Yol ağrısı...

(Əvvəli ötən sayımızda)

Demişdilər ki, Laçın cəbhəsindən qoşunların çıxarılması ermənilərin Kəlbəcərə hücumu ilə bağlıdır, yuxarıdan Kəlbəcərə kömək göndərilməsi haqda göstəriş verilib. Ermənilər Kəlbəcərə hücum edib, cəbhənin həmin istiqamətində kömək lazımdır, bir neçə gündən sonra ordu geri - Laçındakı mövqelərə qayıdacaq.

Mart ayının 30-da axşamtərəfi məlumat aldıq ki, Qorçu sakinləri artıq kəndi tərk etməyə başlayıblar. Bu xəbəri eşidəndə hamı kəndin ortasına toplandı. Qadınlar dizlərinə, sinələrinə döyüb ağlayırdılar, nalələri ərşə dirənmişdi. Kişilər onları sakitləşdirməyə çalışırdılar, ancaq özləri də gərgin vəziyyətdə idilər, dayanmadan siqaret çəkirdilər. Xeyli danışdılar, belə qərara gəldilər ki, sabaha qədər gözləmək lazımdır. Sabah isə yenidən Laçın cəbhəsinin qərargahı yerləşən Ərikli kəndinə gedib vəziyyəti öyrənməyi planlaşdırdılar.

Gecəni narahat yatdıq. Yatmamışdan əvvəl atam bizə bir neçə tapşırıq verdi: "Heç kim paltarlarını soyunmasın. Əgər ermənilər gecə kəndə hücum etsələr, evdən çıxmayın. Evin künclərində, pəncərənin alt hissədində gizlənin. Qorxmayın, atanız yanınızdadır, arxayın yatın".

Atam tapşırdığı kimi etdik. Özü də paltarlarını soyunmadı. Avtomat silahını ehtiyat güllələri ilə birlikdə yastığının altına qoydu. Narahat yatdığımız həmin gecə Oğuldərədə doğma və isti evimizdə qaldığımız sonuncu gecə oldu.

Martın 31-də səhər sübhdən yuxudan oyandıq. Həmişə olduğu kimi mal-qoyuna ot verdik, anam inəkləri sağdı və evə qayıtdıq. Kənddə sakitlik idi. Səhər yeməyi üçün süfrə arxasında oturduq. Atam dedi ki, tələsir, Ərikliyə gedəcək. Anam samovardan çay süzürdü. Ancaq heç kim bir tikə də çörək yeməmişdi. Oturduğumuz otağın pəncərəsindən kəndə daxil olan yol görünürdü. Kəndimizə iki nəfər hərbi geyimli şəxs gəldi. Atam söylədi ki, Laçın polisinin əməkdaşları idi. Biri qorçulu Cəfərin oğlu Zöhrabdır. Atam həyətə çıxdı, biz də onun ardınca. Atama dedilər ki, vəziyyət çox ağırdır: "Laçın cəbhəsindəki bütün qüvvələr mövqelərini tərk eləyib. Ermənilərlə üzbəüz olan postlarda heç kim qalmayıb. Erməni hərbi birləşmələr heç bir maneəyə rast gəlmədən bura yaxınlaşırlar. Təkcə siz qalmısınız. Təcili kəndi tərk eləyin". Hərbçilər bunu deyib getdilər.

Onlardan fərqli olaraq bizim kəndimizi, doğma evimizi, ata-baba yurdumuzu tərk etməyimiz asan iş deyildi. Digət tərəfdən isə piyada getməsi mümkün olmayan qocaları, qadınları, uşaqları aparmaq üçün maşın yox idi.

Kənddə yalnız bir nəfərdə - Abdulrərimov Kamalın oğlu Məcidin "QAZ-52" markalı sınıq-salxaq bir avtomobil vardı. Həmin "QAZ-52"ün texniki imkanları qarlı-palçıqlı dağ yolları ilə hərəkət etməyə imkan vermirdi. Kəndin ortasında dəhşətli vəziyyət yaranmışdı. İnsanlar ağlaşır, nə edəcəklərini bilmirdilər. Heç kim də qocaları, arvad-uşağı düşmən caynağına vermək fikrində deyildi, onları nəyin bahasına olursa-olsun xilas etmək lazım idi. Düşmən qarşısında əlacsız və köməksiz qalan adamların bir fikri vardı: nəyin bahasına olur-olsun hamımız bir yerdə hərəkət etməliyik. İstər kənddən çıxmaq olsun, istər qalmaq.

Arif Zülfüqarovun vəziyyəti daha ağır idi. Anası Pəri xala bir neçə il əvvəl iflic olmuşdu, ağır yataq xəstəsi idi. Arif söylədi ki, anasını aparmaq imkanı olmasa, heç bir yerə getmək, Oğuldərəni tərk etmək niyyətində deyil, ailəsi, uşaqları ilə birlikdə kənddə qalacaq.

Erməni silahlı birləşmələri artıq bizdən bir qədər aralıda olan kəndləri də tutmuşdular, evləri yandırırdılır, tüstü göyə qalxırdı. Düşmən heç bir maneəsiz bizim olduğumuz əraziyə yaxınlaşsa da, Arif dediyindən dönmürdü. Qohum-qardaşı belə bir vəziyyətdə tək qoyub getmək yolverilməz olduğuna görə heç kim bununla razılaşmırdı.

Belə bir ağır vəziyyətdə Kamal oğlunu göndərdi ki, qocaları və uşaqların hamısı hazırlansın, maşın gəlir onları götürməyə. Bir qədər sonra maşın gəldi və yeriyə bilməyən yaşlıları, uşaqları maşına yığdıq. Maşın evlərdən bir qədər aralıda dayanmışdı. Arif Zülfüqarov neçə illərdir yataq xəstəsi olan anası Pəri xalanı kürəyində maşına gətirdi, yerini rahatladı (Pəri xala Murovdağda donaraq dünyasını dəyişdi).

Qocaları, on yaşdan kiçik uşaqları maşına yığdılar. Maşın yerindən tərpənəndə uşaqlı-böyüklü hamı ağlayırdı. Ağlaşma səsi dağları lərzəyə salmışdı. Bu, bir ildə ikinci dəfə doğma evindən, torpağından didərgin salınan insanların ürək göynədən fəryadı idi. Həmin mənzərə onun şahidi olanların yaddaşından heç vaxt silinməyəcək.

İnsanla dolu "QAZ-52" palçığı yara-yara, sürüşü-sürüşə yola düşdü. Palçığa bata-bata gözdən itdi. Evə tərəf qayıtdıq. Hər kəs öz evindən gücü çatanla - təzə paltar, adyal, ayaqqabı şəllənmişdi. Bundan başqa yalnız çörək götürülürdü. Az şey götürmək lazım gəlirdi ki, at yolda yorulmasın, tez yerimək mümkün olsun. Piyada gedən qadınlar, uşaqlar ağlaya-ağlaya yola düşdülər.

1993-cü il martın 31-də mənim 13 yaşım vardı. Yadımda qalanları nəql edirəm...

Səhər saat 11 radələrində piyada gedən adamlar yola düşdülər. Mən kənddə təsərrüfata, mal-qoyunun saxlanmasına kömək etmək üçün atamın yanında qaldım. Lakin bir qədər sonra atam dedi ki, dünyanın işini bilmək olmaz, ermənilər bura qədər gələ bilər: "Ona görə də sən qalma, qaç gedənlərə çat, onlarla birlikdə get".

Etiraz etdim, razı olmadı. Piyada gedənlər arasında anam Zeynəb Əliyeva və ortancıl qardaşım, 11 yaşlı Babək Əlizadə də vardı. Qaça-qaça atamdan uzaqlaşdım və kənddən xeyli aralanmış adamlara çatdım. Ermənilərin qurbanı olmaqdan qurtulmaq üçün dağlardan, yamaclardan keçən yüz kilometrlərlə qarlı, palçıqlı yolu piyada qət etməli idik.

Kənddən çıxanda bir at götürmüşdük. Yol boyu atı gah mən, gah da qardaşım Babək minirdi. Anam dedi ki, at arıqdır, mən minsəm, yorulacaq, siz də yolda qalacaqsız. Ona görə də anam ancaq piyada gedirdi. Xeyli gəldikdən sonra Laçın-Kəlbəcər yoluna çıxdıq. Yolda mülki adamlara, hərbçilərə rast gəldik. Mülki adamlar Laçın kəndlərinin sakinləri, hərbçilər isə Laçın cəbhəsində döyüşənlər idi. Hamı Kəlbəcər istiqamətində gedirdi - Murovu aşmaq ümidi ilə. Dağlarda qar yenicə əriməyə başlamışdı, yollar palçıq idi, elə yer olurdu ki, atlar, piyada insanlar palçığa batır, çətinliklə çıxırdılar.

Günortadan sonra Laçınla Kəlbəcərin arasında yerləşən Çilgəz dağına qalxdıq. Dağın başında Azərbaycan ordusunun postu vardı. Lakin postda heç kim qalmamışdı. Əsgərlərin oranı nə vaxt tərk etdiyi məlum deyildi. Yalnız sahibsiz itlər dolaşırdı.

Bizim heç nədən - Kəlbəcərdə, Laçın cəbhəsində nə baş verdiyindən xəbərimiz yox idi. Elə bilirdik ki, ermənilər yalnız Laçın cəbhəsindən hücuma keçiblər, Kəlbəcərdə isə sakitlikdir. Oğuldərəni tərk edənlər müvəqqəti olaraq Kəlbəcərin Tirkeşəvənd kəndinə getməyi, bir müddət qohumların evində qalmağı, vəziyyət sabitləşəndən sonra doğma evlərinə qayıtmağı planlaşdırırdılar. Ona görə də Oğuldərdən çıxanda Kəlbəcərə o qədər də tələsik getmirdik, Kəlbəcərdəki vəziyyətdən xəbərimz olmadığına görə arxayın idik.

Ancaq Çilgəz dağını aşıb Kəlbəcər ərazisinə daxil olanda tamamilə başqa mənzərənin şahidi olduq. Çilgəzin ətəyində Fikrət bəyin böyük təsərrüfatı vardı. Bura "Qazıxanlı binəsi" adlanırdı. Dağı aşanda Fikrət bəyin sahibsiz qalan mal-qoyununun dağlara dağıldığının şahidi olduq. Axşama yaxın Fikrət bəyin evinə çatdıq. Evdə heç kim qalmamışdı. Həyətdə bir necə hərbçi xarab olmuş "KAMAZ" və "ZİL-131" avtomobillərin təmiri ilə məşğul idi. Kəlbəcərdən Laçın cəbhəsinə, Laçın cəbhəsindən geri qayıdan hərbi avtomobillər, texnika xarab olanda kənar şəxslərin söküb aparmaması üçün Fikrət bəyin həyətində qoyurdular. Hərbçilər isə xarab olmuş avtomobillərdən lazım olan hissələri söküb öz maşınlarına əlavə edirdilər. Çıxıb getməyə hazırlaşırdılar.

Bir neçə nəfər Fikrət bəyin evində olduq. Odun sobasının üstündə çaydan vardı. Soba yanırdı və çaydan isti idi. Həyətə çıxıb bizi gözləyənlərə xəbər verdik ki, soba yanır, çaydan istidir, deməli, ev yiyəsi təzəlikcə gedib. Hərbçilər qayıtdılar ki, iki gündür buradadırlar, sobanı onlar yandırıb özlərinə çay hazırlayıblar, ev yiyəsi isə iki gün əvvəl gedib.

Artıq vəziyyət bizə aydın olurdu. Qaranlıq düşməmiş Tirkeşəvənd kəndinə çatdıq. Kənddə bir nəfər də qalmamışdı. Yiyəsiz mal-qoyundan tərpənmək mümkün deyildi. Tirkeşəvəndin ortasından keçən yolda isə Laçın cəbhəsini tərk edib Kəlbəcərə doğru gedən ordu birliklərinin ardı-arası kəsilmirdi. Biz çıxılmaz vəziyyətə düşmüşdük. Oğuldərədə qalanlara vəziyyətin nə yerdə olduğunu çatdırmaq lazım idi. Kənddən çıxanda iki nəfər - Ağaşirin İbrahimov və Muxtar İbrahimov da qadın və uşaqları evlərdə yerləşdirmək, Kəlbəcərdəki vəziyyətlə bağlı məlumat aparmaq üçün Tirkeşəvəndə gəlmişdi. Ağaşirin İbrahimov və Muxtar İbrahimov Oğuldərədə qalanlara vəziyyət barədə xəbər vermək üçün dərhal geri qayıtdılar.

Baxış bəyin evinin qarşısına getdik. Evin qapısı açıq idi. İçəri yığıldıq. Ev yiyəsi heç nə aparmamışdı, illərlə əziyyətlə tikib qurduğu evindən yalnız əyninin paltarı ilə çıxmışdı, bütün əmlak yerində idi. Qadınlar çay qaynatdılar, bir gün idi ac-susuz idik, Oğuldərədə səhər yeməyinə yenicə oturmuşduq ki, ermənilərin hücuma keçdiyi xəbəri gəlmişdi, tikə kəsə bilməmişdik.

Gecəni bu evdə qaldıq. Ev Laçın-Kəlbəcər magistral yolunun kənarında yerləşirdi. Laçın cəbhəsindən çıxıb Kəlbəcər istiqamətində gedən hərbi texnika və avtomobillərin səsindən səhərə qədər yatmaq mümkün olmadı.

Səhər açıldı. Təqvimdəki tarix 1 apreli göstərirdi. Bütün dünya zarafat və gülüş gününü qeyd edəndə biz tarixin ən ağır və dəhşətli həqiqətlərindən biri ilə üz-üzə qalmışdıq. Kəlbəcəri iki hissəyə bölən və bir hissəsinin digəri ilə əlaqəsini təmin edən tuneli ermənilər gecə tutmuşdular və biz tam olaraq erməni mühasirəsinə düşmüşdük, sağ qalmaq üçün yeganə ümid yolumuz da bağlanmışdı.

Səhər açılanda Oğuldərə kəndinin bir qrup sakinini də Tirkeşəvənddə gördük. Kamal Abdulkərimov oğlanları və qohumları ilə birlikdə mal-qoyununu da götürüb gecə ilə Oğuldərəni tərk edib Kəlbəcərə adlamış, Tirkeşəvənd kəndinə gəlmişdi.

Burada mənzərə isə dəhşətli idi: ağlaşan insanlar, batalyon-batalyon hərbçilər, yiyəsiz evlər, sahibsiz mal-qoyun, itlər... Baxış bəyin həyətində xeyli mal-qoyun vardı. Bir neçə inək yenicə balalamışdı, sahibi olmadığı üçün körpə quzular, buzovlar mayalanmamışdı, yerdə sürünürdü. Bu mənzərə adamın içini göynədirdi. Müharibə heyvanların da həyatını cəhənnəmə döndərmişdi.

Uşaqlarla birlikdə Baxış bəyin həyətində və qonşu həyətdə bir neçə buzovu mayalandırdıq. Tövlədə bağlı qalan heyvanları açıb həyətə çıxardıq. Savab olsun deyə. Təbii ki, bundan sahiblərinə heç bir xeyir yox idi. Həmin heyvanların hamısı ermənilərə qaldı.

Laçın cəbhəsindən çıxan hərbçilərin böyük əksəriyyəti Tirkeşəvənddə, bir hissəsi isə Zülfüqarlı kəndində, Kiçik İstisuda dayanmışdı. Çünki ermənilər yolu bağlamışdılar.

(Davamı var)

İmdad Əlizadə

Şərq.- 2012.- 8 fevral.- S.11.