MƏTBUATDA YENİ ƏLİFBA MƏSƏLƏSİ VƏ CƏLİL MƏMMƏDQULUZADƏ

Buludxan Xəlilov, filologiya üzrə elmlər doktoru, professor

Bəli, müəllimlərin də heç biri türk dilini bilmir: nə Firudin Köçərli cənabları bilir, nə Sultanməcid Qənizadə, nə Rəşidbəy Əfəndizadə, nə Bakıda kitab yazan müəllimlər, nə Gəncədə axundlar, nə İrəvanda və qeyri şəhərlərin müəllim və qəzet müxbirləri - şairlərdən nə keçənlər, nə də indiki sabirlər, tahirlər, nə Abbas ağa Qayıbovlar”.

Bununla da Cəlil Məmmədquluzadə türkoloji düşüncəyə önəm verir, türk dilini (Azərbaycan dilini) bilən mollaların, axundların (Mir Məmmədkərim, Məhəmmədhəsən, Mirzə Abdulla Qazızadə, Əli Əfəndi Əfəndizadə, Həsən Tahirzadə, Talıbzadə), mühərrirlərin (Əhməd bəy Ağayev, Ə.Haqverdiyev, M.Ə.Rəsulzadə, N.Nərimanov, Əliskəndər Cəfərzadə, Ü.Hacıbəyov, Ö.F.Nemanzadə), müəllimlərin (F.Köçərli, S.Qənizadə, R.Əfəndizadə və s.), şairlər (M.Füzuli, Xətai, Sabir və s.) düşüncəsinə hörmətlə yanaşır, onları bir növ geniş oxucu kütləsinə təqdim edirdi. Hər kəsə türkoloji düşüncə sahiblərini tanıdırdı. Bu cür türkoloji düşüncənin inkişafına xidmət Cəlil Məmmədquluzadənin özəl və özünəməxsus keyfiyyətidir.

Birinci Türkoloji Qurultayda dilin təmizliyi, terminologiya məsələləri də geniş müzakirə obyekti olmuşdur. Bu məsələlər də Cəlil Məmmədquluzadənin yaradıcılığında ana xətti təşkil edir. Cəlil Məmmədquluzadə dilin təmizliyi ilə bağlı yazdığı felyetonlarda yenə də türkoloji fikrin hər bir oxucuda formalaşmasına və onun inkişafına xidmət etmişdir. Mətləbi başa salmaq üçün demişdir ki, "... bizim Cəfərin anasının ev təmizləməyilə osmanlıların dil təmizləməklərində bir fərq görmürəm”. Bunu 1909-cu ildə "Molla Nəsrəddin” jurnalında yazdığı "Təmizləmək” felyetonunda gündəmə gətirirdi. O, "Təmizləmək” felyetonunda yazırdı: "Pəh-pəh! Zalım oğlu kim bilir, nə qədər zəhmətdən sonra kəşf edib ki, "babalarımız ərəb və fars sözlərini dilimizə ondan ötrü qarışdırıblar ki, hər yerdə olsa, islamlar bir-birilərinə tanış olsunlar”.

Heç belə doğru söz ömrümdə eşitməmişdim! Bax, filosofluq, tarix bilməklik buna deyərlər. Yoxsa, Əhməd Müdhət, Nəcib Asim və Vələd Çələbi kim cahillər, hey uzun türk tarixləri yazıb göstərirlər ki: "Babalarımızın köçəriliyi, cahangirliyi, islam dinini ərəb dililə öyrənməkləri, "alimliyi” ərəb və fars dillərini bilməkdə qanmaqları, "Məsnəvi”yi fars dililə yazmaqları, öz millətlərinin gələcəyini layiqilə düşünməməkləri... və qeyrə, qeyrə dilimizə ərəb və fars sözlərinin dolmağına səbəb olub”.

Bunlar da sanki söz danışırlar. Sözün doğrusu, "C.Y.” cənablarınındır ki, buyurub; əgər belə olmasa, ərəbistanlı bir ərəb hardan farsın dilini qanır və şirazlı hardan Azərbaycan türkcəsini başa düşür? Əgər belə olmasa idi, müsəlmanlar hardan bir-birilərini belə gözəl tanıya bilərlərdi?” Cəlil Məmmədquluzadə "Molla Nəsrəddin”in üslubuna uyğun şəkildə ərəb, fars kəlmələrinin türk dillərində özünə geniş meydan almasının səbəblərini açıqlayır, həm də onun həllinin vacib olduğunu oxucu kütləsinə çatdırırdı. Məhz Cəlil Məmmədquluzadə belə bir maarifləndirici yolu tutaraq türkoloji düşüncənin formalaşmasında və inkişafında vətəndaş-ziyalı mövqeyini ortalığa qoyurdu. Təhsil, maarif sahəsində irəli getmək üçün əlifbanın böyük önəm daşıdığını əhəmiyyətli bir iş sayırdı. Əgər "Yeni Əlifba Komitəsi”nin gündəmə gətirdiyi əlifba məsələsi XX əsrin 20-ci illərindən sonra müzakirə obyekti olmuşdusa, Cəlil Məmmədquluzadə bu məsələni XX əsrin əvvəllərində müzakirə obyektinə çevirmişdi. Əslində Cəlil Məmmədquluzadə "Yeni Əlifba Komitəsi”nin üzvlərini, fəallarını əlifba məsələsində də hərəkətə gətirmiş, yardımçı rol oynamışdır. O, XX əsrin əvvəllərində bu məsələni dəfələrlə felyetonlarında müzakirə obyektinə çevirmişdir. 1913-cü ildə yazdığı "Əlifba” felyetonunda əlifba ilə bağlı oxucu kütləsini maarifləndirir, onları düşünüb-daşınmağa məcbur edir, papaqlarını qabaqlarına qoyub fikirləşməyə məcbur edirdi. Başa salmaq, anlatmaq Cəlil Məmmədquluzadənin yolu, üslubu idi. Bu mənada o, "Əlifba” felyetonunda yazırdı: "Lazımdır avam camaatı başa salmaq, yoxsa birdən-birə desən ki, "bu Balkan davası bizim əlifbamızın davasıdır”, əlbəttə, bu sözlər damnan düşmə sözə bənzəyəcək; dəxi heç kəsin qulağına girməyəcək. Sözü lazımdır ehmalca demək, "pişiyim-pişiyimnən” demək. O demişkən, "söz var ki, dağa çıxardar, söz var dağdan endirər”. Yoxsa avam camaat nə sənin məqaləni oxuyar, nə də oxusa, təsdiq eləyər; qalarsan meydanda tək-tənha.

Və bir də səndən də savayı qəzetçi var: kimdir əlifba sözünü danışan? Sözün var, - söz de! Davadan yazırsan, topdan-tüfəngdən danış; Balkan hara, əlifba hara?” Cəlil Məmmədquluzadə "Əlifba” felyetonunda yenə də "Molla Nəsrəddin” sayağı yazır: "Bəlkə eşitmiş olarsınız, Albaniya tayfasını ki, osmanlılar arnaud deyirlər, - bunlar həmin millətdirlər ki, miqdarı ikicə milyon ola-ola yapışıb osmanlıların yaxasından və deyir ki, "gərək izn verəsən biz ərəb hürufatı əvəzinə latın hürufatı qəbul edək, ya da ki, xəncəri əldən yerə qoymayacağıq”.

Bu sözləri deməkdə arnaudlar belə xəyal eləyirlər: onlar bilirlər ki, nə qədər ərəb hürufatilə yazı-pozu eləyirlər, mətbuatları tərəqqi tapmayacaq, milli ədəbiyyatları puç olacaq, dillləri hörmətdən düşəcək və axırda özləri də arnaudluqdan çıxıb, qeyri bir güclü millətə qarışıb, yox olacaqlar; necə ki, bizlər və bizdən də savayı sair müsəlman qardaşlar”. Cəlil Məmmədquluzadə bu cür uzaqdan başlamaqla əsas hədəfə doğru gəlməyi bir üslub kimi seçmişdir. Onun əsas hədəfi türk xalqlarının ərəb əlifbasından istifadə etməsi məsələsi idi. Və bu əlifbanın çətinliklərini başa düşdüyü üçün onu yeni əlifba ilə əvəz etmək idi. Ancaq bunu arnaudların mövqeyindən başlayır və əsas hədəfə gəlirdi. "Əlifba” felyetonunda davam edərək yazırdı: "Budur mənim sözüm, əzizim ta niyə atılıb düşürsən: ya gərək tarixə belin bağlı ola, ya da ki, yeri-göyü yox yerdən xalq eləyən bir Allaha ki, arnaud kimi bir bic milləti yaradıb, ötürüb bu dilsiz-ağızsız Osmanlının üstünə; deyir ki, mənə azadlıq ver, məni idarə eləməyə sənin ləyaqətin yoxdur, sənin şalvarın gendir, nə bilim zehin dardır, özün kobudsan, mənə dil lazım, mətbuat lazımdır, yoxsa bu ərəb heroqlifləri bizi bir yana çıxartmaz, bu hürufata biz layiq deyilik; buna layiqdir müqəddəs ərəblər, farslar, naxçıvanlılar, kitaylılar, yəcuclar.

Pəh, pəh, pəh! Sözə bax sən Allah! Dilin lal olsun söz danışan!” Bundan artıq əlifba ilə bağlı əsl həqiqəti demək mümkün idimi? Hər halda mümkün olanı Cəlil Məmmədquluzadə deyirdi və onun dedikləri, yazdıqları türkoloji düşüncənin formalaşmasında və inkişafında qaynaq, mənbə rolunu oynayırdı. Bir daha qeyd edirik ki, onun dedikləri, yazdıqları hər bir kəsin türkoloji düşüncəsinə, ancaq hansısa alimin, türkoloqun dedikləri və yazdıqları məhdud bir dairənin türkoloji düşüncəsinə xidmət edirdi. Bu da əsas verir deyək ki, Cəlil Məmmədquluzadə türkoloji düşüncənin formalaşmasında və inkişafında əvəzsiz bir xidmət göstərirdi. Onun xidməti avam kütləyə maariflənməyi, təhsil almağı, doğma ana dilində yazmağı, oxumağı bacarmasını başa salmaqdan ibarət idi. Milli mənliyi, kimliyi, hansı dinə xidmət etməsi, hansı vətənin, məmləkətin övladı olmasını anlatmaq idi. O bunu bacarırdı və hətta avam kütləni də düşünməyə məcbur edirdi. Bu mənada 1914-cü ildə yazdığı "Dili tutulub” felyetonunda oxuyuruq: "Necə ki, insan ölüb torpaq olur, bu torpaqdan ot, meyvə və çörək bitir və insanlar yeyir və insanlardan yenə dübarə övlad törəyir və yenə ölür və yenə dirilir və belə-belə yenə min-min illər keçir və yenə əflak dolanır, habelə Göyçayda, Tiflisdə, Bakıda oxunan dilimiz.

Əcəl ki, tamam oldu, millətin dili yox olur; yəni tutulur. Nə eybi var, müsəlman olmasın, rus olsun, firəng olsun, axırda yenə hamı öləcək və bunların yerinə təzə millətlər dünyaya gələcəklər.

Budur təbiətin qanunu!”

Cəlil Məmmədquluzadə dəfələrlə əlifba məsələsini təhlil, müzakirə obyektinə çeviribdir. "Yeni Əlifba Komitəsi”nin Krım-Türküstan ellərinə səfərindən beş ay qabaq "Təzə əlifba” adlı felyetonunda bir daha öz mövqeyini ortalığa qoyub. Bu məqalə də bir daha təsdiq edir ki, Cəlil Məmmədquluzadə "Yeni Əlifba Komitəsi” əməli fəaliyyətə başlayana qədər öz məqalələri ilə faydalı işlər görmüşdür. Açıq şəkildə qeyd etmişdir ki, yeni əlifbanı hazırlayan, bişirən və ortalığa çıxaran vardır. Əlbəttə yeni əlifbanı hazırlayan, insanları bu baxımdan maarifləndirən, yeni əlifbanı bişirən və ortalığa qoyanlardan biri də Cəlil Məmmədquluzadə idi. O özü də "Təzə əlifba” felyetonunda bu məsələyə işarə edir. O yazır: "Adam bir çanax dadlı aşı qabağına qoyub, yeyəndə gərək bilə ki, bu aş harada bişib və kim bişirib. İnsafdan uzaqdı ki, qaşığı götürüb, başını aşağı salasan və maçhamaç ilə yeyəsən və xalqı da şişirdəsən. Amma heç soruşmayasan ki, görəsən, bu aşı bişirən kimdi”. Cəlil Məmmədquluzadə "Adam bir çanax dadlı aşı qabağına qoyub, yeyəndə gərək bilə ki, bu aş harada bişib və kim bişirib” deyəndə "Təzə əlifba”nı da bişirib ortalığa qoyanın kim olduğunu, daha doğrusu, bu əlifbanın özünə yer alması yolunda zəhməti olanları yada salmağı işarə edirdi. O cümlədən o yada düşənlər içərisində onun da zəhməti əvəzsiz idi.

Cəlil Məmmədquluzadə yeni əlifbanın, təzə əlifbanın tərəfdarı olanları bir vaxtlar "vətən xaini” hesab edənlərin olduğunu, indi isə bunun müştərilərinin sayının artdığını "Təzə əlifba” felyetonunda qeyd edirdi. O yazırdı: "Söhbət bu təzə latın əlifbası üstündədir.

Bir vaxt var idi ki, yeni hürufatçıları az qalırdılar adam içindən qovub çıxardalar.

"Budu, gəldi səfahətin kanı”. Bir vaxt var idi ki, yeni hürufatçıların adını vətən xaini qoymuşdular.

Amma indi gəl, gör. Bu yeni əlifbanın üstünə indi o qədər müştəri tökülüb ki, heç bilmirsən bişirən kimdi, düşürən kimdi”.

Cəlil Məmmədquluzadə yeni əlifbanın müştərilərinin sayı artdıqdan sonra bu yeni əlifbanı bişirənlərə macal verilmədiyini də bir kinayə ilə, istehza ilə qeyd edirdi. Həmin macal verilməyənlərdən biri də Cəlil Məmmədquluzadənin özü idi və o, buna işarə də edirdi. Bu mənada "Təzə əlifba” felyetonunda yazırdı: "Hərə əlinə bir qaşıb alıb, hücum çəkiblər bir nimçə dadlı yeni əlifba aşının üstünə.

Hətta dünən küçə ilə keçərkən gördüm təzə qonaqların bir neçəsi qollarını çırmayıb, düşüblər nimçənin üstünə. Aşı bişirənlərin biri aşağıdan yuxarı elə hey haray təpirdi ki, ay nainsaflar, axır bir mənə də macal verin.

Qolları çırmaqlı cavanlar heç qulaq asmırlar.

Axır atalar deyiblər ki, bir nimçə ləzzətli aşı ki, qoydular qabağına, insafdan uzaqdı ki, onu yeyəndə soruşamayasan ki, bu aşı bişirən kimdi, düşürən kimdi?”

Doğrudan da, Cəlil Məmmədquluzadə yeni əlifbanı hələ XX əsrin əvvəllərindən "bişirən, düşürən” kəslərdən biri olmuşdur. Ancaq görünür ki, bu məsələdə Cəlil Məmmədquluzadəyə biganəlik, laqeydlik olmuşdur. Və bu biganəlik, laqeydlik də "Təzə əlifba” felyetonunda, felyetonun məzmununda aydınca görünür.

Birinci Türkoloji Qurultayda orfoqrafiya məsələləri də müzakirə olunubdur. Cəlil Məmmədquluzadə orfoqrafik məsələlərinə də biganə qalmamışdır. Bu məsələdə də hələ Birinci Türkoloji Qurultaydan əvvəl kütlənin başa düşəcəyi bir üslubda maarifləndirici iş görmüşdür. Onun azadfikirliliyi bu istiqamətdə olan yazılarında da qabarıq şəkildə görünür. Bu mənada Cəlil Məmmədquluzadənin "Sirkə” felyetonu orfoqrafiyamızın o vaxtkı taleyi ilə bağlı ədibin mövqeyini yüksək səviyyədə təqdim edə bilir. Bu felyetonun məzmunundan aydın olur ki, dörd ədib görüşüb bakılı ədib yoldaşlarından birinin evinə balıq yeməyə gedirlər. Onlardan biri bir neçə gün qabaq Bakıya qonaq gəlmiş ədib olur. Bu ədiblər balıq yeyən zaman onların arasında mübahisə yaranır ki, balıq sözünə balıq, yoxsa balıx desinlər. Bax bu məqamı Cəlil Məmmədquluzadə o qədər ustalıqla təsvir edir ki, burada onun həm ədib kimi istedadını, həm də dilin qayda-qanunlarını bilən dilçi kimi elmini görməmək olmur. Əsərdən parçalara diqqət edək: "Birinci bakılı ədib yoldaşımız çəngəli ilə balığın tikələrini seçə-seçə ev sahibi ədib yoldaşımıza belə diqqət tutdu:

-Mən ölüm, ay Əhməd Fitrət (ev sahibi ədib yoldaşımızın adıdır), o yediyin balığın adını ata-anamız "balıx” qoyub, sən də elə "balıx” de, "balıq” demə”.

Buludxan Xəlilov,

filologiya üzrə elmlər doktoru, professor

Şərq.- 2016.- 26 aprel.- S.11