42 illik həyat...

Şıx-Əli Qurbanov çox işlər görmüşdü

Şıx-Əli Qurbanov 1925-ci il avqustun 16-da Bakıda qulluqçu ailəsində dünyaya göz açmışdır. 1942-ci ilin iyun ayında, 17 yaşı tamam olmamış könüllü olaraq cəbhəyə getmişdir. 1942-ci ilin dekabrında o, artıq dairə snayper (sərrast nişançı) məktəbinin bölmə komandiri idi. Birinci gündən sonuncu günə kimi Leninqrad mühasirəsinin iştirakçısı olaraq, şəhərin müdafiəsində durmuşdur. 1944-cü ilin yayını 2-ci Baltikyanı cəbhənin əlahiddə atıcı alayının bölmə komandiri kimi qarşılamışdır. 1944-cü ilin sonundan - Qırmızı Bayraqlı Baltik Donanmasının əlahiddə artilleriya divizionunun komendorlar bölməsinin komandiri olmuşdur. Cəbhə yolunu Berlinə kimi keçmiş və 1946-cı ilin dekabr ayında Svinemyunde şəhərində ordudan tərxis edilmişdir.

Cəbhədə Şıx-Əli Qurbanov Kommunist Partiyasına üzv olmuşdur. Böyük Vətən müharibəsində fəal iştirakına görə "Za otvaqu" ("İgidliyə görə", 1944), "Za vzətie Keniqsberqa" ("Keniqsberqin alınmasına görə", 1944) və "Za pobedu nad Qermaniey v Velikoy Oteçestvennoy Voyne 1941-1945 qq." ("1941-1945-ci illər Böyük Vətən müharibəsində Almaniya üzərində qələbəyə görə", 1945) medalları ilə təltif edilmişdir.

Şıx-Əli Qurbanov V.İ.Lenin adına Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunun filologiya fakültəsini bitirmişdir. Tələbəlik illərindən başlayaraq ömrünün son günlərinə kimi ictimai-siyasi fəaliyyətlə məşğul olmuş və respublikada bir sıra rəhbər vəzifələrdə çalışmışdır.

Əqidəsinə görə beynəlmiləlçi olan bu insan, öz xalqını və Vətəni Azərbaycanı hədsiz dərəcədə sevirdi. Məhz bu məhəbbətin sayəsində Şıx-Əli Qurbanov 1958-ci ilin noyabrında rəsmi Moskvaya qarşı "İmkan verin öz tariximizi özümüz yazaq!" - deyə etiraz etmişdir və bunun nəticəsi olaraq 1961-ci ilin 11 aprelində Azərbaycan Kommunist partiyası Mərkəzi Komitəsinin Təbliğat və təşviqat şöbəsinin müdiri vəzifəsindən azad edilmişdir. Lakin buna baxmayaraq, 1966-cı il fevral ayının 27-də Şıx-Əli Qurbanov Azərbaycan Kommunist partiyası Mərkəzi Komitəsinin ideoloji işlər üzrə katibi seçilmişdir.

Hələ tələbəlik illərində dahi A.S.Puşkinin poeziyasına vurğun olan Şıx-Əli Qurbanov özünəməxsus vəcd və inadla rus ədəbiyyatı ilə ciddi məşğul olmağa başlamış, A.S.Puşkinin Azərbaycan poeziyasına təsirini tədqiq etmişdi. Onun diqqətini rus şairinin Şərqə və Azərbaycana olan marağı, Azərbaycanın görkəmli maarifçiləri ilə dostluq əlaqələri cəlb edirdi. Bu işin yekunu Ş.Qurbanov tərəfindən 1956-cı il iyun ayının 30-da müdafiə olunan namizədlik dissertasiyası olur. Həmin işin əsasında

Şıx-Əli Qurbanov "Puşkin və Azərbaycan poeziyası" (Bakı, "Azərbaycan Uşaq və Gənclər ədəbiyyatı nəşriyyatı" - 1956), "A.S.Puşkin i Azerbaydcan" (Baku, "Detönizdat" - 1959. Bu kitab Moskvada keçirilən Azərbaycan İncəsənəti və Ədəbiyyatı ongünlüyü münasibəti ilə nəşr edilmişdir) kitabları nəşr edildi. Görkəmli puşkinşünas alimin bu əsərləri respublikamızda A.S.Puşkinin yaradıcılığına aid ilk böyük tədqiqatlar olmuşdur və məhz bu, Şıx-Əli Qurbanovu Azərbaycanda ilk puşkinşünas alim hesab etməyə əsas verir.

1964-cü ildə Bakıda Elmlər Akademiyasının nəşriyyatı tərəfindən Şıx-Əli Qurbanovun "XIX əsrdə Azərbaycan-rus ədəbi əlaqələrinin inkişaf mərhələləri" adlı monoqrafiyası nəşr edilib. Bu monoqrafiya əsasında o, doktorluq dissertasiyası müdafiə etmişdir (20 may 1965-ci il). Həmin əsər 1976-cı ildə Moskvada, SSRİ Elmlər Akademiyasının "Elm" nəşriyyatının "Şərq ədəbiyyatı" Baş redaksiyasında (müəllifin ölümündən sonra) çap edilmişdir. Monoqrafiyanın xüsusi əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, müəllif bu əsərdə tədqiqat predmetinə, yəni Azərbaycan və rus ədəbiyyatlarının əlaqələrinə aid "qarşılıqlı təsir" anlayışını ilk dəfə daxil etmişdir.

Şıx-Əli Qurbanov həm də qədim zamanlardan bizim dövrə kimi Azərbaycan - rus siyasi, iqtisadi, ədəbi və mədəni əlaqələrinin tarixini özündə cəmləşdirən iki cildlik əsaslı elmi əsərin - "Velikaə drujba azerbaydjanskoqo i russkoqo narodov" ("Azərbaydcan və rus xalqlarının böyük dostluğu", Baku - 1964) müəllif-tərtibatçılarından biridir.

Bir qədər sonra, 1975-ci ildə Şıx-Əli Qurbanovun anadan olmasının 50 illiyi ilə əlaqədar tanınmış sovet şərqşünası İosif Samuiloviç Braginski "Narodı Azii i Afriki" ( 1975 q., N 5) jurnalında yazmışdi: "Onun (Şıx-Əli Qurbanovun - red.) vətənpərvərlik və beynəlmiləlçilik ruhu hopmuş tədqiqatları nəinki Azərbaycan ədəbiyyatının öyrənilməsinə olunan töhfədir. Onların qarşılıqlı əlaqələr və milli mədəniyyətlərin zənginləşdirilməsi probleminin, Şərq mədəniyyətində milli və beynəlmiləl münasibətlərin öyrənilməsi üçün böyük metodoloji əhəmiyyəti var. Bununla Şıx-Əli Qurbanovun əsərləri şərqşünaslıq tədqiqatlarının qızıl fonduna da daxil olur".

Şıx-Əli Qurbanov ali məktəbdə illər ərzində Rus ədəbiyyatı üzrə mühazirələr oxumuş, 1961-1967-ci illərdə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Nizami adına Dil və Ədəbiyyat İnstitutunda özünün yaratdığı Ədəbi əlaqələr şöbəsinə rəhbərlik etmiş, bu sahədə elmi kadrlar yetişdirmiş və bununla da Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında bütöv bir cərəyanın əsasını qoymuşdur.

Şıx-Əli Qurbanovun ədəbi istedadı hərtərəfli və çoxşaxəli idi. O, şeirlər, hekayələr, novellalar, libretto və pyeslər yazırdı.

"Milyonçunun dilənçi oğlu" (1966) musiqili komediyasının librettosuna görə Şıx-Əli Qurbanov 1967-ci ildə Üzeyir Hacıbəyov adına Dövlət mükafatının ilk laureatlarından olmuşdur.

Şıx-Əli Qurbanovun "Son nəğməsi" 1967-ci il 2 iyun tarixində Məşədi Əzizbəyov adına Azərbaycan Dövlət Akademik Dram Teatrının səhnəsində tamaşaya qoyulan (müəllifin vəfatından sonra) "Sənsiz" dramı oldu. Bu pyesdə Stalin repressiyalarının qurbanı olan insanların taleyi əks olunur. Bu, keçmiş SSRİ ərazisində bu mövzuya aid səhnədə qoyulan ilk əsərdir. "Sənsiz" haqqında fikir söyləyən görkəmli Azərbaycan ədəbiyyatşünası, akademik Yaşar Qarayev yazırdı: "...Təsadüfi deyil ki, pyes özü işıqla, gözəlliklə, dirilik ehtirası ilə dolu idi və bizə həyat eşqi, sədaqət, etibar, vəfa, inam təlqin edirdi".

Müəllif ancaq əsərin baş məşqini yarımçıq görmüşdür. Onun vəfatından sonra "Sənsiz" dramı Böyük Oktyabr Sosialist inqilabının 50-ci ildönümünə həsr olunan respublika müsabiqəsində I yerə layiq görülmüşdür.

Şıx-Əli Qurbanov 1967-ci ilin mart ayında tutduğu Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin ideoloji məsələlər üzrə katibi vəzifəsindən istifadə edərək Azərbaycan xalqının ən qədim və istəkli bayramı olan "Novruz bayramı"nın uzun illik həbsdən qurtarmasının və onun dövlət səviyyəsində keçirilməsinin təşəbbüskarı və təşkilatçısı olmuşdur. Bununla da Şıx-Əli Qurbanov xalqının milli şüurunun oyanmasına nail olmuşdur. Məhz elə ona görə də o, 1967-ci il may ayının 24-də müəmmalı şəraitdə, faciəli surətdə vəfat etmişdir.

Şıx-Əli Qurbanov iki çağırış Azərbaycan SSR Ali Sovetinin deputatı olmuşdur. Ölümündən sonra Lenin Ordeni ilə təltif edilmişdir.

Natamam qırx iki illik həyatında Şıx-Əli Qurbanov çox işlər görmüşdür. Yaşının hərbi çağırışa çatmadığına baxmayaraq gənc Şıx-Əli Böyük Vətən müharibəsinin iştirakçısı olmuşdur, çünki artıq o vaxt Vətəni və xalqı qarşısında öz vətəndaşlıq borcunu dərk etmişdi. Məhz bu, vətəndaşa mənsub olan borc duyğusu, bu insana ədəbiyyatşünaslıq sahəsində yeni bir cərəyan yaradan elmlər doktoru, Azərbaycan Æurnalistlər İttifaqının yaranmasına rəhbərlik edən qələm ustası, yaradıcılığı ilə tanış olan hər bir insanın ürəyində dərin iz qoyan yazıçı və dramaturq, Azərbaycan xalqının milli özünüdərkinə nail olan görkəmli partiya və dövlət xadimi olmağa imkan vermişdir. Məhz ona görə bu gün də, onun ağlasığmaz faciəli ölümündən 40 il keçəndən sonra da xalq Şıx-Əli Qurbanovu ancaq və ancaq xoş sözlə yad edir.

İ.S.Braginski bu barədə belə yazırdı: "Təsəvvür etmək çətindir ki, kifayət qədər cavan bir insan belə qısa müddətdə bu qədər çox işlər görə bilmişdir. Bu ilk baxışdan inanılmaz görünür, lakin bu, Şıx-Əli Qurbanovun xasiyyətində xeyir və ədalət prinsiplərinə hədsiz sədaqətin, sakitlik tapmayan fədakar enerjinin, çox böyük yaradıcılıq istedadının, elmi dərinliyin, əsl humanistin sonsuz xeyirxahlığının, cəsurluğun, mübariz insanın müdrik yetkinliyinin harmonik birləşməsi sayəsində mümkün olub..."

Yaşar Qarayev Şıx-Əli Qurbanov fenomenini qiymətləndirərək yazırdı: "Şıx-Əli tipli və miqyaslı şəxsiyyətlər günümüzə, çağımızadək nə qədər çox qorunub-saxlansaydı, bizim indiki azadlıq və Qarabağ hərəkatımız da bir o qədər az qanlı-qadalı, səhvli-xəyanətli, qurbanlı-itkili olardı.

... Yazıçı-vətəndaşın və ideoloqun Şıx-Əli tipi, onun, xüsusən rəhbər təşkilati işdə göstərdiyi həqiqətçilik, millilik, beynəlmiləllik və vətənpərvərlik ənənələrinin miqyası və mənası indi, yeni sosial-ictimai və mənəvi mühitdə xüsusilə aydın və əyani görünür..."

Həyatını və amallarını Azərbaycan xalqının xoşbəxtliyi ilə bağlayan, sağlığında qəhrəmanlığı ilə seçilən bu insan, dünyasını dəyişəndən sonra əfsanəyə çevrilərək gənc nəsil üçün igidlik və vətənpərvərlik nümunəsi oldu.

Qeyd: Şıx-Əli Qurbanovun adını Azərbaycan Dövlət Musiqili Komediya teatrı, paytaxtımızın mərkəzi küçələrindən biri və respublikanın bir çox şəhər və rayonlarında bir sıra müəssisə və küçələr daşıyır.

(16 avqust 1925 - 24 may 1967)

Şərq.- 2012.- 9 iyun.- S. 17.