Köçkün jurnalistin həyat hekayəsi

(Əvvəli ötən sayımızda)

Murovun ətəyinə qayıdırdıq, atam qoşqulu traktor gətirdi, gündəlik istifadə üçün zəruri olan ev əşyalarını traktorun qoşqusuna yığdıq, özümüz də həmçinin. Səhər tezdən yola düşdük. Böyük dayım Hüseyn Talıbov da bizimlə getdi. Traktor yavaş-yavaş irəliləyir, biz də atamıza suallar yağdırırdıq. Kəndə nə vaxt qayıdacağıq? İndi Oğuldərədə ermənilər varmı? Bizim evi yandırıblar? Getdiyimiz yerdə ev var? Anam haradadır? Mal-qoyunumuz sağdır? Filankəs əmigil də bizim olduğumuz yerdə yaşayacaq? Qonşu uşaqları yenə görəcəyik? Bura haradır? Nə vaxt çatırıq?

Hacıkəndi, Toğananı keçdik. Toğana Murovun Xanlar üzündə sonuncu kənddir, Xanlar-Kəlbəcər yolu ilə Murov istiqamətində xeyli getdik, kənddən uzaqlaşdıq. Təbiət göz oxşayırdı, yaşıl meşələr, dağlar, gül-çiçək idi. Bura Oğuldərəni xatırladırdı, oxşarlıq çox idi. Günorta Murovun ətəyinə yetdik, traktor çayın kənarında dayandı. Atam dedi ki, çatmışıq, çayın digər sahilindəki obanı göstərdi, orada məskunlaşdığımızı bildirdi. Burada xeyli adam çadır qurmuşdu, ailəsini bura gətirmişdi. Yenidən görüşməyə ən çox sevinən uşaqlar idi, bir yerdə oynamaq, gün keçirmək imkanı olacaqdı.

Sahilində məskunlaşdığımız çayın adı Kürəkçay idi. Mənbəyini Murovun qarlı yüksəkliklərindən, dağlardan alır. Çay bol sulu və gur idi.

Traktordan düşdük, anam çayı keçib yanımıza gəldi, bizi bağrına basdı, ağladı. Onu görəndə üzümüz güldü, sevincimizin həddi-hüdudu yox idi. Axı bizim anadan ayrı düşmək yaşımız deyildi, böyüyümüzün 13, kiçiyimizin 4 yaşı vardı. Mənim 12 yaşım təzəcə tamam olmuşdu. Ana nəvazişi üçün çox darıxmışdıq...

Atam bizi çaydan keçirdi. Traktor çayı adlayıb alaçıqlar qurulan yerə gələ bilmədi, əşyaları boşaltdılar. Qohumlar əşyaları çaydan keçirməyə kömək etdilər.

Çaydan bir qədər aralıda böyük bir daşın dibini yurd yeri seçdik, humanitar yardım kimi verilən çadırı qurduq. Hərbçilər üçün səhra çadırı idi. Qohumlar kömək edirdilər, ancaq alaçığın qurulması əziyyətlə başa gəldi və xeyli vaxt apardı. Axşam düşürdü, çadırın içini rahatlaya bilmədik, yamacı qazıb düzəltmək sabaha qaldı. Əşyaları çadıra yığdıq. İndi bura bizim evimiz idi. Yataq otağı, qonaq otağı, yemək otağı, mətbəx - hamısı bu humanitar yardım çadırından ibarət idi. Amma atam haqlıydı, hər halda bu bizim özümüzə məxsusuydu.

Anam yemək bişirdi. Bir aydan artıq davam edən ayrılıq sona çatmışdı, çıraq işığında süfrə başına toplandıq. Nənəm Allaha şükür edib dedi ki, nə yaxşı sağ-salamat bir yerə yığıla bildik: "Öz çörəyimiz, öz süfrəmizdir, gərək adamın başını daldalamaq üçün bir yeri olsun. Bu günə də şükür, nə qədər kiminsə yanına sığınmaq olar..."

Anam kənddən necə çıxdıqlarını, yolda başlarına gələn faciələri danışdı. Məni yola salandan sonra Oğuldərədə bir gün qalmışdılar: "Kişilər Arif Zülfüqarovun evinin qarşısına yığılıb məsləhətləşdilər. Dedilər ki, Laçın işğal olunub, Azərbaycan ordusu öz mövqelərini tərk edib, ermənilər hər an Oğuldərəyə gəlib çıxa bilərlər. Ona görə də kənddə qalmaq təhlükəlidir.

Kənddən çıxmaq qərarına gəldik. Mal-qoyunu örüşə ötürmüşdük, bir neçə nəfər gedib heyvanları yığıb gətirdi. Atları yəhərlədik, evdən bir yorğan, çörək və bir qədər də un götürdük, mal-qoyunu yığıb kənddən çıxdıq.

Hamı ağlayırdı, isti ev-eşiyimizi, doğma kəndimizi tərk etmək asan deyildi. Həmin gün Sarıyoxuşa gəldik. Burada insan, heyvan əlindən tərpənmək mümkün deyildi, Laçının mərkəzi tutulduğuna və Laçın-Qubadlı yolu bağlandığına görə kəndlərdə qalan insanlar Kəlbəcər istiqamətinə üz tutmuşdular. Qorçu, Zağaltı kəndlərindən tanış olan xeyli adam gördük. Kəlbəcərin Tirkeşəvənd kəndinin yaxınlığına gəldik. Köçü orada tökdük, gecəni orada qaldıq.

Həmin gün atanız gəlib çıxdı. Soraq edə-edə gəlib bizi tapmışdı. Ev əşyalarını çıxarmaq üçün maşın gətirmişdi. Dedi ki, gedək kəndə, əşyaları yığaq. Arif, Fatimə, Mötəbər, Güləbətin, Təvəkkül, Ağaşirin, Məmmədalı, Cənnət maşına mindilər. Onlar da kənddən ev əşyalarını gətirməyə gedirdilər. Kəndə yollandıq. Sarıyoxuşu aşanda Lolabağırlı kəndinin güneyində yolun içində bir maşın durmuşdu. Bizim sürücü istədi ki, dayanmış maşının yanından keçsin, elə bildi yol yaxşıdır. Amma maşın uçuruma düşdü, adamların qışqırtısı göyə qalxdı. Maşın bir qədər silkələndi, amma uçurumdan çıxdı. Təhlükədən sağ qurtardıq. Əvvəllər bu dağlardan baxanda kəndlərdən işıq gəlirdi. Yollarda maşınların ardı-arası kəsilmirdi. İndi dağlar sanki yas içindəydi, hər yer səssizlik idi.

Axşam kəndə çatdıq. Kənd min ilin xarabalığına oxşayırdı, heç kim yoxuydu. Maşın evdəki bütün əşyaları yığmaq üçün kifayət edirdi. Amma qonşularımız da evdən heç nə aparmamışdı. Ona görə də maşına çox az şey yığdıq. Bir neçə ailənin əşyalarından da götürdük və kənddən çıxdıq. Səhərə yaxın Tirkeşəvəndə çatdıq. Maşın Tərtərin Hüsənli kəndinə gedirdi. Atanız dedi ki, sən maşınla get, mən mal-qoyunu gətirim, razı olmadım. Tirkeşəvənddə maşından endim.

Mal-qoyun otlaması üçün sahə yox idi. Yerimizi dəyişməyə məcbur olduq, çayı keçib güneyə adladıq, meşənin içində köçü tökdük.

Gecəni orada qaldıq. Tikili yox idi, çadır qurmaq imkanımız olmadı. Yorğanı üstümüzə atıb yatdıq. Gecə güclü qar yağdı, şaxtadan donmuşduq, yorğanlarımız su idi. Ocaq qaladıq, xeyri olmadı, soyuq bizi taqətdən salmışdı. Şaxta, boran, qar mal-qoyunu qırırdı.

Səhər açıldı. Yanımıza bir neçə nəfər gəldi. Oğuldərəlilərin Kəlbəcər rayonundan olan qohumlarından idi. Bizə meşə yuxarı getməyi, meşənin ortasında olan mağarada daldalanmağı məsləhət gördülər. Əşyaları atlara yüklədik, mal-qoyunu yığıb mağaralar olan əraziyə gəldik. Bura bizdən əvvəl köç düşmüşdü, bir hissəsi oğuldərəlilər idi. Çətinliklə mağarada yerləşdik və iki gecə burada qaldıq.

Sulu qar yağdı. Mağaraya su doldu, yorğanlarımız, paltarımız yaş oldu, dəyişmək üçün əlavə paltar yoxuydu, vəziyyət ağır idi. Çörəyimiz qurtarmışdı. Unumuz olsa da, çörək bişirmək imkanı yoxuydu. Mal-qoyun da açından qarılırdı. Köçməyə məcbur olduq. Kəlbəcərin Qoşnallar kəndinin yaxınlığına gəldik. Bu kənddə oğuldərəlilərin qohumları yaşayırdı. Acından ölürdük, yemişan ağacının yarpaqların yeyirdik. Bir neçə nəfər un götürüb getdi. Evlərdən birində çörək bişirib gətirdilər. Çörək yeyib toxtadıq. Bir gecə də burada qaldıq, yorğana bürünüb yatdıq. Səhər yenə yerimizi dəyişdik, kənddən yuxarıda olan dağlara qalxdıq. Burada heyvanlar üçün ot vardı. İki gün də burada qaldıq. Yenə nə bir tikili vardı, nə də alaçıq qura bildik. Yorğana bürünüb çöldə yatırdıq. Burada ərzağımız, çörəyimiz qurtardı. Oğuldərəyə gedib qayıdanlar vardı. Bildirdilər ki, nə Oğuldərədə, nə də qonşu kəndlərdə erməni var. Ona görə də kəndə qayıtmaq qərarına gəldik. Atları yükləyib, mal-qoyunu yığıb yola düşdük. Oğuldərə ərazisində Pəri bulağı adlanan əraziyə gəldik. Burada xeyli gicitkən, yarpız yığıb yedik, bir az toxtadıq. Günorta kəndə çatdıq. Xəmir yoğurub çörək bişirdik. Axşama yaxın Aşağı Haçayalda bir dəstə adam göründü. Əvvəl elə bildik ki, ermənilərdir, qorxduq. Bir qədər yaxınlaşandan sonra məlum oldu ki, aralarında qadınlar da var. Belə qənaətə gəldik ki, azərbaycanlılardır. İki kişi, iki qadın və 12-13 yaşında əlil bir oğlan idi. Laçının Katos kəndinin sakinləriydi. Dedilər ki, ermənilər qəfildən hücum etdilər, çətinliklə qaçıb kənddən çıxdıq. Ermənilər bir neçə nəfəri qətlə yetirmişdilər, əsir aparmışdılar. Ev əşyasını, mal-qoyunu çıxara bilməmişdilər. Bir neçə gün ac-susuz yol gəlmişdilər. Uşaq aclıq-susuzluqdan ağır vəziyyətə düşmüşdü. Çörək verdik. O yedikcə alman faşistlərinin ölüm düşərgəsindən çəkilən filmlər gözümün qabağına gəldi. Gecə Oğuldərədə qaldılar. Növbəti gün Kəlbəcər istiqamətində getdilər. Biz isə kənddə qaldıq. Katosdan gələnlərin ermənilərin hücuma keçməsi haqda dediklərinə inanmadıq. Kəndə bizdən başqa da qayıdanlar vardı. Bir həftə kənddə olduq, iki axşam öz evimizdə, dörd gecə Arif Zülfüqarovun evində qaldım. Evdə təmizlik işləri apardım, xalça-palazı çayda yudum. Amma rahatlıq tapmaq mümkün deyildi, ailə yox, uşaqlar yox. Hücum təhlükəsindən adamın gözünə yuxu getmirdi.

Ayın necəsi olduğu yadımda qalmayıb, gecə saat on radələri olardı. Dayım İbrahim İbrahimov qışqırdı ki, ermənilər gəlir, qaçın. Mal-qoyunu tövlədən açdıq, çətinliklə kənddən bir qədər uzaqlaşdıq. Zülmət qaranlıq idi, göz-gözü görmürdü, yerimək mümkün deyildi.

Sarıyoxuşda dayandıq, gecəni burada qaldıq. Hava soyuq idi, yorğana bürünüb çöldə gecələdik. Səhər açılanda məlum oldu ki, bataqlıq ərazidə qalmışıq, yatdığımız yer bataqlıq olub. Yola düşdük, Sarıyoxuş dağına qalxdıq. Buradan Laçının kəndləri aydın görünürdü. Ermənilər Qurdqajı, Ərikli, Piçənis, Hacısamlı kəndlərini işğal etmişdi, evləri yandırmışdılar, dağları tüstü bürümüşdü, döyüş gedirdi, güllə səsindən qulaq tutulurdu. Yenidən Qoşnallar kəndinin yaxınlığına gəldik, köçü burada tökdük. İki gün burada qaldıq. Temir İbrahimov, Arif Zülfüqarov, Mötəbər İbrahimov dedilər ki, Oğuldərəyə gedirik. Kənddə vəziyyətin necə olduğunu, ermənilərin harada dayandığını bilmirdik. Ona görə də kəndə getmək təhlükəliydi. Hamımız onların kəndə getməsinə etiraz etdik. Lakin bizi dinləmədilər, atları minib getdilər. Gecə qaranlıqda qayıtdılar. Dağlarda gizlənə-gizlənə kəndə getmişdilər. Dedilər ki, ermənilər Oğuldərəyə girib evləri yandırıb qayıdıblar. Oğuldərədə otuza yaxın ev yandırmışdılar. Amma kənddə qalmamışdılar. Hansı istiqamətdə getmək məsələsində fikir ayrılığı yaranmışdı. Bir qrup kəndə qayıtmağı, bir hissə Kəlbəcər ərazisində qalmağı, bir qrup isə Murov dağını aşıb Xanlar rayonuna getməyi təklif edirdi. Hara köçmək məsələsində iki günə ancaq razılıq əldə olundu. Murovu aşıb Xanlar rayonu ərazisinə keçmək qərarına gəldik. Köçü, mal-qoyunu yığıb yola düşdük. Ərzağımız, çörəyimiz qurtarmışdı. Hava yağışlı və soyuq idi. Bir kəndin yaxınlığında dayandıq. Güləbətinlə birlikdə bir evin qarşısına getdik. Həyətdə təndir yandırıb çörək bişirirdilər. Təndirin kənarında dayanıb isindik, yaş paltarlarımızı qurutduq. Bizə bir çörək verdilər. Pulla çörək satmalarını istədik, amma əlavə vermədilər. Çörəyi qaldığımız yerə gətirdik, bir təndir çörəyini on beş nəfər arasında böldük, hərəyə bir tikə düşdü. Gecəni burada qaldıq. Səhər yola düşdük. Bir qədər gəldikdən sonra hərbi posta çatdıq. Hərbçilər bizi buraxmaq istəmirdi. Pul yığıb verdik, buraxdılar. Bir çayın qırağı ilə getdik. Hava soyuq idi, yağış yağırdı, dumandan heç haranı görmək mümkün deyildi. Burada Xasay İbrahimov sürüşüb yıxıldı, qolu çatladı.

Gəlib bir yerdə dayandıq. Meşənin ortasında köçü tökdük. Sulu qar yağırdı, hava duman-çiskin idi. Ocaq qaladıq. Artıq iki gün idi çörəyimiz qurtarmışdı. Burada bir qoyun kəsdik, əti közdə bişirib yedik. İnəkləri sağıb horra bişirdik. Gecə burada qaldıq. Sulu qar yağırdı. Yorğana bürünüb ocağın kənarında yatdıq.

Səhər açıldı. Yaxınlığımızda bir köç düşmüşdü. Onların yanına getdik. Məlum oldu ki, Laçının Qorçu kəndindəndirlər. Çörək bişirirdilər. Ələk alıb apardıq, un ələdik. Amma çörək bişirməyə sacımız yoxuydu. Qorçulu onların sacında çörək bişirməyimizə icazə vermədi. Ac-susuz yola düşdük. Hava açıldı, gün çıxdı. Gəlib bir binəyə çıxdıq. Mal binəsi idi, iki qadın və bir kişi mal-qoyun saxlayırdı. Onların yanına getdik. Xəmir yoğurmağa qazan, çörək bişirməyə sac istədik. Verdilər, çörək bişirdik, yeyib toxtadıq.

Burada qalmadıq, yola düşdük. Bir kəndin yaxınlığına gəldik, köçü tökdük. Xasay İlyasov xəstələnmişdi, həm də qolu sarıqlı idi, orda qala bilmədi. Yaxınlıqdakı kəndə getdi, bir evdə qalmışdı. Gecə qaldığı evdə cibindən pulunu çıxarmışdılar.

Ordan köçüb Zallar kəndinin yaxınlığına gəldik. Burda üç gün qaldıq. Artıq Murovun ətəyinə çatırdıq. Atanız gəldi. İki torba çörək alıb gətirmişdi. Yenidən hansı istiqamətdə getmək məsələsində mübahisələr başladı. Kəndə qayıtmağa qərar verdilər. Köçü, mal-qoyunu yığıb Oğuldərəyə qayıtmaq üçün yola düşdük. Kəlbəcərin Qamışlı kəndinə çatanda Oğuldərədən bir neçə nəfərlə qarşılaşdıq. Oğuldərəyə qayıtmağımıza etirazlarını bildirdilər. Dedilər ki, kəndi ermənilər yandırıb, ermənilərin harada dayandığı məlum deyil, getmək təhlükəlidir.

Bundan sonra Oğuldərəyə qayıtmamaq qərarına gəldik. Mal-qoyun heydən düşmüşdü, yeriyə bilmirdi. Ona görə də Qamışlıda bir neçə gün dayandıq. Malı maşına yığdıq. Qoyunu isə yolla gətirib Murovun ətəyinə çatdıq. Burada malı maşından tökmüşdülər. Qarlı və soyuq Murovu aşmalıydıq. Murovun ətəyində köçü tökdük. İnsanlar yaylağa çıxmışdı, yaxınlıqda alaçıqlar vardı. Güləbətin bir alaçığa gedib ləyən, ələk, sac alıb çörək bişirdi. Gecəni burada qaldıq, səhər yola düşdük. Yol üçün götürdüyümüz çörəyi inəklərə verdik, aclıqdan, uzaq məsafə gəlməkdən taqətdən düşmüş malları çörəyin hesabına Murov dağını aşırdıb Xanlar ərazisinə gəldik.

Murovun ətəyində meşənin qırağında köçü tökdük. Burada yenidən hara getmək məsələsində fikir ayrılığı yarandı. Bir neçə adam mal-qoyununu maşınlara yığıb müxtəlif rayonlara getdilər. Biz isə burada qaldıq. Alaçıqlar qurduq, ay yarımdam sonra başımızı daldalamaq üçün bir yerimiz oldu". Anamın yolu belə ağır olmuşdu...

İmdad Əlizadə

Şərq.- 2012.- 25 yanvar.- S. 11.