Yol ağrısı...

MÖVZU: "Qaçqın və məcburi köçkünlərin, əhalinin sosial cəhətdən qayğıya ehtiyacı olan təbəqələrinin problemlərinin həlli ilə bağlı həyata keçirilən tədbirlərin işıqlandırılması"

(Əvvəli ötən sayımızda)

Yolda Laçının Danbulaq kəndindən olan xeyli qadın, uşağa rast gəldik. Onların bir hissəsi atlı, bir hissəsi piyada idi. Bu insanları əvvəldən tanıyırdıq. Biz onlara yaxınlaşanda kürəyində körpə, yanında üç körpə olan qadınlardan biri maşının qabağına qaçdı. Ağlaya-ağlaya özünü maşının qabağına atdı, sürücü maşını saxladı. Qadın əllərini yuxarı qaldırıb yalvarmağa başladı.

- Yorulmuşam, uşaqları apara bilmirəm. Bir dəfə piyada tunelə gedib qayıtmışıq, heydən düşmüşəm. Atın üstündə dayana bilmirəm. Məni burada qoyub getməyin, bu körpələri ermənilər qıracaq, yalvarıram, Allah xatirinə kömək edin.

Qadının naləsi ərşə dirənmişdi, insanın tükləri biz-biz olurdu. Qadının yanında olan insanlar da onları götürməyi xahiş etdilər.

Sürücünü qınamaq olmazdı. Maşın köhnə və nasaz idi. Sürücü qadını, uşaqları maşına mindirdi. Atın belindən iki kisə düşürdülər. Qadın kisələri maşına qoymaq istəyirdi. Sürücü özündən çıxdı.

- Köhnə və xarab maşındır. Maşını elə bil kürəyimdə aparıram. İndi hamınızı burada tökəcəm, özümü də öldürəcəm.

Amma qadın kisələri maşına qoymaqda israrlı idi və qoydu.

Meşənin qırağı ilə palçıqlı yolla gedirdik. Yol yoxuş idi. Birdən maşın sürüşüb sürətlə geri getdi. Sürücü maşına nəzarəti itirmişdi. İnsanların naləsi ərşə qalxmışdı. Bir tərəfdən də dayanmadan silah səsi gəlirdi. İnsanların qışqırığı ilə silah səsi bir-birinə qarışmışdı. Mirzəni, Rəhiməni, Xıdırı özümə tərəf çəkdim. Maşın xeyli geri gedəndən sonra yolun içində olan bir çalaya düşüb dayandı. Sağ qaldığımıza görə sevindik, Allaha şükür etdik. Amma bu sevinc ötəri idi. Çünki sağ qalacağımıza hələ də ümidimiz yox idi. Düşməndən uzaqlaşa bilməmişdik, başımızın üzərindən ağır silahlarla atırdılar.

Sürücü bir qədər özünə gələndən sonra yolumuza davam etdik. Maşın çətinliklə dağı qalxırdı. Ayağı yer tutan, hətta qoca kişilər belə, yerə düşüb maşını itələyirdilər, palçıqlı dağdan çıxmasına köməklik edirdilər. Maşın bir kəndə çatdı. Gecə yağış yağmışdı, kəndin yolları sarı palçıq idi. Bir qədər gedəndən sonra maşın kəndin ortasında palçığa batdı və çıxarmaq mümkün olmadı. Dayanmaq olmazdı, düşmən başımızın üzərini almışdı. Maşında yeriyə bilməyən - iflic, yer xəstəsi olan Pəri İlyasova, yaşlılardan Ənvər İlyasov, Şərif İsgəndərov, Camal İsgəndərov, Məsudə İlyasova qaldı. Hamı gileylənirdi, ağlayırdı, buradan sağ çıxmaq üçün Allaha yalvarırdı. Maşından düşüb piyada getməyə başladıq. Bir qədər gedəndən bir yük maşın gəldi. Bizi bu maşına yığdılar. Dadaş İlyasov qucağındakı iki yaşlı nəfəsi Dadaşı göstərib dedi:

- Bu uşağı Allah üç dəfə imtahana çəkib, ata-anadan məhrum edib, babasının, nənəsinin ümidinə qalıb. Bir dəfə atası əməliyyat olanda, kinci dəfə ötən il qaçqın düşəndə, üçüncü dəf də indi qaçqın düşəndə.

Dadaş İbrahimov bunu deyib ağladı.

Bu maşında bir qədər gedəndən sonra öz maşınımız arxadan gəlib çatdı. Yodan gecənlərin köməyi ilə maşınımız palçıqdan çıxarılmışdı. Düşüb öz maşınımıza mindik.

Yolda dəhşətli mənzərə vardı. Qarlı və palçıqlı yolda piyada gedən qoca, uşaq, qadın, kürəyində yaşlı valideynlərini aparanlar, ağlayanlar, yol nəfəsini dərənlər, mal-heyvan və sair.

Xeyli yol gedib bir kəndə çatdıq. Kənd meşənin qırağında yerləşirdi, ortasından çay keçirdi. Kəndin adını bilmirdik. Kənddə heç kim yox idi. Bu kənd də Kəlbəcərin digər kəndlərindən fərqlənmirdi. Yiyəsiz mal-qoyun, sahibsiz itlər, sərgidə qalan paltar.

Sürücü bu ərazilərə bələd deyildi. Heç kim bu yolun hara getdiyini, bizim hansı istiqamətdə hərəkət etməli olduğumuzu bilmirdik. Sürücü maşını bir evin yanında saxladı. Düşüb bir evə girdi. Evdə heç kim yox idi. Həyətə çıxıb uca səslə çağırdı. Lakin hay verən olmadı. Sürücü geri qayıtdı, yolumuza davam etdik. Yolda piyada gedən insanlardan yolu soruşa-soruşa gedirdik.

Yolda maşınımız yenidən palçığa batdı. Yenidən düşüb piyada getməyə başladıq. Burada xeyli insan vardı-Kəlbəcərin müxtəlif kəndlərindən, əksəriyyəti isə Milli, Bağırlı kəndlərindən idi. Burada insanların çoxu itirdiyi doğmalarını soraqlayırdı. Mən də Oğuldərədə qalan atamı, anamı, qardaşlarımı axtarırdım. Qarşıma çıxan hər kəsdən Laçın rayonundan gələnin olub-olmadığını, ailə üzvlərimi görüb-görmədiklərini soruşurdum. "Gördüm" deyən olmadı.

Yaşlı qadınlar "can bala, sən də adam axtarırsan, sənin nə yaşındır adam axtarasan. Bura qədər kimlə gəlmisiz, çalışın insanlardan geri qalmayın, buradan çıxın", deyib ağlayırdılar. Mən də kiminlə gəldiyimizi, bacı-qardaşlarımı göstərirdim. Mirzənin, Rəhimənin, Xıdırın əlindən tutmuşdum, yanımdan uzaq getmələrinə imkan vermirdim, onları itirməkdən qorxurdum.

Yolumuza davam etdik. Xeyli gəldikdən sonra dəmir körpülü bir kəndə çatdıq. Dedilər ki, bura Yanşaq kəndidir. Bir qədər gəlib Murovun ətəyinə çatdıq. Maşın karvanı yolu bağlamışdı, yolda tıxac yaranmışdı. Hamını maşından düşürdülər. Dedilər ki, gözləyəcəyik axşam olsun, şaxta yeri dondursun, maşın onda irəli gedə bilər, yeriyə bilən getsin, çalışın ki, bu dağı aşın, erməni araxadan gəlib bizə çata bilər, yoldan çıxmayın, insanların izi ilə gedin, qara-palçığa batıb qalarsız. Donub qalmışdım. Dedim ki, atamı, anamı gözləyəcəm, tək gedə bilmərik. Cavab verdilər ki, Oğuldərədə qalanlardan xəbər yoxdur, gözləmək olmaz, onların nə vaxt gələcəkləri məlum deyil.

Bir ailənin vəziyyəti yadımdan çıxmaz. Üzsüz kəfrəm yorğan-döşəyi özü kürəyinə bağlamış, balaca uşaqları da ev əşyaları ilə yükləmiş, uşaqlar toyuq-cücəni qoltuğuna vurub aparırdı, malı, qoyun-keçini qabağına qatıb aparırdı. Murova qalxdıqca vəziyyət ağırlaşırdı. Hava şaxtalı idi. Yolda palçığa, qara batıb qalan, donub qırılan heyvan leşindən tərpənmək mümkün deyildi. Qadın uşaqlarından yolda yorulub qalan körpə quzuları, buzovları yolun kənarına çıxarmağı istəyirdi. Çünki onları maşınlar tapdayırdı

Su donmuşdu, buzdan körpü yaranmışdı. Bacı-qardaşlarımı maşından düşürüb piyada yola düşdük. Bir xeyli gəlmişdik Dadaş əmi arxadan gəlib çatdı. Dedi ki, iki öküz tottuşdu, Bəbirlə Rahiləni vurdu, ürəkləri getdi, vəziyyətləri ağırdır, yeriyə bilmirlər, onları yenidən maşına qaytardıq.

Yolda Sərdar dayını gördük. Rəhimənin ayaqlarında ayaqqabı yox idi. Yalnız yun çorab vardı. Bacı-qardaşlarım uşaq olduqlarına görə artıq yeriyə bilmirdilər. Xıdırı kürəyimə alıb bir qədər irəli aparırdım, geri qayıdıb Rəhiməni götürürdüm, sonra qayıdıb Mirzəni aparırdım. Sərdar dayı ağladı, atamgilin qarsınca gileyləndi. Dedi ki, üç körpəni də bir uşağa qoşub yola salarlar. Sərdar dayı dedi ki, Rəhimə belə ayaqyalın gedə bilməz. Bir qədər aşağıda Laçının Qorçu kəndinin sakinlərinə məxsus maşın var. Maşın Murovun bir neçə döngəsini qalxıb tıxacda dayanıb: "Rəhiməni aparıb həmin maşına mindir". Rəhiməni aparıb həmin maşına mindirdim. Xıdırla Mirzəni yenə də əvvəlki kimi kürəyimdə Murovu qaldırırdım. Mirzə dedi ki, mənim ayağımda rezin çəkimə var, çətin də olsa gedəcəm. Aclıq, susuzluq, soyuq bizi taqətdən salmışdı. Beş yaşlı Xıdır acından ağlayırdı, çörək istəyirdi.

Bir qadın məndən haradan olduğumu, kiminlə getdiyimi soruşdu. Laçından olduğumu, balaca bacı-qardaşlarımla birgə getdiyimi, ata-anamın, iki qardaşımın Oğuldərədə qaldığını dedim. Qadın dedi ki, uşaqları itirərsən, yanlarından ayrılma. Qadın belə deyəndən sonra geri qayıtmaq, bacım Rəhiməni götürmək qərarına gəldim. Mirzə və Xıdıra qoyduğum yerdə dayanmağı tapşırdım. Sərdar dayı da orada idi. Geri qayıtmağıma etiraz etdi, dedi ki, maşın bu gün Murovu aşacaq Rəhiməni də gətirəcək geri qayıtma.

Xeyli geri qayıdıb Rəhiməni götürdüm. Rəhimə aralıdan məni görəndə ağlaya-ağlaya çağırdı: "Bacı mən buradayam".

Maşında olan qadınlar Rəhiməni maşından düşürüb aparmağıma etiraz etdilər. Dedilər ki, ayaqyalın uşağı hara aparırsan. Onlardan ayaqqabı istədim. Dedilər ki, yoxdur. Rəhiməni kürəyimə götürüb geri qayıtdım. Rəhimə bir neçə dəfə dedi ki, məni qoy yerə yeriyim, Xıdırı götür. Amma ayaqları ayaqqabısız olduğuna görə onu kürəyimdən yerə qoymadım.

Sərdar dayı Xıdırın, Mirzənin əlindən tutmuşdu. Rəhiməni kürəyimdən düşürmürdüm. Xıdır tez-tez dayanırdı. "Yoruldum, bir az dayanaq" deyirdi. Dayanan kimi aşağı çökürdü, qarın üstündə otururdu, açından ağlayırdı. Yoldan keçən bir neçə insandan çörək istədim. Bir nəfər para çörək verdi, Xıdırın əlinə bir parça çörək verdim. Onu dilə tuturdum. "Sən dayansan bacın da dayanacaq. Ermənilər gəlib bizi çatacaq. Bir az da gedək çatmışıq" deyirdim. Xıdır əllərini dizlərinin üstünə qoya-qoya gedir, dayanır, yenidən gedirdi.

Murovu qalxmaq asan deyildi. Acından, susuzluqdan dizimizdə taqət qalmamışdı. Sürəkli qar yeyirdim. Yolda bir bulaq vardı. İnsanlar su içmək üçün növbəyə dayanmışdı. Su içmək üçün bir qədər növbədə dayandıq. Vaxt getdiyinə görə növbə çatmağı gözləmədik, yolumuza davam etdik.

Yolda bir neçə nəfər haradan olduğumuzu soruşurdular. Laçından olduğumuzu deyəndə təəccüblə necə sağ qaldığımızı, hansı yoldan çıxdığımızı soruşurdular. Deyirdilər ki, Kəlbəcərin elə kəndləri var ki, hələ də vəziyyəti bilmirlər, tam mühasirəyə düşüblər.

Bir qadın Kəlbəcərin Laçınla həmsərhəd olan kəndlərindən olduğunu dedi. Qadının saçı dağınıq, üzü şırım-şırım, qan içində idi, səsi batmışdı. Qadın saçını yolmuş, üzünü cırmışdı. Dedi ki, martın 31-də ermənilər qəfildən yaşadıqları kəndə hücum edib. Erməni hücum edəndə qadın sacda çörək bişirirmiş: "Ermənilər bir oğlumu qətlə yetirdi, birini yaraladı. Oğlumun meyitini götürə bilmədik, təndirin yanında kolun arasında qoyub gəldik, ermənilərlə döyüşə-döyüşə kəndi tərk etdik.

Qızım, indidən sonra oradan sağ insan gəlməz. Tunelin o üzündən sonucu çıxan bizik, yolda da heç kimi görmədik. Buradan çıxıb hara gedəcəksən, getməyə yeriniz varmı? Can ay körpə bu uşaqları hara aparacaqsan".

Qadın ağladı, mən də ağladım. Onlar ötüb keçdilər.

Axşama yaxın Murovu aşdıq. Murovun xeyli aşağı düşmüşdük bir maşın gəldi. Bizi maşına yığdılar. Xanlar rayonunun Toğana kəndinə gətirdi. Bizə sığınacaq verməsi üçün sürücü Toğana kəndinin icra nümayəndəsini axtardı. Dedilər ki, icra nümayəndəsi Kəlbəcərdən olan qaçqınları məskunlaşdırmaq üçün gedib. Toğana kəndi qurtaranda yolun kənarında düşərgə salınmışdı. Sürücü bizi orada düşürdü. Burada yaxınlarını axtaranların sayı hesabı yox idi. İnsanlar yolun kənarında dayanmışdı, gələn maşınların qabağına qaçıb yaxınlarını soruşurdular. Bir qadın havalanmışdı, xalasını axtarırdı, hamıya şəklini göstərirdi, ağlayırdı.

Bizi avtobusa yığıb Hacıkənddəki sanatoriya binasında yerləşdirdilər. Otaqlar isti idi. Ayağını şaxta vuranlara, qocalara, uşaqlara, yaralılara tibbi yardım göstərdilər. Bizi Toğanadan Hacıkəndə gətirən avtobusda da həkim vardı. Hacıkəndə qaldığımız gecədən heç nə xatırlamıram. Otağa daxil olan kimi yatmışam, bir də günəş işığına, insanların səsinə oyandım.

Hacıkənddə sakinlər başımıza toplandı. Çay, yemək verdilər, isti paltar gətirdilər. İnsanlar günümüzə ağlayırdılar.

Sərdar dayı dedi ki, gedək bizə, atangilin gəlməsi Allaha pənahdır, onların sağ qalmasına ümid böyük deyil. Gedək bizə, evdəkilər sağ çıxdığımı bilsinlər, mən yenə Murova qayıdacam, atangili soraqlayacam. Dedim ki, dayım evinə gedəcəyik. Əmin qızları dedilər ki, gələn olmadı, ancaq biz sağ qalmışıq, dağılmayaq, bir yerə yığılaq. Gecə bir nəfər gəldi, dedi ki, tuneldə, Murovun ətəyində ağır döyüş olub. Sağ qalan olmayıb.

Hacıkənddə qohumlarımız gəldi, onlar da dedilər ki, gələn yalnız sissiz, kənddə qalanlardan heç bir xəbər yoxdur.

Növbəti gün avtobus verdilər, dedilər bu avtobus kim hansı ünvana getsə, ora aparacaq. Avtobus bizi Tərtər rayonunun Hüsənli kəndinə, böyük dayım Hüseyn Talıbovun evinə gətirdi. Dayımgilin heç nədən xəbəri yox idi, vəziyyəti danışdım, atamın, anamın, iki qardaşımın kənddə qaldığını, onlardan bir xəbər olmadığını dedim. Hamı ağlayırdı. Dayım pencəyini götüb evdən çıxdı, dedi ki, Murova gedir, əgər Zeynəb (bacısı) sağ gəlməsə, mən qayıdan deyiləm.

Aprelin 4-də dayım anam, qardaşlarım İmdad və Babəklə birlikdə qayıtdı. Onlar erməni mühasirəsindən çıxmışdılar.

Biz o yerlərə mütləq qayıdacağıq. Mənim ən böyük arzum da budur. Və mən onda yaşımın neçə olmasından asılı olmayaraq əlimdə bir xəritə Murovun bəri üzündən aşıb piyada Oğuldərəyə qədər gedəcəm. Onsuz da xəritəyə ehtiyac yoxdur. Həmin yollar onsuz da daimi yaddaşımdadır.

İmdad Əlizadə

Şərq.- 2012.- 24 fevral.- S. 11.