İnternat uşaqları...

18 yaşından sonra onlar taleyin ümidinə buraxılır

Hər bir dövlətin əsas öhdəliklərindən biri də xalqın sağlam gələcəyini təmin etməkdən ibarətdir. Əsası Ulu Öndər Heydər Əliyev tərəfindən qoyulmuş və bu gün də uğurla davam etdirilən sosial yönümlü siyasətin tərkib hissəsi olan uşaq hüquqlarının qorunması dövlətimizin rəhbərinin daim diqqət mərkəzindədir. Bu baxımdan, ölkəmizdə ənənəvi olaraq cəmiyyətin gələcəyi olan uşaqların sağlamlığına, təhsilinə və yaşayış şəraitinə xüsusi əhəmiyyət verilir. Qeyd edək ki, bu gün əhalinin sosial təminata ehtiyacı olan təbəqəsi kifayət qədərdir və onların qarşılaşdıqları problemlərin həlli vacibdir. Təbii ki, sosial qayğıya ən çox ehtiyacı olan təbəqə arasında kimsəsiz uşaqlara göstərilən qayğı və diqqət ölkənin prioritet istiqamətlərindən olmalıdır. Doğrudur, uşaq evlərində məskunlaşan uşaqlara dövlətin və cəmiyyətin qayğısı var. Bu, inkaredilməzdir. Amma bununla belə aparılan tədbirlər bütünlükdə uşaqların gələcəyi üçün təminat vermir.

Şübhəsiz ki, uşaq evlərində məskunlaşan uşaqların harada və necə yaşadığını hamı bilir. Amma əksər vaxtlar onların niyə, hansı səbəbdən orada yaşadığının fərqinə belə varmırıq. Halbuki orada da həyat var, sadəcə, yaşam tərzi, qanun-qayda bir azca fərqlidir. Orada da daim dəyişən, yeniləşən kədərli, şirinli günlər bir-birini ard-arda əvəz edir. Onlar da bir ailədirlər, amma bu ailənin sakinləri 4-5 nəfərdən ibarət deyil, 50-60 nəfər, bəlkə də daha çoxdur. Onların gözləri səhərin doğan günəşinə bir açılır, elə gecənin qaranlığına da bir yumulur. Kənardan baxanda hər şey qənaətbəxş görünsə də, nə yazıq ki, bu ailənin üzvlərinin bütöv bir tamlığını pozan yarım qalmış və bəlkə də heç vaxt tamamlana bilməyəcək bir tərəfləri var. Körpə yaşlarından həyatın sərt "şilləsinə" tuş gələn, bu "şillənin" izini bir ömür boyu özlərində hiss edən bu balacaların natamam tərəfləri valideyn nəvazişindən uzaq düşmələridir. Haqqında danışdığımız bu həyat heç kimin arzulamadığı, yaşamaq istəməyəcəyi bir yaşam tərzidir. Bu həyat yalnız onların özünə məxsusdur. Onları birləşdirən məkan isə uşaq evləridir. Valideyn qayğısından, sevgisindən uzaq böyüyən bu evin sakinləri bəlli yaşa gəldikdən sonra yaşadıqları yeri tərk etmək məcburiyyətində qalırlar. Viktor Hüqonun təbiri ilə desək, valideynlərin təpiklə vurub həyata atdıqları günahsız uşaqlar ikinci zərbəni də cəmiyyətdən almalı olurlar. Bax bu zaman vəziyyət daha acınacaqlı olur.

İnternat uşaqlarının sonrakı taleyi

Yəni erkən yaşlarında uşaq evinə sığınanlar digər həmyaşıdlarından fərqli olaraq valideyn qayğısını dada bilmirlər. 18 il uşaq evlərində dövlət onlara qayğı göstərdikdən sonra yenidən gənc yaşlarında küçədə qalmaq təhlükəsi ilə üzləşirlər. Kiçik yaşlarında valideynləri, gənc yaşlarında isə dövlət onları saxlamaqdan, yuva verməkdən imtina edir. Uşaq evindən çıxarkən gənclərin əksəriyyətinin gedəsi yeri olmadığı üçün də onlar həyatın ən böyük "şillə"ni küçələrdə dadırlar. Elə bir problemlə üzləşirlər ki, ya kirayədə qalırlar, ya da qohumu varsa, qohum yanına gedirlər. Həmin yerlərdə ev sahibləri, qohumların onların başına açdığı oyunları isə hər zaman uşaq evinin "məzunları"nın həyat hekayələrindən bilirik. Təəssüf ki, uşaq evindən "məzun" olan qızlar daha şanssız olur. Hər halda oğlanlardan çox, qızlar "himayədarlar"a lazım olurlar. Asan yolla, yaxşı pul qazanmaq üçün. Bir sözlə, qızlar uşaq evini tərk edəndən sonra pis yola düşür və insan alverinin qurbanına çevrilirlər. Ortada olan məqam müəyyən suallar yaradır. İnternatı tərk edən uşaqların sonrakı taleyi necə olur? Onlar harada yaşayır, necə həyat tərzi sürür?

Təminat var, amma...

Rəsmi məlumatlara görə, hazırda ölkəmizdə ümumilikdə 65 uşaq müəssisəsi (internat, uşaq və körpələr evi) fəaliyyət göstərir. Həmin müəssisələrdə valideyn himayəsindən məhrum olan 21 min uşaq tərbiyə alır. Kimsəsiz uşaqlarla bağlı indi Azərbaycanda ən böyük problem 18 yaşdan sonra onların bu müəssisələrdən məcburən uzaqlaşdırılması və sonrakı taleləri ilə maraqlananların olmamasıdır. Yəni həmin yaş dövründən sonra müstəqil həyata qədəm qoyan gənclərin çoxu ağır şəraitdə yaşamağa məcbur olurlar. Çünki yaşamaq üçün üz tutmağa evləri, döyməyə qapıları, dolanışıqlarını təmin etmələri üçün iş yerləri yoxdur.

Yeri gəlmişkən, Azərbaycanda valideyn himayəsindən məhrum olan uşaqlarla bağlı məsələlər Ailə Məcəlləsinə əsasən tənzimlənir. Həmin məcəllədə 18 yaşı tamam olmuş yeniyetmələrin təminatı ilə bağlı xüsusi bir maddə var. Məcəllədə qeyd olunur ki, 18 yaşından sonra həmin yeniyetmələrin problemlərinin həlli ilə yerli icra hakimiyyətləri məşğul olmalı, onları işlə və evlə təmin etməlidirlər. Təəssüf ki, indi Azərbaycanda bu məsələ, sözün həqiqi mənasında, əsl problemə çevrilib. Yəni məcəllənin müvafiq maddəsində göstərilən bu öhdəlik yerli icra hakimiyyətləri tərəfindən yerinə yetirilmir. Nəticədə həyatın sərt qanunları onları ən pis halda caniyə və fahişəyə çevirir. Onların içindən insan alverçilərinin qurbanları, dünyasını dəyişənlər, küçələrdə "bomj" həyatı sürənlərə də rast gəlmək müşkül məsələ deyil. Çünki bu uşaqların gələcək taleyi heç nə ilə sığortalanmayıb.

Müstəqil həyata doğru

"Təmiz Dünya" İctimai Birliyinin rəhbəri Mehriban Zeynalova bildirdi ki, bu problemlə bağlı rəhbəri olduğum birliyə mütəmadi müraciətlər daxil olur. Onun sözlərinə görə, sovet dövründə 18 yaşdan sonra internat evlərini tərk edən kimsəsiz uşaqların həm təhsillərini davam etdirmələri, həm də mənzil və işlə təmin olunmaları üçün şərait yaradılırdı: "Amma indi bu problemi həll edilən yeniyetmələrin sayı çox aşağı səviyyədədir. Məhz buna görə onların ailə qurmaq, gələcək müqəddəratlarını həll etmək şansları yoxdur".

Mehriban Zeynalova qeyd etdi ki, indi internat evlərində uşaqların taleyi həmin müəssisələrin rəhbərlərinin insafından asılıdır. Onun fikrincə, cəmiyyətdə onlar üçün lazımi şərait yaradılmadığına görə internatların rəhbərləri 18 yaşı tamam olandan sonra da həmin yeniyetmələri internat evlərində saxlamağa məcbur olurlar. Halbuki bu, qanunla qadağan olunub və onlar uşaqların sonrakı taleyinə cavabdeh deyillər.

Uşaq evlərindən uzaqlaşan qızların taleyinin daha narahatedici olduğunu vurğulayan Mehriban Zeynalova onların iş tapa bilmədikləri üçün təhlükəli yollara düşdüklərini xüsusi qeyd etdi: "Həm oğlanlar, həm də qızlar iş tapa bilmir və cinayətkar qruplar onları öz dairələrinə cəlb edirlər. Məsələn, onlar narkotik alverçilərinin toruna düşə, silah alverinə qoşula, dilənçiliyə, oğurluğa, fahişəliyə cəlb edilə bilərlər. Qızların qadın alverçilərinin qurbanına çevrilmək qorxusu isə daha böyükdür". Mehriban Zeynalova onu da əlavə edir ki, bütün bunlarla yanaşı, sözügedən problemin aradan qaldırılması üçün əvvəlki illərə nisbətdə tədricən işlər görülür: "İnternat evini tərk etmiş qızların mənzil problemini qismən həll etmək üçün Heydər Əliyev Fondu tərəfindən paytaxtda beşmərtəbəli daş bina inşa edilib. Bundan başqa, uşaqların ailələrə verilməsi (De-institusionalizasiya) və alternativ qayğı Dövlət Proqramı çərçivəsində də müəyyən işlər həyata keçirilir".

Kimsəsiz tələbələr təhsil haqqından azad edilə bilər...

Milli Məclisin Sosial siyasət komitəsinin sədr müavini, millət vəkili Musa Quliyev 18 yaşı tamam olan gənclərin uşaq evlərini tərk edəndən sonra da dövlətin nəzarətində olmasını vacib hesab edir. Onun sözlərinə görə, dövlətin siyasətinə əsasən internatlarda 18 yaşı tamam olana qədər mümkün qədər az uşaq qalmalıdır. Onlar müxtəlif ailələrə övladlıq olaraq verilməli və ailə tərbiyəsi almalıdırlar. Deputatın sözlərinə görə, müəyyən səbəblərdən ailələrin saxlamaq üçün götürmədikləri kimsəsiz uşaqlar isə 18 yaşınadək uşaq evlərində qalmalı, orada böyüyüb, tərbiyə, təhsil almalı olur. Və həmin uşaqlar artıq 18 yaşına çatdıqdan sonra uşaq evlərini tərk edirlər. Onlar uşaq olaraq yox, artıq yetişmiş gənc olaraq həyatın ağuşuna atılırlar. Həmin gənclər internatdan çıxdıqdan sonra yataqxanalar və işlə təmin olunmalıdırlar. Əgər onların arasında təhsil alanları varsa, həmin gənclər də təhsil aldıqları müəssisələrin nəzdindəki yataqxanada məskunlaşmalıdır. Sonrakı proseslərdə isə onlar üçün daimi yaşayış yerlərini müvafiq icra hakimiyyətləri təmin etməlidir. Deputat bildirib ki, şəhər icra hakimiyyətlərinin hər birinin mənzil fondu var: "Sosial təminatı çox aşağı olan, yaşamağa yeri olmayan insanlar da həmin fondun vasitəsilə müvafiq icra hakimiyyəti tərəfindən mənzillə təmin olunmalıdır. Müvəqqəti, yaxud da daimi. Bundan başqa, əgər uşaq evini tərk edənlərin işi varsa, onlara ev almaq üçün birinci növbədə sosial ipoteka kreditləri verilməlidir. İşi olmadığı üçün ipoteka ala bilməyənlər isə torpaq sahələri ilə təmin olunmalıdır ki, özlərinə ev tiksinlər. Onlar da əsasən bölgələrdə və kənd yerlərində məskunlaşdırılır. 18 yaşı tamam olandan sonra kimsəsiz uşaqlara qarşı bu tədbirlər görülməlidir. İndi bu işlər hansı səviyyədə görülür, yaxud da niyə görülmür, bütün bunları yalnız icra hakimiyyətlərindən, həm də yerli yox, müvafiq nazirliklərdən öyrənmək lazımdır. Çünki bu məsələdə yeganə məsuliyyətli qurum onlardı. Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi onların məşğulluq problemlərini həll etməlidir. Təhsil Nazirliyi isə onların uşaq evlərini tərk etdikdən sonrakı müddətdə təhsilini davam etdirməsi ilə maraqlanmalıdır. Bəzən həmin uşaqlar imkansızlıq ucbatından uşaq evlərini tərk etdikdən sonra məcbur qalıb təhsillərini yarıda kəsirlər. Nazirlik həmin tələbələr barəsində məlumatlı olmalı və onların problemləri ilə maraqlanmalıdır. Ailə, Qadın və Uşaq Problemləri üzrə Dövlət Komitəsi onların müvafiq mənzillərlə təmin olunması məsələsini yerli icra hakimiyyətləri qarşısında qaldırmalıdır". M.Quliyevin sözlərinə görə, dünya təcrübəsinə əsasən, oğlanlar daha çox hərbi işlərə cəlb olunurlar. Onlar hərbi məktəbləri oxuduqdan sonra zabit kimi hərbi xidmətə cəlb olunurlar. Beləliklə də onlar həm iş, həm də mənzillə təmin olunurlar. Yəni bu, kimsəsiz uşaqların gələcək taleyini müəyyən etməyin asan yollarından biridir. Yəqin ki, bizdə də bu istiqamətdə ciddi işlər görülür. Millət vəkilinin sözlərinə görə, uşaq evlərini tərk edən gənclərin sosial təminatı üçün ən yaxşı üsul onlarla bağlı bütün problemlərin cəmlənib Ailə, Qadın və Uşaq üzrə Dövlət Komitəsinə verilməsi daha yaxşı olar. Çünki səlahiyyətlər pərakəndə şəkildə bölündüyü üçün bəzən həmin işlər lazımi səviyyədə yerinə yetirilmir. Əgər kimsəsiz uşaqların işi bir Komitədə birləşərsə, onlara nəzarət etmək də daha asan olar.

Qeyd edək ki, millət vəkili parlamentin payız sessiyasında 18 yaşı tamam olandan sonra uşaq evlərini tərk edənlərin təhsil haqqı məsələsinin müzakirəyə çıxarılacağını deyib: "Fikrimiz var ki, Qanuna müvafiq əlavə və dəyişikliklər etməklə həmin uşaqların qəbul olunduqları özəl və ya dövlət ali məktəblərinin təhsil haqqı dövlət tərəfindən ödənilsin. Əvvəldə də dediyim ki, bəzən təhsil haqqına görə kimsəsiz uşaqların əksəriyyəti təhsilini yarımçıq qoyur. Və biz də bu problemin qarşısını almaq üçün çalışacağıq".

Uşaq Hüquqları Klinikasının rəhbəri Nazir Quliyev isə bildirir ki, internatda böyüyən uşaqların qanunvericiliklə müxtəlif hüquqları olsa da, onlar faktiki olaraq bu hüquqlardan məhrumdurlar: "Onların mənzillə təmin olunmaq, torpaq təminatı kimi hüquqları var. Amma praktikada bu, işləmir. Ona görə işləmir ki, yerli səviyyədə uşaq müdafiə mexanizmi güclü deyil. Qanunvericiliyin icrası mexanizmi hansısa formada həyata keçirilməlidir, bu, özü yoxdur. Bu səbəbdən internatları bitirənlərin böyük əksəriyyəti küçə həyatı keçirir. Onlar həyatın ümidinə buraxılır".

Nazir Quliyev bildirdi ki, internatları bitirən uşaqlar arasında fahişəliyin və cinayətkarlığın artması danılmaz fakt olsa da, bununla bağlı heç bir araşdırma aparılmır və rəsmi statistika da yoxdur. Onun sözlərinə görə, bu istiqamətdə Qeyri-hökumət Təşkilatları müəyyən işlər görür. Lakin həmin uşaqların sayının çoxluğu və problemin böyüklüyü daha çox resurslar tələb edir: "Parlamentdə "Sosial xidmətlər haqqında" qanun qəbul edildi. Ümid edirəm ki, bu qanunun qəbulu sözügedən yeniyetmələrin probleminin həllinə qismən də olsa kömək edəcək".

Onu da deyək ki, ölkədə internatları, uşaq evlərini tərk etməkdə olan və ya tərk etmiş gənclərin şəbəkəsi də yaradılıb. Mərkəzin fəaliyyətində məqsəd ondan ibarətdir ki, bu cür gənclər bir-biri ilə əlaqə quraraq öz problemlərinin həllinə yol tapsınlar. Onları öz problemlərinin həllinə cəlb etməkdir. Bu məqsədlə təlimlər, görüşlər keçirilir. Uşaqlar dövlət nümayəndələri ilə BMT, UNİCEF kimi beynəlxalq təşkilatların nümayəndələri ilə görüşüb problemlərini onlara çatdıra bilirlər.

Şəymən

Şərq .- 2012.- 12 iyul.- S. 11.