HAŞIM BƏY VƏZİROVUN YARATDIĞI MƏTBUAT ORQANLARI...

O, Azərbaycan jurnalistikası ilə yanaşı, mətbəəçiliyin inkişafında da böyük xidmətlər göstərib

Azərbaycan ədəbiyyatı, mədəniyyəti və mətbuat tarixində özünəməxsus yeri olan Haşım bəy Vəzirov 1868-ci ildə Şuşada anadan olub. O, ilk təhsilini atası Mirbabadan almış, sonra təhsilini Şuşa şəhər məktəbində davam etdirib. Bir müddət burada təhsil aldıqdan sonra İrəvan Müəllimlər Seminariyasına qəbul olunub. Görkəmli pedaqoq, ədəbiyyatşünas-alim Firudin bəy Köçərlinin burada dərs deməyi, müasir elmləri tələbələrə çatdırması Haşım bəyin həyatında böyük rol oynayıb, onun kamilləşməsində əvəzsiz xidmətlər göstərib. F.Köçərli kimi tərəqqipərvər bir pedaqoqun, vətənpərvər ziyalının burada dərs deməsi tələbələrin islam tarixini, türk dili və ədəbiyyatını dərindən öyrənmələrinə, həmçinin, onların ədəbi yaradıcılıqla məşğul olmalarına böyük fayda idi.

Seminariyada təhsil illərindən başlayaraq, Haşım bəy mətbuatla maraqlanıb, "Kəşkül” qəzeti üçün kiçik həcmli məqalələr yazıb. H.Vəzirov seminariyanı bitirdikdən sonra 19 il müəllimlik edib. İrəvan quberniyasının bir çox qəza və kəndlərində dərs deyib, məktəb direktoru kimi çalışıb. Pedaqoji fəaliyyət Vəzirova doğma xalqının məişətinin daha dərindən öyrənilməsinə imkan yaradıb. Xalq həyatından, məişətdən öyrəndikləri onun bir yazıçı-jurnalist kimi fəaliyyətinə səmərəli təsir göstərib.

İrəvan quberniyasından Qarabağa qayıdan Vəzirov Şuşada açılan yeni tipli məktəbdə fəaliyyət göstərib. Öz bilik və bacarığını maarifçiliyə yönəldib. Rus klassiklərinin əsərindən tərcümələr edib, 1904-cü ildə "Otello” faciəsini ilk dəfə olaraq Şuşada tamaşaya qoyub. Mətbuat tarixi üzrə araşdırmaçı, tarix elmləri üzrə fəlsəfə doktoru, "Şərq” qəzetinin baş redaktoru Akif Aşırlının "Azərbaycan mətbuat tarixi” (1875-1920-ci illər) adlı əsərində Haşım bəy Vəzirovun fəaliyyətinə və təsis etdiyi mətbu orqanlara geniş yer ayrılıb. Müəllif araşdırmasında qeyd edib ki, Şuşada ictimai işlə məşğul olan Haşım bəy Vəzirov şəhər bələdiyyə idarəsinin apardığı milli ayrıseçkilik siyasətinə, məxsusi olaraq azərbaycanlılar yaşayan məhəllələrin baxımsız qalmasına etiraz etdiyi üçün təqiblərlə üzləşib.

"Təzə həyat” qəzetinin fəaliyyətə başlaması...

A.Aşırlı kitabında vurğulayıb ki, H.Vəzirovu susdurmaq, zərərsizləşdirmək üçün ən böyük canfəşanlığı erməni millətçiləri edirdilər: "Bütün təqib və təzyiqlərin sonunda Haşım bəy Vəzirov ölkədən sürgün edildi. Onun sürgün həyatı uzun sürmədi, 1906-cı ildə vətənə qayıtdı və ömrünün sonunadək Bakıda yaşadı. Sürgün həyatından sonra yaxın qohumu Əhməd bəy Ağaoğlunun dəvəti ilə "İrşad” qəzetində fəaliyyətə başladı. Bir müddət qəzetin müvəqqəti redaktoru kimi çalışdı. Özünün müstəqil qəzet nəşr etmək istəyini Hacı Zeynalabdin Tağıyevə bildirən H.Vəzirov Bakı Bələdiyyə İdarəsinə rəsmi müraciət edərək "Təzə həyat” adlı mətbu orqanın nəşrinə icazə istədi. Olduqca çətin və mürəkkəb şəraitdə H.Vəzirov "Təzə həyat”ın çapına razılıq aldı. 1907-ci ilin aprel ayının 1-də qəzetin ilk sayı işıq üzü gördü. Qəzet öz məram və məqsədini "Məqsədimiz” adlı baş məqalədə izah edərək yazırdı: "Təzə həyat” öz məsləkində bir an hürriyyət, müsavat, ədalət və bunların eyni olan islamiyyət caddasından xaric olmayacaq. Bu halda nəinki Rusiya müsəlmanlarının, bəlkə cəmi aləmi-islamın həyatı, dolanacağı və məişətləri tazə bir şəklə düşüb və düşür. Ona görə də "Təzə həyat” müsəlmanların bu tazə məişət şərtlərinə düşməyə, bu yolda nə sayaqilə getmək lazımdırsa, həmin yola çəkməyə xidmət edəcəkdir”. Baş məqalədən göründüyü kimi, H.Vəzirov müsəlman həmrəyliyini önə çəkir. Dünya müsəlmanlarının qayğılarını, çətinliklərini, onların inkişafına mane olan amilləri bir arada götürürdü. Müsəlmanların dövrün tələblərinə uyğun yeni məişət şəraitinə uyğunlaşdırılması, düşüncələrinin müasirləşdirilməsi də "Təzə həyat”ın qarşısına qoyduğu vəzifələrdən idi”. Müəllif əsərində bəyan edib ki, Vəzirovun yaradıcılığında və "Təzə həyat”ın ideya-siyasi istiqamətlərindən doğan millətçilik də var idi. Ona görə də bəzən bu mətbu orqanı "panislamizm”də, "pantürkizm”də suçlayırdılar: "Haşım bəyin milli düşüncələri onun vətənpərvərliyindən, millətini sevməkdən və islam dəyərlərindən doğurdu. Onun üçün "millətin tək-tək şəxslərinin hamısı qiymətli bir üz idi” və Haşım bəy "əhli sərvətlə, rəncbəri, rəiyyəti” fərqləndirmirdi. O, əlinin əməyi, zəhməti hesabına dolananları, cəmiyyətin bütün təbəqələrini əhatə edən çalışqan insanı millətinin sərvəti hesab edirdi. Siyasi baxımdan "Təzə həyat”ın "tərəqqipərəstlik yolu tutacağına”, "Rusiyada rus millətinə verilən hüquq və imtiyazların” müsəlmanlara da tətbiq olunması üçün mübarizə aparacağına işarələr verilirdi. Dil məsələsində qəzet mümkün olan qədər istilahlardan qaçacağını, sadə dildə yazacağını qarşısına əsas məqsəd qoymuşdu. Qəzet öz ətrafına dövrün tanınmış qələm əhlini, publisistləri topladı. Bu sırada M.Ə.Sabir, M.Hadi, M.S.Ordubadi, Məşədi Azər, Hacı İbrahim Qasımov, Axund Yusif Ziya Talıbzadənin adları var”.

"İttifaq” qəzetinin işıq üzü görməsi...

Araşdırmaçı öz kitabında vurğulayıb ki, "Təzə həyat”ın 1907-ci il aprelin 1-dən dekabrın 31-dək 209, 1908-ci ildə isə 230 nömrəsi işıq üzü görüb. 1906-cı ilin sentyabr ayında Bakı General-qubernatorun əmri ilə "zərərli istiqamətinə görə” qəzetin nəşrinə xitam verilib: "Haşım bəy Vəzirov bundan sonra yenidən qəzet nəşr etmək üçün Bakı Şəhər Bələdiyyə İdarəsi rəisinə müraciət edib və "İttifaq” adlı qəzetin çapına icazə alıb. 1908-ci ilin dekabr ayının 1-də "İttifaq”ın ilk sayı oxuculara çatdırılıb. Siyasi, ictimai və ədəbi qəzet olan "İttifaq” gündəlik nəşr olunurdu. Bu mətbu orqanın ən fəal əməkdaşları Məhəmməd Hadi və Ələbbas Müznibi idi. Azərbaycan romantik ədəbiyyatının nümayəndəsi olan Hadi yazdığı şeirləri bu qəzetdə çap etdirirdi. Rus ədəbiyyatının klassiklərindən L.N.Tolstoy, İ.V.Qoqol, Qriboyedov, Nekrasov barədə qəzetdə ardıcıl yazılar nəşr olunub. Cənubi Azərbaycanda gedən azadlıq hərəkatına, onların fəallarına geniş yer verilirdi. H.Vəzirovun özü "İttifaq”da həm açıq, həm də gizli imzalarla çıxış edir, dövrün oxucularına tanış gələn "Keyfim gələndə” başlığı ilə dərc etdiyi yazıları "Birisi” imzası ilə çapa verirdi. Nəşr olunduğu dövrün ilk ayında, yəni 1908-ci ilin dekabrın 1-dən 31-dək qəzetin 25 nömrəsi, 1909-cu ildə isə 226 nömrəsini çıxarmaq H.Vəzirova nəsib oldu. "İttifaq”ın 221-ci nömrəsində islam dinindən sui-istifadə edib, fanatizmi, cəhalət yayanların ciddi tənqidi "İttifaq”ın bağlanamsına səbəb oldu. Senzorun verdiyi məlumatlar əsasında H.Vəzirov cəzalandırıldı və Bakı Şəhər İdarəsi rəisinin əmri ilə "İttifaq” 1909-cu ilin oktyabr ayının 3-də bağlanıldı”.

"Səda” qəzetinin nəşr edilməsi və "Nida”, "Kafkazets”, "Sədayi-vətən” adlı qəzetlərin aqibəti...

A.Aşırlı əsərində bildirib ki, Haşım bəy Vəzirov baş verən bu hadisələrdən sonra ruhdan düşmədi və "Səda” adlı qəzetin nəşri üçün çalışdı. "Nəhayət, 1909-cu ilin mart ayının 9-da "Səda”nın nəşri qanuniləşdi: "H.Vəzirov qəzetin çapına icazə alsa da, vaxtında onun nəşrini həyata keçirə bilmədi. "Səda”nın ilk sayı icazə alındığı vaxtdan yeddi ay sonra, oktyabr ayının 12-də çıxarıldı. "Səda”nın məsləyinə gəlincə, redaktor-naşir Vəzirov bu barədə yazırdı: "Qəzetin məsləki millətimizin tərəqqi və təalasına çalışıb müsəlmanları ittifaq və ittihada dəvət etməkdən ibarət olacaq, dili isə türk, sadə Azərbaycan dili olacaq”. Bu qəzetin nəşrindən sonra da yerli hakimiyyət orqanları, Senzura Komitəsi əməkdaşları H.Vəzirovun sakit tərzdə qəzetçilik işi ilə məşğul olmasına imkan vermədilər. Bütün təqib, təzyiq kampaniyasına, həbsinə və cərimələnməsinə baxmayaraq, Vəzirov öz məfkurə istiqamətini qətiyyətlə müdafiə edə bildi. Bəzi hallarda Haşım bəy "zərərli məqalələr” yazdığını Bakı Şəhər İdarəsi rəisinə, polis idarəsinə, jandarma rəisinə bildirmişdisə də, bu, yalnız manevr idi, fikri yayındırmaqla bağlanmış qəzetlərin çapına yenidən icazə verilməsi üçün atılırdı. 1909-cu ilin oktyabrından 1911-ci ilin avqustunadək "Səda”nın 479 nömrəsi çıxmışdır. 1911-ci ilin avqust ayının 14-də qəzet bağlandı”. Araşdırmaçı əsərində qey edib ki, "Səda” qəzeti bağlandıqdan sonra Haşım bəy Vəzirov "Nida” adlı qəzet nəşr etmək istəyindən olur, lakin bu istəyi baş tutmur. Məcburən rus dilində "Kafkazets” qəzetinin çapına icazə alan Vəzirovun bu istəyi də uzun müddətə reallaşmır. "Səda”nın bağlanmasından 40 gün sonra "Kafkazets” işıq üzü görür və cəmi 11 nömrəsindən sonra "zərərli fəaliyyətinə” görə nəşri dayandırılır. Bu mətbuat fədaisi yenidən qəzet nəşri üçün çalışır və nəhayət, "Sədayi-vətən” adlı mətbu orqanı nəşr edir. 1912-ci ilin mart ayında "Sədayi-vətən” bağlanılır.

Ən uzunömürlü "Sədayi-həqq” qəzeti oldu...

Müəllif kitabında bildirib ki, "Sədayi-həqq”in ilk nömrəsi, 1912-ci ilin mart ayının 21-də oxuculara çatdırılıb: "Maraqlıdır ki, "Sədayi-həqq”in nəşri üçün icazə Gəncə quberniyasının Cavanşir qəzasının Qapanlı kənd sakini Salman Kərbəlayi Qəhrəman oğlu Tahirovun adına verilib. Ancaq əsl həqiqətdə bu qəzetin redaktoru Haşım bəy Vəzirov idi. Gündəlik nəşr olunan, Vəzirovun çap etdirdiyi qəzetlərin ən uzunömürlüsü "Sədayi-həqq” ədəbi-siyasi, fənni, iqtisadi-ictimai qəzet idi. Belə ki, bu mətbu nəşr 1912-ci ilin martından 1915-ci ilin mayınadək fasiləsiz çap olunmuş, oxuculara çatdırıldı. "Sədayi-həqq”in fəaliyyətinin ən fəal dövründə Birinci Dünya müharibəsi başlandı və bu səbəbdən o dövrdə nəşr olunan bir çox mətbu orqan kimi ona da nəzarət qat-qat artırıldı. 1914-cü ildən "Sədayi-həqq”də mülki və hərbi çinovniklərin ciddi nəzarəti altında çap olunurdu. Yalnız hərbi senzorun icazə verdiyi xəbər və məlumatlar qəzetlərdə dərc oluna bilərdi.

Qəzetin 1914-cü ilin dekabr ayının 18-də çap olunmuş sayında H.Vəzirovun "Birisi” imzası ilə çıxan "Sarı qamış” felyetonu ilə "Sədayi-həqq”in çətin günləri başladı. Bu dövrdə Birinci Dünya savaşında Qafqaz cəbhəsində ağır döyüşlər gedir, türk qoşunları Qara dəniz limanlarını ələ keçirirdilər. Hərbi senzura Sarıqamış ətrafında gedən əməliyyatları və rus ordusunun məğlubiyyətini nəzərə alıb "Sədayi-həqq”də gedən "Sarı qamış” felyetonunu cəmiyyət üçün zərərli sayaraq qəzetin bağlanmasına qərar verdi. Hakim qüvvələr "sarı qamış” ifadəsinə görə təkcə qəzeti bağlamaqla öz işlərinə yekun vurmadılar, qəzetin redaktor-naşirini də cinayət məsuliyyətinə cəlb etdilər. Keçirilən məhkəmə prosesində H.Vəzirov üç ay müddətinə azadlıqdan məhrum edildi. Bu məhkəmə prosesi Vəzirovun səhhətinə ciddi təsir etdi və o, 1916-cı ilin fevral ayının 4-də dünyasını dəyişdi”. Haşım bəyin vəfatı xəbəri ziyalıları, mətbuat işçilərini, tələbələri onun yaşadığı Yuxarı Piryut küçəsindəki 18 nömrəli binanın qarşısına topladı. Cənazə namazından sonra şəhərin bir neçə yerində matəm mitinqləri keçirildi. Təzəpir məscidi qarşısında keçirilən matəm yığıncağında müəllimlər adından Sultan Məcid Qənizadə nitq söylədi. Natiq Vəzirovun pedaqoji fəaliyyətindən, onun Azərbaycan təhsilinə verdiyi töhfələrdən danışdı. Sonra cənazəni "Səda” mətbəəsi qarşısına gətirdilər. Matəm mərasimində mətbuat nümayəndələri adından "Açıq söz” qəzetinin baş mühərriri M.Ə.Rəsulzadə nitq söylədi. M.Ə.Rəsulzadə Haşım bəyin vəfatını yalnız Azərbaycan mətbuatı üçün deyil, bütün Qafqaz mətbuatı üçün ağır itki olduğunu bildirdi. Növbəti matəm mərasimi "Nicat” Maarif Cəmiyyəti qarşısında da keçirildi. Sonra mərhumun cənazəsi şəhər qəbiristanlığına gətirilərək dəfn olundu”.

"Səda” mətbəəsi...

Akıf Aşırlı araşdırmasında qeyd edib ki, Azərbaycan mətbuatının inkişafı naminə böyük çətinliklərə sinə gərən Haşım bəy Vəzirovun ən böyük xidmətlərindən biri "Səda” mətbəəsini yaratmasıdır: "H.Vəzirov "Nicat” Maarif Cəmiyyətindən güzəştli qiymətlə borc aldığı mətbəəni "Səda” adlandırdı. Mətbəəni nizamladıqdan sonra H.Vəzirov qəzet nəşr etməklə yanaşı, kitab çapını həyata keçirməklə də məşğul oldu.

Onun mətbəəsində Azərbaycan ədiblərinin əsərləri, dini kitablar, dərsliklər çap olundu. 1910-cu ildə nəşrə başlayan "Səda” mətbəəsi elə həmin il "Səda” məktəbinin müəllimi Cəfər Bünyadzadənin sadə dillə qələmə aldığı, uşaqlar üçün nəzərdə tutulan "Mən məktəb istəyirəm” kitabını çapdan buraxdı. Mətbəə əsasən 1911-1913-cü illər arasında daha məhsuldar fəaliyət göstərdi. 1911-ci ildə mətbəədə Nəcəf bəy Vəzirovun "Ağa Kərim xan Ərdəbilli” və "Vay şələkküm, mələkküm” kitabları işıq üzü gördü. Bu ildə Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin "İki hekayə”, 1912-ci ildə isə "Üç hekayə” kitabı çap olundu. Mətbəədə çap olunan bir çox kitabın redaktəsini, hətta korrektorluğunu da H.Vəzirov öz üzərinə götürdü. Bütün bu işlər H.Vəzirovun Azərbaycan jurnalistikası ilə yanaşı, mətbəəçiliyin inkişafında da göstərdiyi böyük xidmətlərdir”.

İsmayıl.

Şərq.- 2017.- 18 iyul.- S.11.