REJİSSOR TELEVİZİYANIN ONURĞA SÜTUNU SAYILIR

“Vəziyyət çox acınacaqlıdır. Əgər saysan, hər kanalda iki-üç nəfərin adını ancaq söyləmək mümkündür”

Elçin Əlibəyli: “Televiziya rejissoru təkcə düyməni basmaq deyil, kameradan-kameraya, görüntüdən-görüntüyə keçmək deyil”

Qulu Məhərrəmli: "Bədii verilişlərdə, şou proqramlarda bacarıqlı rejissorlar mümkün

qədər özlərini göstərə bilirlər”

Televiziyalar təşəkkül etdikcə, təkcə bədii filmləri, teatr tamaşalarını yayımlamaqla kifayətlənmədi. Eyni zamanda özünün texniki bazasında teletamaşalar, bədii və sənədli, elmi-kütləvi filmlər, seriallar, telekonsertlər istehsal etməyə başladı. Teleşəbəkənin genişlənməsi və rəqabətin tamaşaçıda kanal seçimi etmək imkanı yaratdıqca, informasiyanın quru, məntiqsiz təsvir ardıcıllığı ilə verilməsi arxada qaldı.

Məhz bundan sonra efirə gedən kadrların ifadəli montajı, quraşdırılması, dinamikanın müəyyən olunması, məzmun və janrından asılı olmayaraq hər bir verilişin baxımlı, templi, zövqlü və dəyişkən zamana uyğunlaşdırılması mühüm vəzifə kimi meydana çıxdı. Hələ televiziyanın ilk yaranış dönəmində peşəkar kino rejissorlarının bu yeni sənətin işinə cəlb olunması telerejissor sənətinin yaranmasını və özünün poetikasının, estetik əsaslarının meydana gəlməsini qaçılmaz zərurət kimi ortaya qoydu. Televiziya texnikasnın sürətlə mükəmməlləşməsi və yeni texnologiyaların ortaya çıxması televiziya sənəti qarşısında üfüqlər açdı. Ötən əsrin 60-cı illərindən TV-lər arasında yaradıcı yenilikçilik naminə rəqabət artmağa başladı. Artıq televiziya kinematoqrafı təqlid etmək və ya onun əsasında yeni forma yaratmaq deyil, özünün yaradıcı axtarışlarını ortaya çıxardı. Çəkiliş prosesinin ifadəli, bədii elementlərlə zənginləşməsindən başlamış, montaj masası arxasında effektlərin, tapıntıların geniş işlənməsi hər bir verilişin səviyyəsini müəyyən etməyə başladı. Xarakter və məzmunca eyni olan verilişləri məhz bu meyarlar fərqlənidirir, baxımlı edir, reytinq yığır. Yayımlandığı kanala reklam gətirmək, sponsor cəlb etmək yolu ilə kommersiya tələbini ödəmiş olur.

Rejissor ideyanı reallaşdırmaq işinə, onun estetik və bədii həllini ekran dilinin ifadə elementləri vasitəsi ilə çatdırılmasına rəhbərlik edir. Həmçinin, rejissor ideya-məzmundan irəli gələn formanı taparaq operatorun, rəssamın, montajçının və digər yaradıcı heyətin işini istiqamətləndirir. Nəhayət, ümumi kompozisiyaya malik audiovuzual məhsulu ortaya çıxarır.

Bu baxımdan rejissor televiziyada başlıca yaradıcı sima hesab olunur. Rejissor çəkiliş və sonrakı istehsalat prosesində yaradıcı atmosferin müəyyən edilməsində, bütün heyətin bədii cəhətdən, psixoloji baxımdan hazırlıqlı olmasında əsas rol oynayır. Rejissor verilişin ekran qarşısında oturan tamaşaçıya təsirini, yaratdığı ab-havanı bilməlidir. Həmçinin, televiziya yaradıcılığında olan axtarışları, dünya ekranlarında gedən prosesləri düzgün dəyərləndirmək və tətbiq etmək rejissorun qarşısında duran başlıca tələbdir. Rejissor texniki vərdişlərə məharətlə yiyələnərək ideyanın bədii təqdimatında ondan səmərəli istifadə etməlidir. Məsələn, ABŞ rejissoru Alen Rezental rejissor qarşısında 6 başlıca texniki tələbi qoyur. İlk əvvəl kameranın hərəkətini önə çəkən müəllif sonrakı tələb kimi kadrların və epizodların düzgün birləşdirilməsini qoyur. Onun fikrincə, tamaşaçının motivləşdirilməsi, yəni hadisənin bir nöqtədən deyil, bütün rakurslardan verilməsi əsas qayda sayılmalıdır. Zamanın daha effektiv istifadə olunması və mürəkkəb epizodun fokuslaşmasında böyük əhəmiyyəti olan ara planların yetərincə çəkilməsi, rakurs seçimi yolu ilə emosional effektin əldə olunması və görüntünün düzgün optik həllə nail olunması müəllifin qoyduğu əsas tələblərdir.

Azərbaycan teleməkanında rejissor işindən danışarkən bir mühüm amili yada salmalıyıq. Ölkəmizdə bu sahədə mütəxəssislərin yetişdirilməsi işinin tarixi elə də böyük deyil. Bir çox halda ciddi kadr çatışmazlığı telekanallar qarşısında problem kimi ortaya çıxır.

Ölkə teleməkanında normal televiziya rejissurasından uzaq, heç bir bədii yük daşımayan, düzgün seçilməyən görüntü həlli, ifadəsiz montaj və digər ən primitiv problemlərin mövcudluğu ölkəmizdə telerejissor yaradıcılığının real mənzərəsini ortaya qoyur. Təəssüflə deməliyik ki, istər informasiya, publistik, istərsə də maarifçi-əyləncəli, mədəni-maarif, uşaq, idman, əyləncə verilişlərində rejissor işinin olmaması onların görüntü və estetik həllini məzmunsuz edir, bədiilikdən uzaq salır, verilişi baxımsız edir. Studiya tərtibatının yorucu olması, düzgün montaj həllinin olmaması, çeşidli adlarla efirə çıxan və qüsurları ilə bir-birinə bənzəyən verilişlər kanalın ümumi yaradıcı səviyyəsinə təsir edir, tamaşaçını televizor qarşısından uzaqlaşdırır. Bir çox verilişlərdə rejissor işinin ümumiyyətlə olmadığı dərhal nəzərə çarpır. İnformasiya proqramlarında söz ardınca düşərək təkrar kadrların, ümumi və məzmun daşımayan planların təkrar verilməsi, keçidlərin yorucu olması çağdaş teleməkanın gerçəkliyidir. Teleməkanda əksər verilişlərdə ən primitiv montaj elementlərindən istifadə olunması, kadr dəyişkənliyinin, dinamikanın duyulmaması rejissor işinin qeyri-kamil olmasından xəbər verir. Televiziyanın başlıca ifadə dili görüntüdür, məhz görüntü onu digər KİV-dən fərqləndirən elementdir. Görüntünün məzmunsuz, biçimsiz olması evdə yerləşdirilən mavi ekranlı qutunu radioya çevirə bilər. Tamaşaçı isə görmək, zövqünə uyğun dinamikanı duymaq arzusundadır. Əks halda yerli tamaşaçılar əcnəbi kanallara üz tutur, nəticədə əcnəbi mədəniyyətlərin, təbliğatların asanlıqla yayılmasına rəvac verən kifayət qədər təhlükəli vəziyyət yaranır.

Teletənqidçi, rejissor-aparıcı, sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru Elçin Əlibəyli "Şərq”ə açıqlamasında deyib ki, Azərbaycanda rejissorluq məktəbi olub. Ekspertin sözlərinə görə, vaxtı ilə dövlət televiziyasında önəmli rejissorlar çalışıb:

"Ramiz Həsənoğlu, Tariyel Vəliyev və başqaları ustad adı verə biləcəyimiz görkəmli rejissorlar olublar. Həmin rejissorların bütün fəaliyyəti göz önündədir. Təəssüf ki, onlardan sonra vəziyyət dəyişib. Bu gün özəl telekanallarda çalışan rejissorların böyük əksəriyyətinin "televiziya rejissorlarının əsasları”ndan xəbəri yoxdur. Mən bunu tam məsuliyyətimlə deyirəm. Mövcud durum efirlərdən, verilişlərdən də görünür. Dəfələrlə demişəm, bir daha təkrar edirəm ki, televiziya rejissoru təkcə düyməni basmaq deyil, kameradan-kameraya, görüntüdən-görüntüyə keçmək deyil. Rejissor verilişə ümumi quruluş verməyi bacarmalıdır, proqramı hərtərəfli idarə etməlidir. Təəssüflər olsun ki, efirlərimizdə verilişləri ancaq redaktorlar idarə edirlər. Məsələ burasındadır ki, redaktorlar ancaq verilişin məzmununu idarə edə bilər. Bəs, görüntü harada qaldı? Baxın, verilişlərə, xüsusən də canlı yayımlanan proqramlara nəzər yetirin. Efirdə insanlar biri-birinin qarşısından necə gəldi keçirlər, çünki onlara nizam verilmir. Bütün proqram konkret qaydalar çərçivəsində qurulmalıdır. Bizdə vizual kadr anlayışı necədirsə, o cür də vizual səhnə var. Təəssüf ki, indiki dövrdə rejissorluq məktəbi demək olar ki, yoxdur. Vəziyyət çox acınacaqlıdır. Əgər saysan, hər kanalda iki-üç nəfərin adını ancaq söyləmək mümkündür. Məsələn, "Space” telekanalında İman Məcidovun adını çəkmək olar. Niyə İman Məcidovun adını çəkirəm? Çünki o, məktəb görüb. Özü də elə-belə məktəb yox. Rejissor Əmirhüseyn Məcidovun məktəbini keçib. İ.Məcidovun atası Azərbaycan Dövlət Televiziyasında uzun müddət rejissor kimi fəaliyyət göstərib. Bu səbəbdən İ.Məcidovun fəaliyyəti qənaətbəxşdir. Görürsüz, sadəcə bir nəfərin adını çəkə bildim. Digər kanallarda da ancaq bir-iki nəfərin adını çəkmək mümkündür. Ən böyük problem ondan ibarətdir ki, Mədəniyyət və İncəsənət Universitetində televiziya rejissorluğu kafedrası olsa da, orada bugünə qədər lazımi texniki avadanlıq yox idi. Ancaq bildiyiniz kimi, bu günlərdə universitetin təmirdən sonra açılışı oldu. Ümid edirik ki, bundan sonra iş uğurlu olacaq”. E.Əlibəyli "ictimaiyyət hansı tip verilişləri tələb edirsə, rejissorlar onu ortaya çıxarırlar və nəticədə potensialları açılmır” fikri ilə razı olmadığını bildirib. Teletənqidçi bu məsələlərin biri-birinə aidiyyətinin olmadığını bildirib: "Rejissor istənilən səpkili verilişi hazırlaya, film çəkə bilər. Məsələn, Eldar Ryazanov və Leonid Qayday kimi tanınmış rejissorlar ancaq komediya janrında filmlər çəkiblər. Amma bu o demək deyil ki, həmin şəxslər başqa janra yönəlmədikləri üçün zəif rejissor olublar. Qətiyyən elə deyil, rejissor işi tamam başqadır. Burada rejissorun nə çəkdiyi deyil, necə çəkdiyi önəmlidir. Mən verilişlərin məzmunundan danışmıram, proqramların təqdimatından, görüntü həllindən danışıram”.

Telejurnalist, professor Qulu Məhərəmli də "Şərq”ə açıqlamasında bildirib ki, normal telekanallarda rejissorlar televiziyanın onurğa sütunu sayılırlar:

"Televiziya görüntülü olduğuna görə, reallığı görüntü vasitəsi ilə müəyyən bir formada çatdırmaq rejissorun işidir. Bizdə isə vəziyyət fərqlidir. Azərbaycan televiziyaları ideoloji kanallar sayıldığına görə, burada rejissor işi çox vaxt arxa planda qalır. Bədii verilişlərdə, şou proqramlarda bacarıqlı rejissorlar mümkün qədər özlərini göstərə bilirlər. Amma ictimai-siyasi verilişlərdə rejissorlar "görünmür”. Ümumi götürəndə televiziya məkanında babat, maraqlı rejissorlar var. Yeni rejissorlar yetişir, yaxşı təhsil almış rejissorlar üzə çıxır. Ancaq təəssüflə qeyd edirəm ki, onlar layiq olduqları yeri tuta bilmirlər. Çünki əksəriyyəti açıq fikirli olur, fərqli düşünürlər. Peşəkarlıq baxımından yeni kriteriyalara yiyələnirlər və bacarıqları fərqli olur. Təəssüf ki, onlar gəlib köhnə düşüncəli strukturlara düşürlər və maaş xatirinə kimlərəsə tabe olurlar, onların iş sistemini qəbul edirlər”. Professorun fikrincə, ümumi anlamda Azərbaycan televiziyasında yaxşı rejissor ənənəsi var: "Yeni yaranan televiziyalarda bu nüans müəyyən dərəcədə özünü göstərir. Amma bütövlükdə götürəndə rejissor təfəkkürü hazırda texnoloji sistemlə birləşməkdədir. Yəni montaj daha çox önə çıxır və rejissor fikri onunla birləşir. Bu baxımdan təəssüf ki, bizim böyük uğurlarımız yoxdur”.

İsmayıl

Şərq.- 2017.-6 may.- S.11