“ Atamla
bağlı arxivim var”
“Cavid əfəndi, Əhməd
Cavad, Cəfər Cabbarı tez-tez evimizə gələrmiş”
"Şərq”in
qapısını bu dəfə görkəmli jurnalist,
publisist, Azərbaycan istiqlalının yorulmaz mücahidi Xəlil
İbrahimin qızı Güllər xanım açdı
(İrəlidə Xəlil İbrahimin qızının
adını niyə iki "l” hərfi ilə
yazmağımızın səbəbini biləcəksiniz
red.). Güllər xanım məlumat
alıb ki, "Şərq”in redaksiyasında milli mətbuat
tarixi qalereyası yaradılıb. Milli mətbuat
tariximizin beşiyi başında duranlar və onların
davamçılarının həyat və fəaliyyətlərinə
dair eksponatlar sərgilənir, ürəyi dayanmayıb,
ahıl yaşına və hətta isti havaya məhəl
qoymayıb redaksiyaya gəlmək qərarı alıb.
Təbii ki, "Şərq” kollektivi
üçün Güllər xanımın redaksiyaya gəlişi
böyük ehtiram nümunəsi oldu. Yeri gəlmişkən,
cümhuriyyət dönəmi nəslinin
davamçılarını zatən həmişə belə
gördük; tarixi keçmişə qürur hissi ilə
yanaşan, milli tariximiz və milli mücadiləyə sədaqətli,
ata-babalarının müqəddəs işini davam etdirən,
istiqlal davasına sonadək sahib çıxan.
Güllər xanım da istisna deyil. Atası - görkəmli
publisist, Ceyhun bəy, Üzeyir bəy Hacıbəyli və
Şəfi bəy Rüstəmbəyli ilə yanaşı
qısa müddətdə 1919-cu ildə "Azərbaycan” qəzetinin
redaktoru olan ziyalı Xəlil İbrahim "xalq düşməni”
elan edilib güllələndikdə cəmi 3 yaşı
varmış; "mən xatırlaya bilmirəm. Kiçik yaşda olmuşam. Atamı
da dumanlı xatırlayıram. Solmaz
xanım (bacısını nəzərdə tutur - red.) atam
haqqında çox şey bilir, hər şey
yadındadır. O, yaşca böyük olub axı...”
deyir. Bununla belə atası haqqında danışarkən fəxarət
hissi keçirdiyi gözlərinin işığından
bilinir...
Şuşalı
mücahid
Öncə Xəlil İbrahim haqqında qısa məlumat
verək. Xəlil İbrahim əslən Şuşadandı.
1892-ci ildə anadan olub. Şuşada
ibtidai təhsil alıb. Sonra ailə
Bakıya köçüb. Xəlil də
təhsilini Bakı realnı məktəbində davam etdirib.
Əmircanda müəllim işləyib. Məqalələrlə çıxış etməyə
başlayıb. "Səda”, "Açıq söz”,
"İqbal”, "Bəsirət” qəzetlərinə məqalələr
yazıb. Dövrünün görkəmli ziyalıları
kimi o da Azərbaycanın istiqlal davasına qoşulub,
Müsavat Partiyasının üzvü, partiyanın Şuşa şəhər özəyinin
katibi olub. 1919-cu il 4 iyul tarixindən
"Azərbaycan” qəzetinin rus dilli nəşrinin 216-cı
sayından 265-ci sayınadək redaktoru vəzifəsində
çalışıb. Bu vəzifəni də
ona Milli Şuranın sədri Məhəmməd Əmin Rəsulzadə
etibar edib. 1920-ci il işğalı
bir çox ziyalılarımızın həyatını da
işğal etdiyi kimi, Xəlil İbrahimin də taleyini
qaraldıb. "Sovet hökumətinə
qarşı gizli fəaliyyət göstərir” bəhanəsiylə
repressiyaya uğrayıb və "xalq düşməni”
damğası vurularaq 1938-ci ildə güllələnib.
Repressiya qurbanları ailələrinin
yaşadıqları zülm-zillətləri Xəlil
İbrahimin ailəsi də çəkib. Güllər
xanım bu barədə danışacaq.
Hələliksə, Xəlil İbrahim yadigarının
"Şərq” redaksiyasında gördükləri barədə
təəssüratlarını bölüşək.
"Şərq”
qəzetinin baş redaktoru, milli mətbuat tarixinin tədqiqatçısı
Akif Aşırlı təklif etdi:
- Güllər
xanım, bəlkə öncə eksponatlarla tanış
olasınız, baxın nələr yaratmışıq burda,
nələr çatışmır.
Güllər xanım məmnuniyyətlə razı oldu.
Akif
Aşırlı Güllər xanımı redaksiyada təşkil
edilmiş mətbuat tarixi qalereyası ilə tanış
etdi. Eksponatlara baxdılar.
Ümummilli lider Heydər Əliyev və Azərbaycan
Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin jurnalistlərlə
çəkilmiş fotolarından ibarət stendi maraqla izlədi. Mərhum Heydər
Əliyevin jurnalistlərin əhatəsindəki fotosunu görəndə;
Heydər Əliyev güclü şəxsiyyət idi. Heç vaxt gözlənilməz sualdan çəkinməzdi.
O gün Putinin mətbuat konfransına baxıram, Sibirdən
bir qadın sual verdi, belə
görünür ki, o sual nəzərdə
tutulmayıbmış, Putin hirsləndi ki, bu sual hardan ortaya
çıxdı...
Əli bəy Hüseynzadənin qızı Feyzavər
xanımla çəkilmiş fotoya baxanda isə "Solmaz
xanım da (bacısı - red) 90-nı haqlayıb. Yaş öz
sözünü deyir. Ona görə mən
onu "tərpətmirəm”. İndi də onu bağda
qoyub gəlmişəm...” dedi.
Redaksiyada
yaradılmış milli mətbuat tarixi qalereyası ilə tanış olarkən Güllər
xanımın təsirləndiyi sezilirdi. Atasının
böyük portretini görəndə isə kövrəldi...
-
Yaxşıdır... Amma məndə başqa, daha qəşəng
portreti var. Onu sizə hədiyyə edəcəm... Sağ olun
ki, tarixə hörmət edirsiniz, belə böyük iş
görürsünüz.
Akif
Aşırlı:
- Məqsəd
odur ki, mətbuat tariximiz unudulmasın, milli mətbuatımızı
yaradan kişilər yaddan çıxmasın, ənənələr
yaşasın, gənc nəsil də bu xalqın ziyalılarını
tanısın. Onların bizim üçün
necə əhəmiyyətli bir miras qoyduğunun fərqinə
varsınlar. Bu fikirdəyik ki, 1875-ci ildən
müasir dövrümüzədək mətbuat tariximizi
redaksiyadakı 6 otağa "sığışdıraq”.
Bacardığımız qədər,
imkanımız çatan qədər bu işi görəcəyik.
Güllər
xanım:
- Həqiqətən,
böyük iş görürsünüz. Məndə
də xeyli materiallar, sənədlər var.
Çalışacam, yaxın zamanda onlara yenidən nəzər
salım, bəzilərini redaksiyaya bağışlayım.
Tarixdir, itməsin, qorunsun. Bacım
Solmaz xanım məndən də məlumatlıdır, amma
yaşlanıb, hərəkət etmək, bir yerə getmək
ona çətindir deyə, evdən çıxmağa
qoymuram.
A.Aşırlı:
- Eybi
yoxdur, biz onu ziyarət edərik... Elmi iş üzərində
işləyəndə, Xəlil İbrahimin
yaradıcılığı ilə tanış
olmuşam. Məqalələrini oxumuşam.
"Açıq söz” qəzetində onun
300-ə yaxın məqaləsi dərc olunub. Şuşadakı vəziyyət haqqında məqalələri
çox əhəmiyyətlidir. Şuşadakı
aclıqdan, xəstəlik yayılmasından yazır. 5 məqalə yazıb Şuşadakı vəziyyətə
dair. Elə dəqiq təsvir edir ki,
oradakı mənzərəni. Soyqırım
barədə elə yazır, sanki faciənin
yaxınlaşdığını hiss edir. O zaman Məhəmməd
Əmin Rəsulzadə Xəlil İbrahimi "Açıq
söz” qəzetinin Qarabağ bölgəsi üzrə
müxbiri təyin edib. "Açıq
söz”ün nəşrə başlaması barədə
elanda X.İbrahimlə yanaşı Şəfiqə xanım
Əfəndizadənin, Hüseyn Cavidin, Ömər Faiqin
adları var. Şəfiqə xanım həm də Azərbaycanın
ilk qadın jurnalistidir.
Güllər
xanım:
- Mən
də atamın məqalələrini toplamışam, kitab
halında çap etdirmişəm. Arxiv idarəsinə
müraciət etmişdim. Sağ olsunlar, mənə
böyük kömək göstərdilər. Çox
minnətdaram. Amma bircə səhvim oldu ki,
kitabda mənə kömək edənlərin adlarını
göstərmədim. Sonra buna görə
məndən incidilər, haqlı idilər də. Amma dedilər ki, sizi məhkəməyə verəcəyik.
Dedim, nə olar, atam da repressiya olunub, qoy mən də məhkəməyə
verilim...
Güllər xanım atası "xalq düşməni”
elan edildikdən sonra ailəsinin çəkdiyi əziyyətlərdən
danışdı:
- Ailəmizə
çox təzyiqlər oldu. Mən Moskvada təhsil
almışam. Bacım Solmaz da, qardaşım Elxan da
Moskvada təhsil alıb...
- Qəribədir
ki, ziyalılarımız Moskvanın əmri ilə güllələnirdi,
amma siz ali təhsilinizi Moskvada
almısınız. Burada imkan yox idi?
- Bilirsiz,
bu barədə danışmaq mənim üçün
çətindi. Qardaşım Elxan
uşaqların böyüyü idi. Atam
tutulandan sonra orta məktəbi bitirdi, universitetin filologiya
fakültəsinə daxil oldu. Professor Şirəliyev
varmış, deyirmiş ki, auditoriyada mühazirə oxuya
bilmir, çünki auditoriyada "xalq düşməni”nin
oğlu əyləşib... Buna görə anam
Gülüstan xanım Mirzə İbrahimovun yanına
xahişə gedir, Mirzə müəllim atamın xətrini
çox istəyirmiş. Mirzə
İbrahimov Elxanla Solmazı Moskvaya yola salır. Beləcə
onlar orada ali təhsil alırlar. Mən də
orta məktəbi bitirəndə bacım dedi ki, sənin
üçün nə fərqi var, Bakıda təhsil alasan,
yoxsa Moskvada, onsuz da bütün fənləri əla bilirsən.
Xüsusilə də riyaziyyatı. Mən Moskvada riyaziyyatdan imtahan verəndə,
ordakıların hamısı heyrət ediblər ki, bu qız
kimdir?! Beləcə, mən Moskva
İnşaat Mühəndisləri İnstitutuna daxil oldum,
özü də ən çətin ixtisas üzrə -
mühəndis-hidrotexnik. Su təsərrüfatı
mühəndisliyi üzrə təhsil aldım, elmi iş
müdafiə etdim. Həyat yoldaşım Maqbet
Məmmədov da su təsərrüfatı üzrə
akademikdir. Bu günlərdə yubileyi
keçiriləcək. Taleyimiz belə gətirdi
ki, biz 3 övlad Moskvada təhsil alası olduq. Sizə
deyim ki, ali təhsilimi Moskvada
almışdım, amma Bakıda elmi iş üzərində
işləyirdim, yenə də məndən "əl çəkmirdilər”.
Kimlərsə yazmışdı ki, guya mən
bu sahədə təsadüfi adamam. Namizədlik
işimin müdafiəsinə əngəl olmağa
çalışırdılar. Sağ olsun, Memarlıq
İnstitutunun su təsərrüfatı tikintisi fakültəsinin
(hazırda hidromeliorasiya fakültəsi) dekanı Abbas
Mustafayev mənə kömək etdi, dayaq oldu.
A.Aşırlı:
-
Ananız xasiyyətcə necə idi?
Güllər
xanım:
-
Çox mülayim, sakit... Atamla ailə quranda 14
yaşı varmış. Atamsa o vaxt 24
yaşında olub.
- Güllər
xanım, bacınızın, qardaşınızın adı
Cəfər Cabbarlı qəhrəmanlarının
adlarından götürülüb, eləmi?
- Atam Cəfərlə
dost idi. Çox istəyirdi Cəfəri. Övladları olduqca da Cəfər
Cabbarlının pyeslərinin qəhrəmanlarının
adlarını qoyub. Belə bir məsəl də ailəmizdə
məşhur idi: "Elxanın Gülləri Gülüstanda
Solmaz”... Mənim adım Gülər deyil,
Güllərdir. Düzdür, çox adam
Gülər deyir. Amma elə deyil. Atamla bağlı arxivim var. Onun haqqında
yazılmış məqalələri də toplayıb
saxlamışam. Bizim evimiz İçərişəhərdə
idi. Keçmiş "Zevin” küçəsindən
pilləkənlə yuxarı qalxanda. Bacım
danışardı ki, Cavid əfəndi, Əhməd Cavad, Cəfər
Cabbarlı evimizə tez-tez gəlirmişlər. Nəzif
Qəhrəmanov atamla bağlı yaxşı bir məqalə
yazdı: "İçərişəhərdə bir ev
vardı”. O məqaləni də saxlayıram...
A.Aşırlı:
- Mən
də belə qərara gəlmişəm ki, Xəlil
İbrahim haqqında ayrıca bir kitab nəşr etdirim. Materiallar var, onlardan istifadə etməklə, məxsusi
Xəlil İbrahimlə bağlı, inşallah, bir kitab ərsəyə
gətirməyi düşünürəm.
Güllər
xanım redaksiya ilə sağollaşıb gedəndə mətbuat
tarixi qalereyasına edəcəyi hədiyyələri
unutmadığını bir daha xatırlatdı:
- Söz
vermişəm. Atamın sənədlərindən,
qəzet məqalələrindən redaksiyaya
bağışlayacam. Qoy itməsin, qorunsun...
Məlahət Rzayeva
Şərq.-
2017.- 4 iyul.- S.5.