Keşiş dağı Azərbaycanın ərazisi olub

Azərbaycanlıların Keşiş dağ məbədi və ya Qaraca məbədi, gürcülərin isə "David Qareci" məbədi adlandırdığı monastrın ətraf əraziləri Azərbaycan-Gürcüstan sərhədində, hazırda mübahisəli ərazi sayılan zonadır. Tarixçilər isə bunu qədim Alban məbədi kimi xarakterizə edirlər. Böyük coğrafi sahəni əhatə edən məbəd kompleksinin bir hissəsi Gürcüstanın Saqareco rayonu, digər bir hissəsi isə Azərbaycanın Ağstafa rayonu ərazisində yerləşir. Keşikçi məbədinin mənşəyinə dair Azərbaycan və gürcü mənbələri arasında tarixi konsensus mövcud deyil. Azərbaycan mənbələrinə görə, Keşikçi məbədi qədim alban mənşəli olub, Qafqaz Albaniyasının mədəni irsinə aiddir. Əksər gürcü mənbələri isə məbədin gürcü mənşəli olub, tarixən Gürcü Pravoslav Kilsəsinə tabe olduğunu iddia edir.

Azərbaycan tarixçilərinə görə, məbəd gürcülər tərəfindən yalnız IV Qurucu Davidin hakimiyyəti dövründə ziyarət edilməyə başlanıb. O dövrdə Azərbaycanda mövcud olan müsəlman Atabəylər dövləti, həmçinin Şirvanşahlar dövləti xristian məbədlərinə o qədər də maraq göstərməyib və onları himayə etməyiblər. Məhz belə bir dövrdə onsuz da sayca azlıqda qalan xristian albanlar dağlara çəkilib, bu məbəd də o dövrdə tərk edilib. Aparılan tədqiqatlar göstərir ki, məbədin divarlarına çəkilmiş şəkillər və gürcü dilində olan yazılar onun yaşına nisbətən xeyli gəncdir.

Xatırladaq ki, mübahisəli ərazi sayılan Keşiş dağı məbədi ətrafında dəfələrlə müzakirələr aparılıb, fikirlər səsləndirilib. Azərbaycan tərəfi bü ərazilərin Azərbaycana, Gürcüstan tərəfi isə Gürcüstana aid olduğunu bildiriblər. Bu günlərdə isə Gürcüstanın eks-prezidenti Eduard Şevardnadzenin monastrla bağlı açıqlaması, yenidən məsələni gündəmə gətirdi. Belə ki, Şevardnadze - "Hələ 1970-ci illərdə "David Qareci" məbədi ətrafındakı ərazilər mübahisə predmeti deyildi. Buna görə Azərbaycanla Gürcüstan arasında heç bir mübahisə olmayıb. Ona görə də bu ərazini mübahisəli ərazi kimi qələmə vermək doğru deyil. Hər kəs bilir ki, "David Qareci" monastrı və onun ətrafı Gürcüstana aiddir" - deməklə, Azərbaycana qarşı ərazi iddiasında olduğunu dolayısı ilə bildirmiş oldu.

Tarixçi-alim, BDU-nun dossenti Kərəm Məmmədov isə deyir ki, birmənalı şəkildə demək olar ki, o ərazi Azərbaycana aiddir. Tarixçinin sözlərinə görə, dini abidələr, dini mənsubiyyətlə milli mənsubiyyət məsələsini bir-birinə qatmaq doğru deyil: "İndi Azərbaycan türkünün günahı deyil ki, əvvəllər onların dini xristianlıq olub. Sonra isə yeddinci əsrdə islam dini yayılıb. Durub biz tarixi abidələrimizdən imtina etməliyik bəyəm? Monastr məsələsinə baxanda görünür ki, onu təmir etdirənlər türklər olublar, yəni Azərbaycan türkləri. XVI əsrin araşdırmaları onu göstərir ki, gürcülərin "David Qareci" adlandırdığı monastrı azərbaycanlılar təmir etdiriblər. O zaman gürcülər heç o ərazilərə iddia da etməyiblər. Ona qalsa, Zaqafqaziyada birinci dəfə məscid Tiflisdə tikilib deyə, Azərbaycan hökuməti Tiflisə ərazi iddiası qaldırsa, nə dərəcədə doğru olardı? Və yaxud da Dmanisi ərazisindəki məqbərələrin tarixi VII əsrə gedib çıxır. Azərbaycan tərəfi eyni formada deyə bilər ki, Dmanisi də mübahisəli ərazidir, orada müsəlman qəbiristanlığı var. Hər şeyə reallıqla yanaşmaq lazımdır". Tarixçi-alim qeyd edib ki, "David Qareci" monastrı əslində Ay Məbədinin yerində salınıb: "O ay Məbədi ki, bu məbəd haqqında Strabon məlumat verir. Bildirir ki, eramızdan əvvəl II əsrdə bu ərazidə Ay Məbədi olub və oranın kahini hökmdardan sonra ikinci hörmətli adam olub. Sonradan xristianlıq qəbul edildikdə, Ay Məbədi dönüb olub "David Qareci" monastrı". Bu ərazi ilə bağlı mübahisənin son 10-15 ildə meydana çıxdığını deyən K.Məmmədov vurğulayıb ki, ondan qabaq mübahisəli məsələ olmayıb: "Əgər bura Gürcüstan ərazisi olsaydı, hələ Stalin dövründə təsdiqlənərdi. Necə olur ki, deportasiya olunmuş xalqların əraziləri Stalinin güclü vaxtlarında Gürcüstanın ərazisinə qatıldı, amma Keşiş dağı məbədi ətrafı Gürcüstan ərazisi sayılmayıb. Stalinin qılıncının dalı da, qabağı da kəsilən vaxtlarda o ərazi Gürcüstan ərazisi kimi göstərilməyib, Azərbaycan ərazisi kimi göstərilib. Elə bir vaxtda ki, Stalin deportasiya olunmuş xalqların ərazilərini Gürcüstana birləşdirirdi, qonşu dövlətlərin ərazisi hesabına bu dövlət yaradıldı. Sadəcə, Stalinin ətrafında tarixi bilən adamlar olub, ona məsləhət veriblər ki, bura tarixən Azərbaycan ərazisidir. Ona görə də Keşiş dağı məbədi ərazisini Gürcüstana birləşdirməyib, onların torpağı elan etməyib. Adicə 1918-20-ci illərdə Borçalı Azərbaycanın ərazisi sayılırdı, nəinki "David Qareci" monastrı ətrafı ərazilər. Həmin vaxt "David Qareci" əraziləri Azərbaycanın mərkəzi torpaqları sayılırdı. İndi gürcülər bu tarixi bilmirlərmi ki, iddia edirlər?". "David Qareci" adlı keşişin mənşəyinə görə assuriyalı olduğunu da qeyd edən BDU-nun dosenti vurğulayıb ki, assurlar 1940-cı illərə qədər Ağstafa rayonu ərazisində yaşayıblar: "David Qareci gürcü olmayıb axı. Assurlar isə İraqın şimalında yaşayan xalqlardır. Məsələ burasındadır ki, xristianlıq o dönəmlərdə iki istiqamətdən gəlib bu ərazilərə. Bir qolu Bizansdan, digər qolu isə Suriya tərəfdən gəlib. Bizans tərəfindən gələn də David Qareci olub. Eləcə də müqəddəs Nino, gürcülərin dedikləri "Assuriyalı müqəddəs atalar" var ki, Gürcüstanda xristianlığı yayanlar əsasən onlar olub".

Anar Bayramoğlu

Şərq.- 2012.- 18 may.- S.7.