirilib. O, digər problemin ağır dərəcəli xəstə uşaqların inklüziv təhsilə qəbul edilməməsini göstərdi: "Nəticədə belə uşaqlar cəmiyyətdən təcrid olunur və evə qapanır. Üstəlik, problemli uşaqlar ümumi bağçaya qəbul edilmir". Ağır dərəcəli əlil uşaqların məktəb dövründə elə də böyük problemlərlə üzləşmədiklərini deyən Yeganə Məmmədəliyeva bununla yanaşı, məktəbi bitirən belə uşaqların ancaq 1-2 faizi peşə və ali təhsil ala bildiklərini söyləyib: "Digərləri təhsildən kənar qalırlar, əldə etdikləri bacarıqları həyatda tətbiq edə bilmirlər. Çünki onlar üçün iş yerləri yoxdur. Bizim sərf etdiyimiz əmək də nəticəsiz qalır. "Finlandiya" modelində bu cür uşaqlar üçün də iş yerləri nəzərdə tutulub. Ağır dərəcəli uşaq və yeniyetmələr üçün iş yerləri açmaqla, onların cəmiyyətə yararsız olmadıqlarını hiss etdirmək mümkündür". Mərkəzin direktoru "Finlandiya" modelinin böyük maliyyə vəsaiti tələb etdiyini və bu baxımdan dövləti anlayışla qarşıladığını nəzərə çatdırdı: "Ümid edək ki, 5-10 ilə bu modeli ölkəmizdə reallaşdırmaq mümkün olacaq. Dövlətin əlillərə münasibəti onun mədəniyyətinin və müasirliyinin göstəricisidir. Xaricdə əlil uşaq və yeniyetmələrin reabilitasiyasına maliyyə vəsaiti ayıran şəxslərin müəyyən qədər vergiləri azaldılır. Bizdə də bu metoddan yararlanmağın faydası olardı". Y.Məmmədəliyeva cəmiyyətin xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqlara biganə münasibət bəslədiyini qeyd etdi. Onun sözlərinə görə, bəzi valideynlər əlil övladlarının qınaq obyektinə çevrilməməsi üçün onları evə təhkim edirlər: "Mərkəzimizin əsas məqsədlərindən biri də valideynlərin maarifləndirilməsidir. Əlil uşaqları gizlətmək problemi daha da dərinləşdirir". Mərkəzin iş prosesindən söhbət açan Y.Məmmədəliyeva deyib ki, gün ərzində 9-10 uşaqla cədvələ əsasən fərdi şəkildə məşğul olunur. Y.Məmmədəliyeva "Göy qurşağı"na son zamanlar daha çox autizmdən əziyyət çəkən uşaqların valideynlərinin müraciət etdiyini vurğuladı: "Bundan başqa, daun sindromu, əqli inkişafın geriliyi, nitq, davranış, psixoloji və iflic problemləri ilə üzləşən uşaqlar da üstünlük təşkil edirlər". "Göy qurşağı" tibbi deyil, sosial reabilitasiya yönümlü mərkəzdir. Belə ki, burada psixoloq, loqoped, fizioterapevt, inkişaf terapevti və məktəbəhazırlıq mütəxəssisi çalışır və müxtəlif uşaq nevroloji dispanserlərlə əməkdaşlıq edilir. Mütəxəssislərin hamısı öz sahəsi üzrə ali təhsil almış peşəkarlardır. Yeganə xanım gələcək planlarından danışaraq bildirdi ki, mərkəzin dövlət büdcəsindən maliyyələşməsini istəyirlər: "Bu, daha səmərəli fəaliyyət göstərməyimizə və uşaq qəbulunun sayını artırmağımıza kömək edəcək".

Məsələyə münasibət bildirən Əlillərə Dəstək İctimai Birliyinin sədri Yaşar Hümbətov əlil uşaqların təhsili ilə bağlı bir sıra məktəblərin açıldığını deyib: "Ölkənin bir çox orta təhsil müəssisələrində əlillərin təhsili ilə məşğul olmaq üçün siniflər və müəllimlər ayrılıb. Amma təəssüflər olsun ki, müəllimlər öz funksiyalarını yerinə yetirmirlər. Səbəbkar isə təbii ki, həmin məktəb direktorlarıdır. Necə olur ki, dövlət müəllim və siniflər təşkil edir, amma sən əlil uşaqların təhsilinə biganə yanaşırsan? Təbii ki, bu cür olaylar ölkədə əlil uşaqların savadsız və elmsiz böyüməsinə səbəb olacaq. Bunların aradan qaldırılması üçün müəyyən bir dövlət qurumu yaradılmalıdır və o da əlillərin təhsilini daim diqqət mərkəzində saxlamalıdır. Onların da bütün vətəndaşlara bərabər hüquqları var. Bu cür münasibət sərgiləmək düzgün deyil. Çünki dövlətin, cəmiyyətin bu səpkili münasibət göstərməsi onlarda hansısa psixi durğunluğa səbəb olur. Bilirik ki, əlil uşaqların əksəriyyəti xüsusi bacarıqlara malik olur. Onların işlərini, bacarıqlarını qiymətləndirməyəndə isə bu onlarda ruh düşkünlüyü yaradır. Yəni dövlət istənilən halda, bütün dönəmlərdə onlara diqqət və qayğı göstərməlidir. Baxın, dövlət büdcəsindən anormal körpələr üçün vəsait ayrılır. Amma həmin vəsait uşaqlara çatırmı? Bu, sual altındadır". Y.Hümbətov qeyd edib ki, hazırda şəhərimizin yeraltı keçidlərində, yollarda, səkilərdə, binalarda fiziki qüsuru olan sakinlər üçün keçidlər yox vəziyyətindədir: "Rəhbərlik etdiyim qurumun bütün tədbirlərində əlillər üçün keçidlərin yaradılmasını vurğulamışam. Köhnə tikintiləri anlamaq olar, amma modern binalarda və iaşə obyektlərində də sözügedən keçidlərin tikilməsi zəruridir. Keçidlərin hansı səbəblərdən qoyulmaması isə bəlli deyil. Keçidlərlə yanaşı, əlillərin digər problemləri də onlarla işləyə biləcək müəllim və psixoloqların hazırlanması məsələsidir. Bilirik ki, psixoloqa ehtiyacı olan təbəqə elə məhz əlillərdir. Çünki onlar özlərini cəmiyyətdən təcrid hesab edirlər. Buna baxmayaraq, bu gün heç bu istiqamətdə də addımlar atılmır. Düzdür, əvvəllər bu istiqamətdə müxtəlif layihələr həyata keçirildi. Amma indi isə demək olar ki, bütün bunlar arxa plana keçib". ƏDİB-nin rəhbəri onu da əlavə edib ki, əlilliyi olan uşaqlara cəmiyyətin yanaşmasına dair maariflənmə işləri aparılır: "Yəni daim ictimaiyyətə çatdırılır ki, əlillər də bizimlə bərabər hüquqa malikdirlər. Onlar da Azərbaycan vətəndaşlarıdır. Onlara ögey münasibət göstərmək düzgün deyil. Əlilləri cəmiyyətdən kənarlaşdırmaq olmaz. Etiraf edək ki, son dövrlər cəmiyyətin əlillərə münasibəti müsbət balanslaşmaya yönəlik dəyişib ki, bunun da nüvəsində maariflənmə işlərinin aparılması durur".

Uşaq Hüquqlarının Müdafiəsi Liqasının sədri Yusif Bəkirov da hesab edir ki, əlil uşaqların təhsil problemləri hələ də qalmaqdadır: "Əlillərin problemləri həddən artıq çoxdur. Azərbaycan dövləti isə bu məsələləri aradan qaldırmaq üçün müəyyən konvensiyalar qəbul edib. Konvensiya əsasında isə əlillərin təhsili ilə ilgili komitə yaradıldı. Amma sözügedən komitə uşaqların təhsili ilə heç də maraqlanmır. Onun hansı məntiqə xidmət etdiyini demək çox çətindir". Y.Bəkirov söyləyib ki, Azərbaycanda əlil uşaqların heç bir hüququ yoxdur: "Ölkədə elə bir şərait yaradıblar ki, əlil uşaqların valideynləri istəmirlər ki, övladlarını kimsə görsün. Onlar üçün reabilitasiya mərkəzləri yaradılmır. Yaradılan mərkəzlər də 3-5 aydan sonra fəaliyyətini dayandırır. Onların oxuyub-yazması üçün, idman etməsi üçün, müayinə olunması üçün hansı işlər görülmür? Bu səbəbdən düşünürəm ki, əgər əlillərin də də hüquqları olsaydı, bütün vurğuladığım problemlər həlli yolunu tapardı. Sadəcə, deyirlər ki, əlillərə qayğı var, onlar daim diqqət mərkəzindədir. Bunlar isə yalan vədlərdən başqa bir şey deyil". Y.Bəkirovun qənaətincə, Azərbaycan cəmiyyətində əlil uşaqlara biganə yanaşma var: "Kim deyə bilər ki, Əlillər Günündən başqa hansısa uşağa nəsə alıb? Niyə onlar məhz bu gündə yada düşməlidirlər? Başqa vaxt hamı eyş-işrətdə olur. Sonra isə əlillərə doğma münasibətdən danışırlar. Bəzən olur ki, Əlillər Günündə də nə dövlət qurumları, nə özəl dairələr əlilləri yada salırlar. Dövlət cəmiyyətdə əlillərə münasibəti dəyişmək üçün heç bir tədbir həyat keçirmir. Zənn edirəm ki, hazırda əlillər üçün keçidlərə də lüzum yoxdur. Yəni ilk növbədə, onlar keçidləri deyil, əlillərin ictimaiyyətə çıxarılmasını təmin etməlidirlər. Sonradan keçidlər düzəldərlər. Əgər əlillər evdən bayıra çıxarılmırsa, o keçidlərdən kim istifadə edəcək? Bir sözlə, əlillər tam olaraq dövlət nəzarətindən kənardadırlar. Çünki bir vaxtlar anormal uşaqlar üçün müəllim kadrının hazırlanmasına başlamışdılar. Amma indi belə bir şey yoxdur. Aydındır ki, əlil uşaqlarla işləmək, onlara qayğı göstərmək, istəklərini anlamaq, başa salmaq çox çətin məsələdir. Bunu edəcək kadrlar var idi. Onlara verilən əməkhaqlarının azlığından müəllimlər işləmədilər. Hazırda da heç bir vətəndaş əlillərlə işləmək istəmir. Nəticədə olan yenə əlillərə oldu".

Ayyət

Şərq.-2012.-14 dekabr.-S.11.