REPRESSİYA İLLƏRİNİN AZƏRBAYCAN MƏTBUATI...

Tarixdə bütün ideologiyalar hansısa zümrəyə, siyasi partiyaya məxsus olub. Özünü dünyada "humanist” və "demokratik” hesab edən zərərli ideologiyalardan biri də marksizimdir. Bu ideologiya Azərbaycanda 70 ildən çox təbliğ edilib. Onun təbliğində əsas rolu təzyiqlərə məruz qalan mətbuat və ədəbiyyat orqanları oynayıb. Ölkəmizdə 1920-ci il aprel işğalından sonra mətbuat və ədəbiyyat bir mənalı olaraq hakim partiyanın təbliğatçısına çevrilib. Sovet ideologiyasını təbliğ etməyən, ona qarşı çıxan yazarlarımız 1930-cu ildən başlayaraq repressiyaya məruz qalıblar.

Hakim partiya öz siyasətini marksizm-leninizm ideologiyasının təbliği adı altında zor gücünə həyata keçirib. Bu yolla milləti şüurlu surətdə öz adət-ənənəsindən, dünənindən, tarixindən qoparmağa çalışıb. 1930-40-cı illərdə isə mətbuat və ədəbiyyat "xalq düşməni” obrazı yaratmağa daha çox önəm verib. Bu illər ərzində "Müttəfiq, ya düşmən”, "Bizimlə deyilsənsə, bizə düşmənsən!” şüarları bütün ölkədə, xüsusən də türk-müsəlman respublikalarında əsas təhlükəyə çevrilib. Yazıçılar, şairlər, tənqidçilər bir-birini xüsusi amansızlıqla ifşa ediblər.

Arxiv materialları və bu dövrlə bağlı olan tədqiqat əsərləri ilə tanış olarkən bir daha bəlli olur ki, bu illərərzində mətbuatımız, ədəbiyyatımız ümumən ədəbi prosesimiz çox gərgin şəraitdə fəaliyyət göstərib. Çünki ölkə ərazisində ədəbi qanunlar deyil, siyasi qanunlar mətbuatı idarə edib. 1937-ci illər mətbuatından bəhs etmək üçün mütləq 1920-ci il aprel işğalından 37-ci ilə qədər olan dövr ərzində baş verən bütün siyasi-ictimai, ədəbi-mədəni proseslərə nəzər salmaq vacibdir. 20-ci yüzilliyin əvvəllərində Azərbaycan ədəbiyyatında, mətbuatında, ədəbi və mədəni mühitində müxtəlif siyasi, ədəbi, mədəni hadisələr baş verib.

Mətbuat tarixi üzrə araşdırmaçı, "Şərq” qəzetinin baş redaktoru Akif Aşırlı "Azərbaycan mətbuat tarixi, 1920-1990-cı illər” adlı kitabında repressiya illərində mətbuatın fəaliyyətinə xüsusi diqqət ayırıb. Müəllif vurğulayıb ki, 1930-cu illərin əvvəllərində Sovet İttifaqının hər tərəfində olduğu kimi Azərbaycanda da təşəbbüskarlığa təzyiq, dövlət orqanları və partiya təşkilatlarında Stalin "üslubu”nun tətbiqi ölkədə gərgin-ictimai siyasi vəziyyət yaradıb:

"Qəbul edilən direktivlər sovetlərin tərkibində olan respublikaların iqtisadiyyatını planlaşdırarkən İttifaqın ehtiyac və tələbatını nəzərdə tutmağın vacibliyini vurğulamaqla milli mənafeləri arxa plana keçirirdi. Stalinin beşillik plana müdaxiləsi zorakı inzibatçılığın genişlənməsinə gətirib çıxarırdı. Partiya bundan istifadə edərək "inkişafa mane olan qüvvələrə” qarşı mübarizə metodu seçir, digər tərəfdən isə sosializm yarışını genişləndirmək şüarını irəli sürürdü. Bu hərəkata təkan vermək məqsədilə 1929-cu ilin yanvarında "Pravda” qəzetində Leninin "Yarışı necə təşkil etməli” məqaləsi çap olundu. Bu məqalə Azərbaycan mətbuatında təkcə dərc edilmədi, mətbuatın əsas müzakirə mövzusuna çevrildi, şərhlər, yazılar işıq üzü gördü. "Kommunist”, "Bakinski raboçi”, "Gənc işçi” qəzetləri, "Komsomol”, "Maarif və mədəniyyət” jurnalları və digər partiyalı mətbu orqanlarda mərkəzin yeritdiyi bu siyasət təqdir edilirdi. Həmin dövrdə çap olunan yazıların başlıqlarına baxmaq kifayətdir ki, zamanın tələbinə uyğunlaşdırılan Azərbaycan mətbuatının vəziyyəti aydın olsun. "Qadınları da yarışa cəlb etməli”, "Yeni həyata doğru” kimi sərlövhələr 1930-cu il jurnalistlərinin ən çox istifadə etdikləri məqalə başlıqları idi.

Jurnalistlər tək təbliğat mahiyyətli yazılar yazmır, kollektivləşmənin əleyhinə olan insanları nəinki tənqid, təhqir edir, hətta bolşevik quruluşunun düşməni elan edirdilər. Azərbaycan jurnalistlərinin zorən inzibati tədbirlərə cəlb olunması müsbət nəticə vermirdi. Moskvadan ötürülən tapşırıqlar əks-effekt doğururdu. 1930-cu illərdən başlayaraq Azərbaycan mətbuatı insanların cəzalandırma, repressiya olunması alətinə çevrildi. Öz şəxsi əmlakını kolxoza verməyənlər, kollektivləşməyə etinasız yanaşanlar mətbuat səhifələrində xalq düşməni elan edilirdilər. Jurnalistlər bu tip insanların aşkarlanıb cəzalandırılmasında partiya-sovet orqanlarının köməkçisi funksiyalarını daşıyırdılar. Aparılan tədbirlərin nəticəsində fəhlə və kəndlilərin oxuyub-yazmağa marağı getdikcə artırdı. Azərbaycan mətbuatı bu işin həyata keçirilməsində böyük fədakarlıqlar göstərir, qəzetlər əlifbanı öyrənənlər üçün xüsusi səhifələr ayırır, metodiki məqalələr çap edirdi. "Kommunist”, "Kəndli qəzeti”, "Komsomol” jurnalının bütöv səhifələri "Savad kursları”na həsr olunurdu. "Bakinski raboçi” qəzeti 22 iyul 1928-ci il tarixli sayında əlifba islahatı ilə bağlı yazırdı: "Azərbaycanın əldə edəcəyi ümumi savadlılıq yalnız yeni əlifba sayəsində mümkündür”. "Yeni yol” qəzeti də bu barədə yazırdı: "Yeni əlifbanın tətbiqi savadsızlığın ləğv edilməsi işini xeyli asanlaşdıracaq, kütlələrin maariflənməsi yüksəlişinə böyük maraq yaradacaq”. 1939-cu ilin iyulunda latın əlifbasının kirillə əvəz edilməsi haqqında qanun qəbul edildi. Qısa zaman kəsiyində Azərbaycanda iki dəfə əlifba dəyişildi və çoxcəhətli, rus şovinizmindən doğulan milli mədəniyyətlərin sıradan çıxarılmasına yönələn bu tədbir Azərbaycan mətbuatının jurnalistikasının inkişafının qarşısını aldı. Savadsızlığın ləğvi ilə oxucu auditoriyası qazanan qəzetlər öz oxucularının bir qismini itirdi. Bu dövrdə qəzetlər rəsmi dövlət siyasətinin "marksist-leninçi” ideyalarının təbliği, sosialist qurucuları olan yeni insanların formalaşması üçün güclü partiya silahı idi. Qəzetlərin keyfiyyətli çapı üçün mətbəələrin yaradılması prosesinə diqqət yönəldilirdi”. A.Aşırlı kitabında qeyd edib ki, 1933-1934-cü illərdə Bakıda böyük texniki imkanlara sahib "Mətbuat sarayı” adlı mətbəə fəaliyyətə başlayıb: "Azərbaycanda rayon qəzetlərinin geniş şəbəkəsinin yaradılmasına başlanıldı. Yeni rayon qəzetləri işıq üzü gördü. 1932-ci ilin axırlarında respublikamızın 32 rayonunda mətbəə təşkil edildi. Aparılan statistik göstəricilərə görə, 1939-cu ildə Azərbaycan dilində 80-dən artıq qəzet nəşr olunurdu. Bir çox müəssisələrin, sovxoz və kolxozların da öz qəzetləri vardı.

1937-ci ildə 834 min nüsxə tirajla 45 jurnal çıxırdı. Fəhlə-kəndli müxbirləri hərəkatı 1934-cü ildə 18 min nəfəri əhatə edirdi. 1934-cü ilin sentyabr ayının 2-də "Kommunist maarifi” qəzeti işıq üzü gördü. Qəzetin əsas ideya istiqaməti, fəaliyyət dairəsi "mədəni inqilab”la məhdudlaşmır. Xalq maarifinin, yeni sovet düşüncəli pedaqoji kadrların hazırlanması işinə kömək məqsədi daşıyırdı. "Kommunist maarif”i Azərbaycan sovet təhsilinin, maarifinin təbliğat ruporu kimi nəzərdə tutulsa da, müəyyənləşmiş çərçivələrdə cəmiyyətin problemlərinə də toxunur, bədii ədəbiyyata yer verir, klassiklərimizin yaradıcılığı, şəxsiyyəti barəsində yazılar çap edirdi. Qəzet dövrün ziyalı auditoriyasını formalaşdırmağa çalışırdı. 1938-ci ildə "Kommunist maarifi”nin adı dəyişdirildi, "Müəllim qəzeti” adı ilə nəşrini davam etdirdi. Qəzet 1941-ci ilin iyununadək bu adla işıq üzü gördü. Böyük Vətən müharibəsinin başlanması və qəzet əməkdaşlarının böyük bir qisminin cəbhəyə yollanması "Müəllim qəzeti”nin fəaliyyətinə müvəqqəti son qoydu”. Araşdırmaçı bildirib ki, 1932-ci ildə ilk dəfə rus və Azərbaycan dilində "Azərbaycan bədən tərbiyəçisi” adlı ixtisaslaşmış idman qəzeti nəşrə başlayıb: "Azərbaycanda idman mətbuatı tarixinin başlanğıcının əsası qoyuldu və bu sahədə ixtisaslaşan jurnalist kadrları yetişdi. Fəaliyyətinin ilk illərində 4 səhifə həcmində nəşr olunan qəzet təkcə respublikamızda deyil, keçmiş SSRİ məkanında özünə xeyli sayda oxucu toplamağa müvəffəq oldu. Qəzetin ilk baş redaktoru tanınmış yazıçı Aleksandr Kikiadze idi. Böyük Vətən müharibəsinin başlanması ilə "Azərbaycan bədən tərbiyəçisi” fəaliyyətini dayandırdı, qəzetin texniki və yaradıcı heyətinin əksəriyyəti cəbhəyə yollandı. Müharibənin sona çatması ilə bu mətbu orqan öz fəaliyyətini 1950-ci ildə bərpa etdi. 1968-ci ilə qədər "Azərbaycan bədən tərbiyəçisi” adı ilə nəşr olunan qəzet "İdman” adı ilə qəzet köşklərində göründü. Peşəkar idman jurnalistləri ilə yanaşı, bu qəzetdə dünya şöhrətli İnna Rıskal, Vera Lantaratova, Anatoli Banişevski, Tofiq Bəhramov, Ələkbər Məmmədov, İbrahimpaşa Dadaşov kimi idmançılar da əməkdaşlıq ediblər. 1941-ci ilin sonlarınadək qəzetin rus variantını nəşrə hazırlayan Aleksandr Kikiadze sonralar Moskvada nəşr edilən populyar idman qəzeti "Sovetski sport”un futbol şöbəsinə rəhbərlik etdi. Sonralar "İdman”ın müxbiri olmuş Yuli Segeneviç də həmin vəzifəni daşıyıb. "İdman” təkcə ixtisaslaşmış jurnalist kadrlarının hazırlanmasında rol oynamayıb, digər mətbu orqanların, o cümlədən "Kommunist”, "Azərbaycan gəncləri” qəzetlərinin əməkdaşları ilk qələm təcrübələrini bu qəzetdə dərc etdirib, peşəkar jurnalist kimi yetişiblər. "Dəbistan”, "Məktəb” kimi uşaq mətbuatının varisi olan "Azərbaycan pioneri” qəzeti 1938-ci ilin avqust ayının 1-də işıq üzü gördü. Böyük Vətən müharibəsi ərəfəsində yaranan texniki və yaradıcılıq problemləri qəzetin nəşrində problemlər yaratdı. "Azərbaycan pioneri” özünün inkişaf mərhələsini, yaradıcılıqdakı uğurlarını 1946-cı ilin mayından sonra yaşadı, dövriliyini bərpa etdi. Həmin vaxt qəzetə uşaq yazıçısı Eynulla Ağayev rəhbərlik edirdi. O, bu vəzifəni 20 ilə yaxın bir müddətdə həyata keçirdi. "Azərbaycan pioneri”ndə tanınmış şairlər Hikmət Ziya, Tofiq Mütəllibov, Vaqif Nəsib, fantast-yazıçı Emin Mahmudov, yazıçı-publisistlər Əli Səmədov və Əmir Mustafayev kimi ədiblər çalışıblar. Qəzet fəaliyyət göstərdiyi illər ərzində uşaqların hərbi-vətənpərvərlik tərbiyəsi ilə bağlı yazılarla müntəzəm çıxış edib. Qəzet fəaliyyət göstərdiyi illər ərzində uşaqların hərbi-vətənpərvərlik tərbiyəsi ilə bağlı yazılarla müntəzəm çıxış etdi, idman və vətənpərvərlik mövzularında ölkə miqyaslı tədbirlərin təşkilində fəallıq göstərdi. 1990-cı ildən sonra qəzetin fəaliyyətində geriləmələr tədricən aradan qaldırıldı. "Azərbaycan pioneri” adı "Savalan”la əvəzləndi. Uşaqların bu sevimli qəzeti 1998-ci ildən başlayaraq dövlət tərəfindən maliyyələşdirilən mətbu orqanlardan biridir.

Sovet ideoloji sisteminin düşmən elan etdiyi qüvvələrə qarşı ədəbi mübarizəni gücləndirmək məqsədi ilə yaradılan "Allahsız”, "Mədəni hücum”, "Kommunist maarifi” kimi nəşrlərin fəaliyyəti 1933-cü ildə qərarı ilə dayandırıldı. Bu dövrdə "İnqilab və mədəniyyət”, "Firqə işçisi” və "Müəllimə kömək” jurnallarının il ərzində yalnız iki-üç nömrəsinin çapı ədəbi qüvvələrin öz yaradıcılığını oxuculara çatdırmağında ciddi problemlər yaradırdı. Müntəzəm nəşr olunan, dövriliyini qoruyub saxlaya biləcək yeni ədəbi orqana ciddi ehtiyac hiss olunduğundan yazıçılarla birgə müzakirə nəticəsində "Ədəbiyyat” qəzetinin yaradılması qərara alındı. Azərbaycan Sovet Yazıçıları İttifaqının idarə heyətində uzun keçən müzakirələrdən sonra yaradılacaq yeni ədəbi qəzetə Hacıbaba Nəzərlinin redaktor, Əvəz Sadığın isə məsul katibliyi təsdiqləndi. Qəzetin ilk sayı 1933-cü il dekabr ayının 5-də nəzərdə tutulsa da, texniki problem səbəbindən bu, mümkün olmadı. Təxminən bir aydan sonra, yəni 1934-cü ilin yanvar ayının 1-də "Ədəbiyyat” qəzetinin ilk sayı işıq üzü gördü. Yeni tipli sovet ədəbiyyatının yaradılması, proletar beynəlmiləlçiliyin tərənnümü, kütlələrin ədəbi maarifçiliyi işi "Ədəbiyyat” qəzetinin əsas istiqamətini əhatə edirdi. Qəzetin redaksiya heyətinə dövrün görkəmli şair və yazıçılarından Mehdi Hüseyn, M.Cuvarlı, Hacıbaba Nəzərli, M.S.Ordubadi, Seyid Hüseyn, M.Hüseynov və A.Popov daxil edildilər.

Qəzet yarandığı tarixdən bugünədək bir neçə dəfə müxtəlif adlar çap edilib. 1934-1953-cü illərdə "Ədəbiyyat qəzeti”, 1953-cü ilin aprelindən "Ədəbiyyat və incəsənət”, 1990-cı ilin əvvəllərindən isə ilkin adı ilə nəşr olunub. 1953-cü ildə qəzet Azərbaycan Sovet Yazıçıları İttifaqının, Azərbaycan SSRİ Kinematoqrafiya Nazirliyinin və Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti yanında incəsənət işləri İdarəsinin orqanı kimi fəaliyyət göstərib. Kollektiv təsisçiliyi dövründə qəzetdə təkcə ədəbi nümunələr deyil, mədəniyyətin müxtəlif sahələri, kino sənəti, memarlıqla bağlı yazıların da dərcinə üstünlük verib. 1934-cü ildə "Ədəbiyyat qəzeti”nin cəmi 19 nömrəsi çap olunub ki, onun da 11 sayı Hacıbaba Nəzərlinin redaktorluğu ilə işıq üzü görüb. 1935-ci ildə qəzetin 29, 1936-cı ildə isə 35 sayı çap olunub. İlk vaxtlar qəzet on gündən bir işıq üzü görürdüsə, 1935-ci ildən etibarən nəşr həftəliyə çevrildi. 1934-1966-cı illərdə qəzet dörd səhifə olduğu halda, 1967-cı il yanvarın 7-dən 1976-cı ilin yanvarın 24-dək 16 səhifədə kiçik formatda nəşr olunub. 1976-ci ilin yanvarın 31-dən qəzet 8 səhifə həcmində böyük formatda oxuculara çatdırılıb.

"Ədəbiyyat qəzeti”nə müxtəlif illərdə Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli ədəbiyyat adamları rəhbərlik etmişlər. M.S.Ordubadi, Süleyman Rüstəm, Yusif Əzimzadə, Qasım Qasımzadə, Hüseyn Abbaszadə, Osman Sarıvəlli, Əhməd Cəmil, Nəriman Həsənzadə kimi ədiblərin qəzetə rəhbərlik etməsi ədəbiyyatın inkişafına, ədəbi dilin saflığına, yeni yaradıcı gənclərin ədəbiyyata gəlməsinə möhkəm zəmin yaradıb. S.Vurğun, Ü.Hacıbəyov, C.Cabbarlı, M.S.Ordubadi, M.Müşfiq, M.İbrahimov, M.Dilbazi, S.Hüseyn, Y.V.Çəmənzəminli, İ.Əfəndiyev kimi görkəmli şair və yazıçılar qəzetin ən fəal müəllifləri idilər.

(davamı var)

İsmayıl

Şərq.- 2017.- 15 aprel.- S.11