Talassemiya bəlası

Müxtəlif irsi xəstəliklər arasında ən geniş yayılanı talassemiya xəstəliyidir. Azərbaycanda bu xəstəliyin daşıyıcıları üçün dövlət tərəfindən bir sıra tədbirlər həyata keçirilir. Bununla belə xəstəliyin yayılma faizinin hələ də geniş miqyasda ölçülməsində ilk növbədə özümüz günahkarıq.

Talassemiya nədir?

Talassemiya hemoqlobin istehsalı zamanı yaranan zülal çatışmazlığıdır.

Bu zülal qırmızı qan hüceyrəsində tapılıb. Bu zülal oksigeni ağciyərlərdən bütün bədən hissələrinə nəql edir və qana qırmızı rəng verir. Yetkin yaşlı insanlarda hemoqlobin 4 elementin birləşməsindən yaranır. Bu elementlər zülal zənciri kimi adlandırılır.

Burada 2 tip zülal zənciri var. A hemoqlobin molekulunda adətən bu zəncirlərin hərəsindən 2-si olur. Lakin əgər insan talassemiya xəstəliyinə tutulubsa, onda bu insanlarda hemoqlobin zəncirindən biri olmur.

Nəticədə də qırmızı qanda olan hüceyrələr düzgün fəaliyyət göstərmir. Qanda hemoqlobin yaratmalı olan hüceyrələrin azlığı - qısaca desək, qırmızı qanın azlığı yaranır. Buna adətən el arasında "ağ qan qırmızı qanı yeyir" deyilir. Və əslində xəstəliyin ən düzgün izahı da elə budur.

Talassemiyanı nə yaradır?

Talassemiyanın yaranmasının əsas səbəbi genlərimizdə olan mutasiyalardır.

Onlar düzgün hemoqlobin hazırlamır. Major - talassemiyanın əsas tipidir. Bu əsasən zəncirlərin birisinin az olması və ya heç olmamasından irəli gəlir.

Anemiya insan həyatının ilk illərində baş verir.

Bu tip insanlara tez-tez qan tələb olunur. Digər talassemiyada isə əgər ümumi zəncirlərdən biri yoxdusa, insan anadan olan kimi ölür.

Qan oksigen deməkdir. Oksigen isə orqanların düzgün işləməsi deməkdir. Bunlar yoxdursa, orqanlar düzgün işləməyəcək və həyat mümkünsüz olacaq.

Minor - talassemiya tipləri isə əsasən talassemiyanın yumşaq formalarıdır, çox müalicə tələb etmir. Minor talassemiya tutanlar mutasiya daşıyıcı adlanırlar. Bəzi hallarda insan hər iki talassemiyanı üzərində gəzdirir.

Azərbaycanda da belə mutasiya daşıyıcıların sayı həddindən artıq çoxdur.

Bu gen dominant olmadığı üçün bir valideyndə olması uşağı xəstə eləməz. Gərək hər iki valideyndə də bu gen mutasiyası olsun.

Belə iki mutasiyalı insanın bir araya gəlməsinin əsas səbəbi isə qohumlar arasındakı evlilikdir.

Ona görə də tibb mütəxəssisləri qohumlararası evliliyi adətən məsləhət görmür. Amma hər kəsə məlumdur ki, Azərbaycan ailələri daha çox məhz qohum evliliyinə üstünlük verir, "qohumdur, öz əmin qızıdır, öz xalan qızıdır, öz bibin oğludur, öz dayın oğludur" və s. bu kimi "tutarlı əsaslar" gətirib gəncləri evləndirməyə səy edirlər.

Ancaq valideynlər öz övladlarını düşündükləri kimi onların gələcək övladlarını, "dövlətdə dəvə, övladda nəvə" deyib əzizləyəcəkləri nəvələrinin taleyini - sonucda Azərbaycanın sağlam gələcəyini düşünməlidirlər.

Azərbaycanda 1 milyon talassemiyalı xəstə var?

Veb saytlarda yayılan məlumatlara baxanda görünür ki, deməyəsən, ölkəmizdə talassemiya xəstəliyinin faiz göstəriciləri dünyanın ən endemik rayonları ilə müqayisədə xeyli dərəcədə böyükdür.

Azərbaycanda talassemiya daha çox düzənlik yerlərdə yayılıb.

Bu xəstəlik əsasən Böyük Qafqaz dağlarının cənub ətəklərində yerləşən Şəki, Zaqatala, Qəbələ, Quba, Göyçay və Ağdaş rayonlarında geniş yayılıb. Bu ərazilərdə yaşayan sağlam əhalinin arasında bu gen daşıyıcılarının rastgəlmə tezliyi 20 faizdən çoxdur. Xəstəliyin 2 forması var - biri "heteroziqot" adlanır. Bu, xəstəliyin valideynin birindən uşağa keçməsidir. Əgər xəstəlik hər iki valideyndən keçirsə, demək artıq "homoziqot" formasıdır. Bu da çox ağır xəstəlikdir və uşaqlarda bir yaşından sonra təzahür etməyə başlayır. Talassemiyalı xəstə uşaq fiziki inkişafdan qalır. Onun orqanizmində qan azlığı inkişaf etməyə başlayır, sarılıq əmələ gəlir, dalaq və qaraciyər böyüyür. Bu da həm uşağın özünə, həm də ailəsinə böyük çətinliklər yaradır. Belə uşaqlar vaxtında müalicə olunmasa, onlar 10 yaşına qədər tələf olurlar. Xəstəlikdən tez sağalmanın əsas şərti ilkin mərhələdə onun aşkarlanması və dərhal tibbi müalicəyə başlanmasıdır. Azərbaycanda bu xəstəliyin yayılmasının bir neçə səbəbi göstərilir. Vaxtilə hətta deyirmişlər ki, guya, talassemiya xəstəliyi Azərbaycanda islam dininin bərqərar olması ilə əmələ gəlməyə başlayıb. Guya bu xəstəliyi ölkəyə ərəblər islam dini ilə birgə gətirib. Lakin müxtəlif zamanlarda aparılan araşdırmalar və hemotoloqların geniş tədqiqatları bu çatışmazlığın ölkədə yayılmasının islamdan çox əvvəl baş verdiyini sübut edir. "Ötən əsrin ortalarında bütün dünyada talassemiya xəstəliyinin törənmə səbəblərini öyrənmək məsələsi qarşıya qoyulanda xəstəliyin malyariya epidemiyası ilə tutuşdurulması göstərdi ki, harada malyariya epidemiyası az yayılıb, orada talassemiya geniş yayılıb. Bilirsiniz ki, vaxtilə malyariya epidemiyası Azərbaycanda tüğyan edirdi. Əgər qarşısını almasalar, indi də bu epidemiya yayıla bilər. Bu məqama diqqət edən hemotoloqlarımız ölkənin ovalıq yerlərində, dəniz səviyyəsindən aşağıda olan yerlərdə talassemiyanın yayılma tezliyinin 10 faizdən çox olduğunu öyrəndilər. Orta dağlıq səviyyədə isə bu, 6 faiz təşkil edir. Yüksək dağlıq ərazilərdə xəstəliyə ümumiyyətlə rast gəlinmir. Dünyanın bir çox qabaqcıl tibb mərkəzlərində sübut olunub ki, malyariya paraziti talassemiyalı xəstələrin qanında pis inkişaf edir. Əgər hər hansı bir bölgədə malyariya tüğyan edirsə, burada talassemiyalı xəstələr adi adamlara nisbətən daha çox sağlam qalırlar. Yəni onlar malyariyaya yoluxmaqla əslində talassemiyadan uzaqlaşırlar və böyüyürlər, nəsil törətmə yaşına çatırlar. Bu xəstələr digərlərindən daha çox nəsil qoyub-gedirlər. Elə buna görə də həmin bölgədə talassemiyalı xəstələrin sayı artır. Ancaq bu nəzəriyyə də axıra qədər sübut olunmur".

Aparılan tədqiqatlar göstərir ki, doğulan hər 500 uşaqdan biri ağır formalı talassemiyalı xəstədir. Adıçəkilən xəstəlik ölkənin müxtəlif bölgələrində müxtəlif səviyyədədir. Məsələn, Ağdaşda 15, Qəbələdə 20, Qarabağda, Naxçıvanda 10 faizdir. Xəstəni müalicə edirlər, bu isə tezliyin aradan qalxması demək deyil. Hazırda Azərbaycanda talassemiya xəstəliyinin yaranma tezliyi əhali arasında 20 faiz nisbəti ilə ölçülür. Xəstələrin sayı isə 1 milyon civarında göstərilir.

Xəstəlik vaxtında aşkarlanarsa...

Azərbaycan hemotoloqlarının apardığı araşdırmalar zamanı məlum olub ki, talassemiya xəstəliyinin indi rast gələn tezliyinin 50 faiz azaldılması üçün bizə 500 il vaxt lazımdır. Ancaq bu tezliyin azalmasına nail olmaq üçün talassemiyalı xəstələrin nikahının qadağan edilməsi gərəkdir. Çünki evlənənlərdən biri xəstədirsə, ailədə doğulan 4 uşaqdan biri ölümə məhkumdur. Bu nikahı qadağan etsək, bir nəsildən sonra talassemiyanın tezliyi ölkədə sürətlə aşağı düşər. Belə olduğu halda gərək Azərbaycanda qurulan nikahların 3 faizi qadağan olunsun. Ancaq təbii ki, bu, mümkün deyil. Kimə qadağa qoya bilərsən ki, onunla evlənmə, bununla evlən. Sadəcə, insanlar özü anlamalıdır ki, qohumla evlənmək çox zaman ağır nəticələrə səbəb ola bilər. Çünki qan xəstəlikləri adətən irsən keçir. Ona görə də evlənmək, ailə qurmaq məsələlərində yüz ölçüb, bir biçmək, gələcəyi, övladların sağlamlığını, taleyini düşünmək lazımdır.

Xəstəliklə mübarizənin bir yolu da dölün vaxtında müayinəsidir. 12 həftəsinə qədər döldə bu xəstəlik aşkarlanarsa, tibbi üsulla dölü xaric etmək olar. Bu da bir nəsildən sonra Azərbaycanda talassemiya ilə doğulanların sayının sıfıra enməsi deməkdir.

İrsi qan xəstəliklərində qohum nikahları yolverilməz hesab edilir. Amma bu o demək deyil ki, talassemiyanın belə sürətli inkişafında ancaq qohum nikahlar rol oynayır. Lakin bu, o qədər də tam doğru təsəvvür deyil. Çünki bu fikir əhali arasında yayılma tezliyi 1 faizdən az olan xəstəliklərə aiddir.

Talassemiyalı xəstələrə dövlət qayğısı

Məlumdur ki, talassemiyalı xəstələrin müalicəsi və onlara dövlət qayğısı ilə bağlı son illər bir sıra proqramlar həyata keçirilib və keçirilməkdədir. Heydər Əliyev Fondunun vəsaiti və şəxsən ölkənin birinci xanımı Mehriban Əliyevanın dəstəyi ilə talassemiyalı xəstələr üçün Bakıda Talassemiya Mərkəzi tikilib.

Mərkəz uşaqların sağlamlığının qorunmasını özünün prioritet istiqamətlərindən biri hesab edən Heydər Əliyev Fondunun "Talassemiyasız həyat naminə" proqramı çərçivəsində inşa edilib. Ümumi layihə dəyəri 18 milyon ABŞ dolları olan Mərkəz Türk Əməkdaşlıq və İnkişaf Agentliyi tərəfindən 590 min dollar dəyərində avadanlıqla təchiz edilib. Mərkəzdə donor mərkəzi, həkim otağı, ultrasəs müayinəsi və köməkçi otaqlar, laboratoriya vardır. Laboratoriyada qan qrupunu avtomatik təyin edən aparat və digər lazımi avadanlıq quraşdırılmışdır.

Ən müasir avadanlığın quraşdırıldığı mərkəzin istifadəyə verilməsi ilə Azərbaycanda ixtisaslaşdırılmış tibb ocağının və qan bankının yaradılmasına, talassemiyadan əziyyət çəkən uşaqların təhlükəsiz və keyfiyyətli qanla təminatı üçün könüllü donor xidmətinin inkişaf etdirilməsinə, talassemiyanın yayılmasının qarşısını almaqdan ötrü əhalinin maarifləndirilməsi və talassemiya ilə mübarizə aparan bir sıra dövlətlərlə əməkdaşlığın genişləndirilməsinə, ölkəmizdə yüksək ixtisaslı kadrların hazırlanmasına nail olunacaq.

Yaxın gələcəkdə burada talassemiyanın radikal müalicəsi üsulunun tətbiqi də nəzərdə tutulur. Bu isə xəstənin tam sağalması deməkdir. Burada quraşdırılan avadanlıq müalicənin ən yüksək səviyyədə aparılmasına şərait yaradır.

Son 10 ildə talassemiya və eləcə də irsi qan xəstəliklərindən əziyyət çəkənlər üçün qanvermə aksiyaları keçirilir və ölkə ictimaiyyəti bu xeyriyyə aksiyalarında fəal iştirak edir. Buna misal olaraq hər il Aşura mərasimlərində Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinin təşəbbüsü ilə ölkə üzrə məscid və ibadətgahlarda təşkil olunan qanvermə aksiyalarını göstərə bilərik.

Məlahət Rzayeva

Şərq.- 2012.- 28 mart.- S. 11.