Köçkün jurnalistin həyat hekayəsi

Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsi nəticəsində öz doğma dədə-baba yurdunu itirən 1 milyon azərbaycanlının yaşadığı acı taleh uzun müddət yaddaşlardan silinməyəcək.

Qaçqın və məcburi köçkünlər üçün Azərbaycan hökuməti tərəfindən lazımi şərait yaradılsa da, yurd, torpaq həsrəti müharibədən zərər çəkən hər bir vətəndaşın həyatında sağalmaz yaradı. Necə ki, jurnalist həmkarımız İmdad Əlizadə 12 yaşı olanda doğma yurdu Laçının Oğuldərə kəndindən ayrılarkən yaddaşında qalan o vahiməli günləri hələ də unuda bilmir. Onun gördüyü və yaşadığı anlar düşmənin nə qədər amansız və qəddar olduğunu canlandırır. İndi ömrünün 32-ci qışını yaşayan həmkarımızın ağrılarını öz dilindən eşitmək daha doğru olardı. İmdad Əlizadə 20 il bundan öncə canlı şahidi olduğu faciəli günləri belə xatırlayır...

1992-ci il may ayının 14-ü...

Oğuldərəlilər üçün Dağlıq Qarabağ müharibəsi ermənilərin Laçından Ağdama və əks istiqamətdə gedən avtobusları, minik və yük maşınlarını daşlaması, qabağını kəsməsi, azərbaycanlıları döyməsi, xəsarət yetirməsi ilə başlamışdı. Bakıda, başqa rayon və şəhərlərdə yaşayan oğuldərəlilər kəndə adətən Ağdam-Əsgəran-Xankəndi-Şuşa-Laçın yolu ilə gəlib-qayıdırdılar. 1980-ci ilin sonlarında kəndə gələnlərdən hamı ilk növbədə yolu xəbər alırdı: hansı yolla gəldin, ermənilər yolunuzu kəsdimi, avtobusu daşladılarmı?..

Erməni silahlıları kəndlərə tez-tez hücum etdiklərinə, əliyalın günahsız insanları amansızlıqla qətlə yetirdiklərinə görə qonşu Qorçu kəndində hərbi hissə yerləşdirildi. Kənd məktəbinin bir hissəsi hərbçilərin qərargahı idi. Yenicə yaranmağa başlayan Azərbaycan ordusu, ya da könüllü özünümüdafiə batalyonu Qorçuda, dağlarda post qurmuşdu. Qorçuya gedəndə ilk dəfə hərbi geyimli şəxsləri görmüşdüm. Çiyinlərində avtomat vardı, həyətdə hərbi maşınlar dayanmışdı, bir neçə əsgər odun doğrayır, səyyar mətbəxdə yemək hazırlayırdı.

Dağlıq Qarabağda yaşayan ermənilərin Ermənistanla quru yolla əlaqəsi kəsilmişdi. Ermənilər hava nəqliyyatından istifadə edirdilər. Xankəndi-Ermənistan hava dəhlizlərindən biri də Oğuldərənin üzərindən keçirdi. Gün ərzində bir neçə vertolyot Ermənistandan Qarabağa və əks istiqamətdə uçurdu. Buna heç kim mane olmurdu. Oğuldərə sakinlərinin bir neçə dəfə vertolyotlara atəş açmasını saymasaq...

1992-ci il fevralın 25-dən 26-na keçən gecə ermənilərin Xocalıda azərbaycanlılara qarşı törətdikləri soyqırım kənddə böyük narahatlıq yaratdı. İnsanlar gününün böyük hissəsini televiziya və radionun qarşısında keçirirdilər. Məktəbdə soyqırım qurbanlarının xatirəsi yad olundu. Dərslərdə fasilə yaranmışdı.

Ancaq 1992-ci ilin yaz aylarında kənddə həyat öz axarı ilə davam edirdi. İlin bu çağında bizim yerlərdə təbiət göz oxşayır. Artıq yazın isti nəfəsi duyulur, dağları ağ ümmana çevirən qar əriyib yox olur, çaylarda axan suya dönür, dağlar və düzənliklər yaşıllaşır, novruzgülü, bənövşə və nərgiz dağların döşünü bəzəyirdi. Payız aylarında isti yerlərə uçub gedən quşlar, mal-qoyun saxlamaq üşün aran rayonlarına köçmüş insanlar geri qayıdırdılar...

Erməni separatçılarının törətdikləri təhlükə, atəş səsləri təbiətin bu gözəlliyinə və füsunkarlığına təsir göstərmək qüdrətində olmasa da, hiss olunurdu ki, artıq adamlar bu gözəllikdən çox da həzz almır, yazın gəlişinə ürəkdən sevinə bilmirdilər. Ancaq kənd sakinlərinin əli işdən soyumamışdı. Hamı bağ-bostanını əkib-becərir, yaylağa köçməyə hazırlaşırdı. Heç kəs Laçının işğal olunacağına inanmırdı.

1992-ci ilin may ayının 8-i Azərbaycan tarixinə və xalqımızın yaddaşına qara hərflə yazıldı. Azərbaycanın mədəniyyət paytaxtı olan Şuşa düşmən caynağına keçdi. Artıq hamının qulağı səsdə idi, kənd sakinləri arasında yalnız bir məsələ müzakirə olunurdu: Laçının və bizim taleyimiz necə olacaq? Laçın da düşmən əlinə keçəcək? Bu arada şayiələr də sürətlə yayılır, kənd sakinlərini qorxu içində saxlayırdı. Şuşa işğal olunduqdan sonra Oğuldərə məktəbində dərslər dayandı. Nə şagirdlər məktəbə gedirdi, nə də müəllimlərdə dərs demək həvəsi qalmışdı.

1992-ci il may ayının 14-ü idi. Bakıdan gəlmiş maşınlar kəndə çatdı. Maşınları Bakıdan Oğuldərəyə kənd sakini Baxşeyiş Ağayev gətirmişdi. O bildirdi ki, artıq Laçın tamamilə boşalıb, rayon mərkəzində hərbçilər və polislərdən başqa, demək olar ki, heç kim qalmayıb. Oğuldərə rayon mərkəzindən 70 kilometr uzaqda yerləşdiyindən Laçında hansı hadisələrin baş verdiyindən çətin xəbər tuta bilirdik, bəzi hallarda isə bu məlumatlar doğru olmurdu.

Heç kim kənddən çıxmaq istəmirdi. Böyüklər bir yerə yığılıb xeyli məsləhətləşdilər. Hətta Bakıdan gələn maşınları geri qaytarmaq istəyirdilər. Amma fikirlərini dəyişdilər. Qocaları, qadınları və uşaqları daha təhlükəsiz yerə köçürmək qərarına gəlmişdilər.

Bakıdan gələn maşınlarla yalnız bir evin əşyalarını köçürmək olardı. Bu səbəbdən hər evdən bir neçə xalça, yorğan-döşək götürmək mümkün oldu. Qoca-qarını, uşaqları və qadınları maşınlara yığdılar. Hamı ağlaşır, heç kəs ev-eşiyindən ayrılmaq istəmirdi. Düşmən təhlükəsi yaxınlaşırdı, ermənilər Laçının rayon mərkəzinə yaxın kəndlərini işğal edib evləri yandırırdılar, tüstü göyə qalxırdı. Bakılı sürücü burada vəziyyətin belə ağır olduğunu təsəvvür etmirmiş, gördüklərindən dəhşətə gəlmişdi, ciddi təlaş keçirir, bizi tələsdirirdi. Beş evin hərəsindən bir neçə kiçik əşyanı maşına yığdılar, 40 nəfərə qədər adam üçün yer saxladılar. Yola düşməyə hazırlaşarkən məlum oldu ki, erməni silahlı dəstələri Laçının mərkəzini işğal edib və Laçın-Qubadlı yolunu bağlayıblar. Yalnız bir yol - Murovdağdan aşan Laçın-Kəlbəcər-Xanlar (hazırkı Göygöl rayonu) yolu ilə hərəkət etmək imkanı qalırdı. Murovda isə, demək olar, ilin bütün fəsillərində qar olur və hər maşın bu dağ yolunda hərəkət edə bilmir.

Atam dedi ki, Tərtər rayonunun Hüsənli kəndinə gedəcəyik. Bu kənddə dayılarım - Hüseyn və Həsən Talıbovlar yaşayırdı. Atam bacı-qardaşlarımı dayımgildə qoyub Oğuldərəyə qayıdacaqdı. Mənə dedi ki, kənddə qal, mal-qoyunu saxlamaqda anana kömək elə.

Maşına yığılanda nənəm Rəhimə İbrahimova getməkdən imtina etmişdi. Atam nə qədər təkid etsə də, xeyri olmadı. Amma atam nənəmi də aparmaqda qərarlı idi. Maşının yola düşməsinə az qalmış nənəm sanki qeybə çəkildi. Evdə, həyətdə, qonşuda axtardıq, tapa bilmədik. Atam nənəmin qalmasından bərk narahat oldu, gözləri arxada qaldı.

Maşın Kəlbəcər istiqamətində yola düşdü. Ağlaya-ağlaya atamdan, bacı-qardaşlarımdan ayrıldım. Anamla evə qayıtdıq. Az sonra nənəm də gəlib çıxdı. Məlum oldu ki, nənəm kəndin aşağı hissəsi ilə axan çay yuxarı gedib, orada oturub və maşının getməsinə əmin olduqdan sonra evə qayıdıb. Anam gileyləndi. Dedi ki, ermənilər gəlir, burada qalmaqla nə etmək istəyirsən, ermənilər səni də Xocalı qadınları kimi əsir aparsa, oğlun camaat içinə necə çıxar, deməzlərmi ki, niyə ananı orada qoyub gedirdin, özünlə aparmırdın?

Nənəmsə fikrindən dönmək istəmirdi: "Heç hara gedən deyiləm, ermənilər bura gələ bilməzlər, gəlsələr də, qayaların arasında gizlənəcəm, onlar gedəndən sonra evə qayıdacam".

Axşam düşürdü. Mal-qoyun örüşdən qayıtdı, tövləyə yığdıq, anam inəkləri sağdı. İşi yekunlaşdırıb evə getdik. İşıqlar yanırdı. Anam çay dəmlədi, qatıq, pendir, çörək yeyib yatdıq. Həmişə rahat olduğumuz doğma evimiz indi bizi sıxırdı. Atam, qardaşlarım, bacılarım getmişdi, həmişə səsli-küylü, abad evimizə qəm çökmüşdü. Həyətdə bir yerdə oynadığım, birlikdə qoyun-quzu otardığım qonşu uşaqlar da yox idi, onlar da getmişdi, tək qalmışdım. Anam maşınla yola düşənlərin sağ-salamat getməsi üçün dayanmadan Allaha dua edirdi. Allahı, peyğəmbəri, "Quran"ı, imamları, seyidlərin cəddini köməyə çağırırdı. Erməniləri lənətləyirdi. Deyirdi ki, Allah, kafirlərin ağzını, gözünü yum, bura gələn yollarını bağla... Mənə danışdı ki, ilk dəfə deyil ermənilər bizi öz evimizdən, torpağımızdan didərgin salır, tarixdə bir neçə dəfə belə olub.

Nənəm kənddən çıxanlardan ciddi narazı qalmışdı. Deyirdi ki, insanlar küyə düşüblər, erməni təhlükəsi yoxdur, camaat evini qoyub hara gedir? Belə düşünən yalnız nənəm deyildi. Yaşlı nəsli erməni təhlükəsinin real olmasına inandırıb kənddən çıxarmaq, başqa yerə köçürmək heç də asan deyildi. Baxmayaraq ki, üç ay əvvəl - fevralın 26-da ermənilərin Xocalıda azərbaycanlılara qarşı törətdikləri soyqırımdan, qocaların, uşaqların amansızcasına qətlə yetirilməsindən hamının xəbəri vardı. Amma yaşlı nəslin böyük əksəriyyəti kəndi tərk etmək istəmirdi.

Atam danışır ki, 1993-cü ildə ermənilər Oğuldərəni ikinci dəfə işğal edəndə 70 yaşlı Temir İbrahimov kənddən çıxmaqdan qəti imtina edirdi. Laçın cəbhəsində döyüşən Azərbaycan ordusu mövqelərini tərk etmişdi, ermənilər Oğuldərəyə yaxın kəndləri də işğal etmişdi, evləri yandırmışdılar, tüstü göyə qalxmışdı, Temir İbrahimov isə hələ kənddən çıxmaq istəmirdi. bir neçə nəfər çətinliklə onu getməyə razı salmışdı. (Temir İbrahimov, oğlu Ağaşirin İbrahimov və bacısı oğlu Mötəbər İbrahimov 1993-cü ilin aprelin 3-də Kəlbəcər rayonunun Quzeyçirkin kəndində ermənilərlə döyüşdə itkin düşüblər, onların taleyindən bu gün də xəbər yoxdur).

Yaşlı nəslin belə düşünməsi səbəbsiz deyildi. Əvvəla, heç kim doğulduğu, boya-başa çatdığı doğma torpağını, kəndini, evini atıb getmək, ömrünün ahıl çağında qaçqın həyatı yaşamaq istəmirdi. İkincisi, yaşlı nəsil ermənilərin bizim torpaqları işğal etmək gücündə, qüvvəsində olduqlarına, bunu bacaracaqlarına inanmırdı. Deyirdilər ki, ermənilər Oğuldərəyə heç vaxt gələ bilməzlər, gəlsələr də, burada qala bilməzlər. Yaşlı nəslin gözündə ermənilər at nalı düzəldən, taxtadan alətlər kəsib satan, qaranlıq düşəndə qorxudan çölə çıxa bilməyən, qan görəndə özündən gedən varlıqlardı. Erməninin Azərbaycan torpaqlarını işğal edəcək gücdə olduğuna inanmırdılar.

Səhər açıldı. Bu səhər başqa bir səhər idi. Kənd boşalmışdı. Gecə bir neçə ailə də maşınlara yığılıb getmişdi, yatdığıma görə bundan xəbərim olmamışdı. Anam dedi ki, gözümə yuxu getməyib, səhərə qədər yatmamışam. Anam maşınla gedən körpə övladlarından nigaran idi.

Mal-qoyunu örüşə ötürdük. Əlimiz hər şeydən soyumuşdu. Anam quzuları qoyunlardan ayırmamağı tapşırdı. Bizim yerlərdə yaz aylarında quzuları qoyunlardan ayrı otarırlar. Qoyunları sağıb südündən pendir tuturlar. Bir yerdə otlayanda quzular qoyunları əmir, südü qalmır. Anam dedi ki, pendiri kim üçün hazırlayacam, evdə heç kim qalmayıb. Bir-iki tikə çörək yedik, boğazımızdan güclə keçirdi yediyimiz... Kənddə mal-qoyuna baxmaq üçün bir neçə qadın, əsasən isə kişilər qalmışdı. Evlərin əksəriyyətində yalnız bir nəfər vardı. İnsanlar kəndin ortasına toplanır, danışıb, dərdlərini bir-biri ilə bölüşüb dağılırdılar, dərənin bu tayından o tayına bir-birini çağırıb vəziyyətin necə olduğunu, yeni xəbər olub-olmadığını soruşurdular. Hər kəs bildiyini digəri ilə bölüşürdü. Real vəziyyətlə bağlı doğru məlumat almaq isə çətin idi. Yəqin ki, insanların bir-birinə verdikləri məlumatlar daha çox şayiələr idi. Müharibə bölkəsində şayiə ildırım sürəti ilə yayılırdı

İnsanlar Oğuldərədən çıxırdı. bir neçə nəfər mal-qoyununu da çıxarmışdı. Yük maşınları tapılmadığına görə ev əşyalarını aparmaq mümkün olmurdu.

Günorta işıqlar söndü. Işiqlar Oğuldərədə sonuncu dəfə mayın 15-də yanıb. Nənəm həyətdə daşın üstündə oturmuşdu. Məlum oldu ki, kəndin qurtaracağında yaşayan bibimin ailəsi maşın olmadığına görə gedə bilməyib. Körpə uşaqlar da daxil olmaqla, ailənin bütün üzvləri kənddə idi. Nənəm bibimgilə getdi.

Mal-qoyun örüşdən qayıtdı. Artıq qaranlıq düşmüşdü. Anam çıraq yandırdı, bayatı deyib ağlaya-ağlaya mal-qoyunu tövləyə yığdı, mən də ona kömək elədim. İşi qurtarandan sonra öz evimizə getmədik. Anam söylədi ki, evimizdə qalmağımız təhlükəlidir, gecə ermənilər hücum edər, camaat qaçar, xəbərimiz olmaz.

(Ardı var)

Şərq.- 2012.- 20 yanvar.- S.11.