Sosial qayğıdan məhrum "küçə uşaqları"

MÖVZU: "Qaçqın və məcburi köçkünlərin, əhalinin sosial cəhətdən qayğıya ehtiyacı olan təbəqələrinin problemlərinin həlli ilə bağlı həyata keçirilən tədbirlərin işıqlandırılması"

Uşaqlar bəşəriyyətin ən dəyərli mirasıdır. Lakin təəssüflər olsun ki, müasir dünyamızda bu miras lazımi şəkildə mühafizə olunmur. Günümüzün acı reallığından çıxış edərək söyləmək olar ki, hazırda valideyn qayğısından məhrum olan, əməyi qeyri-qanuni istismar olunan, bəzi hallarda ticarət predmetinə çevrilən uşaqların sayı olduqca çoxdur. İnsan haqlarının qorunması baxımından qabaqcıl dövlətlərdə belə bu problem hələ qalmaqdadır. Azərbaycanda bu istiqamətdə həllini gözləyən kifayət qədər məsələlər var. Lakin bu o demək deyil ki, dövlətin sözügedən sahədə fəaliyyəti yoxdur. Digər sosial təbəqələrlə yanaşı, uşaq hüquqlarının qorunması üçün xüsusi dövlət qurumunun yaradılması və görülən digər tədbirlər dövlət siyasətinin bu mənada mahiyyətini açmaq üçün müəyyən göstəricilər kimi qiymətləndirilə bilər.

Qayğıya ehtiyacı olan uşaqlar kateqoriyasına həm yetim və həm də valideynləri tərəfindən könüllü surətdə atılmış, məhkəmənin qərarı ilə ailələrindən ayrılmış uşaqlar daxildir. Əlbəttə, bu sırada əlil uşaqlar da yer alır.

Dövlət Statistika Komitəsinə əsasən "əlil uşaqlara digərləri kimi tam inkişaf etməyə, təhsil almağa və sosial həyatda iştirak etməyə imkan verməyən fiziki və əqli qüsurları olan şəxslər də daxildir". Söhbət əlil uşaqlardan düşmüşkən vurğulanmalıdır ki, Azərbaycanda onların təhsili sahəsində müəyyən boşluqlar mövcuddur. Əlil uşaqların uşaq bağçalarından başlayaraq əsas təhsil xidmətlərindən istifadə imkanları yoxdur və ciddi tibbi müayinə onların bu imkanlardan istifadəsini asanlaşdırmır.

Başqa əlamətə diqqət yetirmək də faydalı olardı: rəsmi sənədlərdə əlil uşaqlar üçün məktəblər "məhdud sağlamlığı olan uşaqlar üçün məktəb" adlandırılır; tərif belə bir faktı aşkar edir ki, əlillik xüsusilə xəstəliklərin bir növü kimi qeyd olunur. Məsələn, əgər kor və ya nitq qüsuru olan uşaq, yaxud hətta beyin infarktı olan uşaq sağlam ola bilməz. Əksinə olaraq cəmiyyətdə iştirak prosesləri əlilliyin digərləri kimi eyni yolla bəzi funksiyalarının həyata keçirilməsinə icazə vermədiyi xüsusi həyat şərti olduğunu qəbul etməklə başlanmalıdır.

Bu gün cəmiyyətdə uşaqlara qarşı zorakılıq məsələsi də aktualdır. Qeyd edək ki, Cinayət Məcəlləsinin xüsusi maddələrində azlıqlara (fiziki və ya əqli sui-istifadə, seqreqasiya, cinsi sui-istifadə, adam oğurlama) qarşı zorakılıq hərəkətləri xüsusilə cəzalandırılır. Uşaq Haqları ilə bağlı qanunun 12-ci maddəsi müəyyən edir ki, ailədə və digər yerdə uşaqlara qarşı istənilən zorakılıq və fiziki sui-istifadə qadağandır və Təhsil qanununda şagirdlərin istismarı, fiziki və əqli sui-istifadə və qeyri-qanuni hərəkətlərindən, hansılar ki, insan ləyaqəti və şərəfinə ziddir, müdafiə olunmalıdırlar. Bununla belə, uşaqlara qarşı ev və təhsil mühitində, başqa sözlə, hökumətin hər bir uşağı zorakılıqdan qoruması ilə bağlı zəruriliyinin təmin olunmasında heç bir tədbir görülməyib.

Zorakılığa və sui-istifadədə ən çox məruz qalmış ictimai qrup "küçə uşaqlarıdır". Ekspertlər hesab edir ki, onların mövcudiyyəti güclü mühacirətin kontekstində ailə bağlarının zəifləməsi, endemik yoxsulluq və ictimai rifah sisteminin bərpasının gecikməsi kimi qeyd olunan ictimai meyillərin "gözlənilən" nəticəsidir. Bu sinifə daxil edilənlər evsiz uşaqlar deyil - bunlar görüldüyü kimi Azərbaycanda azlıq təşkil edir - bunlar günlərinin çox hissəsini küçədə keçirən, əksər hallarda məktəbə getməyən və müxtəlif işlərlə məşğul olan uşaqlardır.

O da vurğulanmalıdır ki, küçə uşaqlarının sayının artmasında payı olan digər bir amil məktəbə gəlməmə hallarının qarşısının alınmasında lazımi dövlət mexanizminin olmamasıdır. Baxmayaraq ki, qanunlara görə təhsil məcburidir, əslində nə valideynlərdə uşaqlarının məktəbə getməsini təmin edən bir vasitə vardır, nə də məktəbə gəlməmə hallarına nəzarət etmə və onların aradan qaldırmaqda kömək edə biləcək təşəbbüslər.

Küçə uşaqları arasında ailəsi olmayanlar daimi qaldıqları uşaq müəssisəsinə, yəni daha əvvəl qaçaraq küçədə yaşamağa başladıqları yerə göndərirlər. Faktiki olaraq onlar uşaq müəssisəsindəki sui-istifadə hallarına dair gələn məlumatların əsəs mənbəyidir.

Azərbaycanda uşaq əməyindən istifadə halları geniş yayılıb ki, əsasən bu, qeyri-rəsmi şəbəkələr və qara əməkdən istifadə hallarını nəzərə alsaq, daha aydın görünür. İşləmək üçün minimum yaşın qanunvericilikdə 16 olaraq müəyyən edilməsinə baxmayaraq (valideynin icazəsi olduqda 14 yaş), bununla bağlı hökumət tərəfindən hazırlanan rəsmi məruzə və tədqiqatlar yoxdur.

Bəzi müddəalar küçə uşaqlarına həsr olunan bölmədə uşaqların işləməyə məcbur edilmələrinə həsr olunub.

Məsələ burasındadır ki, uşaq əməyindən istifadə praktikada mövcuddur və valideynlərdə bu problem yaratmır. Təhsil müəssisələrinin uşaqların məktəbdə iştirakı təminatının zəifliyi uşaq əməyindən istifadənin inkişafına təsir edir. Ekspertlər səbəblərdən biri kimi dövlət tərəfindən müəssisələrdə uşaq əməyi sahəsində qanunvericiliyin pozulması hallarına nəzarətin həyata keçirilmədiyini də söyləyirlər

Uşaq Hüquqları Müdafiə Liqasının sədri Yusif Bəkirov deyir ki, Azərbaycan 1992-ci ildən "Uşaq hüquqları haqqında" beynəlxalq konvensiyaya qoşulub. Onun sözlərinə görə, bu sənədə qoşulma uşaq hüquqlarının həm ölkə daxilində, həm də beynəlxalq aləmdə qorunması deməkdir. "Belə ki, sənəd uşaq hüquqlarının müdafiəsi, onların sağlamlığı, qida ilə təminatında dövlətlərin bir-birinə yardım göstərməsinə imkan verir. Konvensiyaya uşaqların münaqişələrdə iştirakına imkan verməyən maddə də daxil edilib".

Y.Bəkirov onu da vurğulayıb ki, Ermənistanın Azərbaycan torpaqlarını işğal etməsi nəticəsində 350 min uşaq öz doğma yurdundan didərgin düşüb. "Həmin uşaqlara qaçqın və məcburi köçkün statusu verildikdən sonra onlar çadır düşərgələrində, yataqxanalarda, vaqonlarda məskunlaşmaq məcburiyyətində qaldılar. Münaqişə zamanı 91 uşaq isə itkin və girov düşdü.

Ölkəmiz həmin konvensiyaya qoşulduğuna görə beynəlxalq aləmdə bu məsələ ön plana çəkildi və nəticədə girov düşmüş uşaqlar azad edildi. Ancaq 61 nəfər itkin uşağın taleyi hələ də bəlli deyil. Bu uşaqların çoxu ağır həyat tərzi ilə üz-üzə qaldılar. Analiz etdikdə görürük ki, təhsildən yayınaraq küçəyə düşən, ölən uşaqların əksəriyyəti məhz bu uşaqlardır. Son illər bu uşaqların evlərə köçürülməsi istiqamətində dövlət səviyyəsində işlər görülür. Onların təhsil almaları, səhiyyə xidmətindən normal istifadə imkanları yaradılır. Ancaq problem hələ də tam həll olunmamış qalıb. Ümumilikdə onu da deyim ki, hazırda ölkədə 4 milyona yaxın uşaq yaşayır".

"Küçə uşaqları" probleminə də toxunan ekspert deyib ki, bu problem bütün dünya üçün aktualdır. Onun sözlərinə görə, bu uşaqların müdafiə olunmaması, onlardan müxtəlif məqsədlər üçün istifadə edilməsi mənfi haldır. "Sovet dövründə imkansız uşaqlar əməklə məşğul olurdu və onların hüquqları qorunurdu. Qanunla onlar gündə 4 saat işləyirdilər. Ancaq indi "küçə uşaqları"nın əməyindən ucuz işçi qüvvəsi kimi istifadə olunur.

Bir çox ölkələrdə, eləcə də bizdə uşaqlardan narkotik vasitələrin daşınmasında, seksual zorakılıqlara məruz qalmasında istifadə faktları var. Əvvəlki illərə nisbətən küçə uşaqlarının sayı nisbətən azalıb və bu problem Rusiya ilə müqayisədə Azərbaycan üçün o qədər də aktual deyil. Ancaq bunun dəqiq statistikası aparılmadığı üçün problemin tamamilə qarşısını almaq mümkün olmayıb. Azərbaycanda qanun uşaq əməyinin istismarına yol vermir. 15 yaşına qədər uşaqlar işləməməli, 15 kq-dan çox ağırlıq qaldırmamalıdırlar. Azərbaycan "Uşaq əməyinin ən pis istismarı" Beynəlxalq Əmək Təşkilatına da qoyulub. Ancaq problem hələ də qalmaqdadır".

Y.Bəkirov bildirib ki, heç bir ölkədə insan hüquqlarının qorunması tam arzuolunan səviyyədə ola bilməz. O cümlədən, uşaq hüquqlarının qorunmasında. "Nəzərə almaq lazımdır ki, uşaq hüquqlarının qorunması təkcə dövlətin deyil, həm də cəmiyyətin işidir. Onu da deyim ki, uşaqların hüquqlarının pozulması ilk növbədə ailədən başlanır. Əgər ailədə bu uşağa yetərincə qayğı göstərilirsə, ona düzgün tərbiyə verilirsə, bu uşağın cəmiyyətdə yeri bir o qədər möhkəm olar. Yox əgər uşaq ailədə arzuolunan deyilsə, onun hüquqlarının pozulması da burdan başlayır.

Ayrı-seçkilik bütün cəmiyyətlərdə və uşaq həyatının hər bir sahəsində müşahidə olunur. Bu özünü müxtəlif formalarda büruzə verir. Məsələn, uşaq əlil olduqda, küçəyə düşdükdə, xəstəlik daşıyıcısı olanda, kimsəsiz olduqda, kənddə yaşadıqda ayrı-seçkiliklə üz-üzə qala bilər. Həmçinin uşaq "uğursuz" gündə və ailədə dünyaya gəldiyinə görə və ya əlil doğulduğuna görə də ayrı-seçkiliyə məruz qalır. Bütün bunlar isə uşaqlar cavabdeh olmadıqları işlərə görə məsuliyyətdir. Bəzən belə uşaqlardan hətta valideynlərin özləri imtina edirlər".

Ekspert hesab edir ki, internatlar ləğv edilməli, uşaqlar ailələrə verilməlidir. "Buna xarici dövlətlərdə çoxdan başlanılıb. Ancaq bizdə internat məktəblərinin ləğv edilməsi gündəmə gətirilsə də, bu cür müəssisələrin sakinlərinin sayında artım var, həm də proses ləngiyir. Əlbəttə, internatların saxlanılması külli miqdarda vəsait tələb etdiyindən dövlətə böyük ziyan vurur. Oradakı uşaqlar ailələrə verilsə, həmin ailələrə ödənilən məbləğ daha aşağı olar və uşaqlar ailələrdə daha yaxşı tərbiyə ala bilər. Ancaq bəzi qüvvələr var ki, bu məsələnin həllinə maneçilik törədirlər. Çünki internatların ləğvi burdan qazanc mənbəyi kimi istifadə edənləri bundan mərhum edə bilər".

Azərbaycanda uşaq ölümü ilə bağlı faktlara da diqqət çəkən Y.Bəkirov bu sahədə vəziyyətin qənaətbəxş olmadığını söyləyib. "Ölkədə uşaq ölümləri ilə bağlı vəziyyət məyusedicidir. Yeni doğulan 1000 uşaqdan təxminən 25-i körpə bir yaşına qədər vəfat edir. 5 yaşa qədər 30-40 uşaq ölür. Azərbaycan bu məsələdə MDB ölkələri arasında ön sıralardadır. Ölüm faizi yüksək göstəricidə olduğu üçün uşaq haqları barədə danışmaq mənasızdır. Bu gün pulsuz xidmət göstərən uşaq xəstəxanaları, peşəkar həkim-pediatrların az olması, doğuş zamanı savadsızlığı üzündən çox sayda uşaq tələfatı halları baş verməsi səbəbindən bu cür rəqəmlər ortaya çıxır.

Uşaq psixologiyası da önəmli amildir. Bu ilk növbədə ailədə formalaşır. Ailə dünyaya gətirdiyi övladın sağlam olması üçün bunu əvvəldən düşünməlidir. Burada təkcə maddiyyat əsas deyil. Həm də psixoloji cəhətdən normal vəziyyət yaradılmalıdır. Bəzən övladının yanlış hərəkətinin səbəbini valideynlər kənarda axtarırlar. Ancaq bunun hamısı ailədən başlayır. Hər bir uşağın dəstəyə ehtiyacı var. Uşaqlara məhdudiyyətlər qoymaq, təzyiq göstərmək onları psixoloji təsirə məruz qoyur. Bu onlarda qorxu, hər şeydən şübhə, qətiyyətsizlik kimi hisslər yaradır. Yeniyetmə dövründə isə onlara daha çox diqqət lazımdır. Uşaqlarla dost kimi davranma çox vacibdir. Onlarla fikirlərini paylaşmaq, dinləmək, hiss etmək, onlara məsləhətlər vermək şəraiti yaradılmalıdır".

Firdovsi

Şərq.- 2012.-27 yanvar.- S. 11.