MUSTAFA VƏKİLLİNİN PUBLİSİSTİKASI

Ömrünü Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qurulmasına və istiqlal mübarizəsinə həsr edən Mustafa Vəkillinin mühacirət mətbuatında xeyli sayda publisistik yazıları, məqalələri çap olunub. 1920-ci il 28 aprel işğalından sonra Türkiyədə, Polşada, Almaniyada, İsveçrədə mühacirət ömrü yaşayan M.Vəkilli 1896-cı ildə Qazax mahalının Salahlı kəndində doğulub, əmisi Məmmədrza Vəkilovun köməyi ilə təhsilini Bakıda alıb. 1912-ci ildə Bakı gimnaziyasını qızıl medalla bitirən M.Vəkilli sonra Moskva Dövlət Universitetinin hüquq fakültəsini bitirib Vətənə qayıdıb.

1917-ci ildən etibarən o, "Müsavat” Partiyasının sıralarına qatılıb, bu partiyanın Mərkəzi Komitəsinə üzv seçilib. Zaqafqaziya Komissarlığında çalışıb, Milli Müsəlman Şurasının üzvü olub. 1918-ci ildən etibarən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti parlamentində "Müsavat” fraksiyasının üzvü kimi maliyyə-büdcə komissiyasına rəhbərlik edib. 1920-ci ilin fevralında Azərbaycan Cümhuriyyətinin sonuncu daxili işlər naziri təyin edilib. 1965-ci ildə Ankarada vəfat edib.

M.Vəkilli milli məfkurə daşıyıcısı olaraq mühacirət mətbuatının formalaşmasında da kifayət qədər əməyi var. Onun "Yeni Qafqaziya”, "Odlu Yurd”, "Azəri Türk”, "Mücahid” dərgilərində xeyli sayda publisist yazıları, siyasi təhlilləri işıq üzü görüb. Həmin yazıların bir qismini bu sayımızdan etibarən "Şərq”in oxucularına təqdim edirik.

Akif Aşırlı

* * *O il qış da ağır gəlmişdi. İstanbulu qar və fırtınalar bürümüşdü. Fəqət, Bəyoğlu soyuğa baxmayaraq çalxalanırdı. Hər tərəfdə şənliklər, şadlıqlar qurulurdu, hər kəs əylənir, gülürdü.

Bir Türkdən başqa.

Hər guşədə cürbəcür bayraqlar dalğalanırdı.

İstanbul işğal altında, türk milləti yaslar, matəmlər içində idi.

1920-ci ilin bu soyuq qış günlərinin birində Heydərpaşada Tibbiyənin yanından keçənlər orada böyük bir sıxlıq müşahidə edir, hər tərəfi bürüyən bir həyəcan görürdülər. O gün orada türk tələbələrinin böyük bir toplantısı vardı.

Bu sıxlığın arasından içəri girdik, böyük bina sevinclə dolmuş, üzlər gülür, atəşli nitqlər söylənilirdi.

Birdən gözümüz natiqin başının üstündə dalğalanan iki bayrağa sataşır.

Şanlı al türk bayrağı digər bir bayraqla qucaqlaşmışdı.

O biri, hilala sarılmış üç rəngli sevimli bayraq - Azərbaycan Cümhuriyyətinin bayrağı idi.

Yenə eyni günlərdə İstanbuldakı "Türk Ocağı”nda digər həyəcanlı bir toplantı. Orada Yusuf Akçura bəyin, bu köhnə imanlı türkçünün "qardaş Azərbaycan, qardaş Azərbaycan” - deyə-deyə söylədiyi o gözəl, unudulmaz nitqini unutmaq olarmı?

Matəmlər içində bu toplantılar, bu sevinc, bu bayram nə?

İstanbul türk gəncliyi, türk aydınları gənc Azərbaycan Cümhuriyyətinin Versal konqresi tərəfindən rəsmən tanınmasını bayram kimi qeyd edirdi. Yası unudub, bayram edirdik.

Xəzər sahillərində baş qaldıran türk varlığını, yeni doğan Türk Cümhuriyyətini candan salamlayırdıq.

Qara matəmə bürünmüş, zəncirlərə vurulmuş digər türk elləri əgər bu gün bayram edə bilsəydilər? Əsir türklər Ankaranın yeni Kəbə, Qazinin milli qəhrəman olduğunu həmən-həmən söyləyərdilər.

Hüriyyət və istiqlalları uğrunda çarpışan bütün türklər üçün Türkiyə inqilabının ən böyük örnək və yaşadıcı işıq qaynağı olduğunu anladırdı.

Bu nöqteyi-nəzərdən bugünkü bayram türk aləmində yeni həyat, yeni mənlik, yeni üfüqlər bayramıdır.

13 ildir bayramın, sevincin nə olduğunu unudub azəri türkləri.

13 ildir Vətənimiz işğala məruz qalıb, milli mənliyimiz qəddar düşmən ayaqları altında can verir.

13 ildir üzümüz gülmür, qəlbimiz qan ağlayır, ana və bacılarımızın göz yaşları durmadan axır.

Fəqət, bu gün üçün acılar və sızılar durdu. Üzümüz gülür, qəlbimiz sevinclə vurur. Gələcəyə ümid və inamımız artır. Böyük matəm içində böyük bayram, böyük şadlıq edirik və türk varlığının bu gözəl bayramını bütün candan təbrik edirik.

Yaşasın Türkiyə Cümhuriyyəti!

Yaşasın Böyük Türk qəhrəmanı - Qazi!

Vətəncüda bizlər - qardaş Türkiyədə

İşğal kabusu bütün dəhşət və vəhşiliyi ilə Azərbaycanın üzərinə çökdükdən sonra milli qəlblərdə ilk açılan ümid və inam yolu, təbii qardaş Türkiyəyə doğru oldu.

Qaçmaq məcburiyyətində qalan məfkurəçi gənclər və münəvvərlər Anadoluya doğru üz tutdular və buraya sığındılar. Bu yalnız coğrafi vəziyyətlə bağlı olan bir hərəkət, tarixdə bənzərinə çox təsadüf edilən bir hadisə deyildi.

Bu tarixdə görünməyən bir faciə və fəlakətə uğramış kiçik qardaşın böyük qardaşına doğru qaçması idi.

Niyə?

Hər halda buraya doğru uzanan ümidlərin "qanadları” vardı. Fəqət, nə edəsən ki, tale bizə hər tərəfdə üz çevirmək istəyir. Gəldik Anadolu qardaşlarımızı da atəş içində tapdıq. Və öz dərdlərimizlə bərabər yaralı qəlbimiz, buranın dərdləri ilə də yanmağa başladı.

Əli silah tuta bilən gənclərimiz istiqlal mücahidləri arasına qoşuldu. Və bu gün sinələri istiqlal medalları ilə dolu bu gənclərimizi hər gördükdə ən dərin bir sevinc və qürur duyuruq.

Türkiyə Cümhuriyyətinin bu qədər ağır və çətin şərait içində başladığı inqilab və tərəqqi yolunun hər müvəffəqiyyəti bizi candan sevindirir. 8 il əvvəl yeni nəşrinə başladığımız jurnalımızın ilk nüsxəsində "Lozandan sonra” sərlövhəli məqalədə: "Yeni Türkiyə yeni əsaslar üzərində qurulmaqdadır. Dövlət həyatı müasir hökumətlərə layiq əsaslar və təməllər üzərinə təsis edilməlidir” - deyilirdi.

Türkiyə Cümhuriyyətinin hər cür çətinlik və maneələri aradan qaldıraraq, siyasəti və iqtisadi inkişafı bizləri birbaşa maraqlandıran məsələlərdən biridir. Bu istiqamətdə hisslərimizin təbiiliyi ilə bərabər, bu eyni zamanda həm də milli davamız naminədir.

* * *

Çevrilib geri baxanda arxada ağır, uzun, bitməz, tükənməz bu sıxıntı dolu 11 illik ömrümüz, vətəncüda həyatımız dayanır. Mühacirlik - hər cür məhrumiyyətlər deməkdir.

Bununla bərabər, bu 11 ildə burada - qardaş Türkiyədə gördüyüm qardaşcasına münasibət və yaxşılıqları əbədi olaraq unutmarıq. Bu, qəlblərimizdə və milli həyatımızda silinməz izlər buraxmışdır. Və irəlidə türklük və Türkiyə sevdalısı azərbaycanlıların Türkiyəyə iltica keyfiyyəti haqqında çox maraqlı səhifələr yaza biləcəkdir. Gənclərimiz, millətimizin ümid və istiqbalı olanlar vətənlərində dərs oxumaq haqqından belə məhrum olan zavallı gənclərimiz hara qaçırlar?

11 ildir bu ayrılıq faciəsi davam edir. Hər il oradan, qanlar içində boğulan vətənimizdən yeni-yeni karvanlar gəlir. Gənclər, məsum uşaqlar karvanı! Niyə, haraya gəlirlər?

- Türkiyədə məktəbdə oxumağa gəlirlər.

Hətta, uzaq deyil, bir ay əvvəl qaçıb gələn iki uşağı görmək istəyirsinizmi? Ailə qayğısı və məhəbbətindən məhrum qalan, minbir cür məşəqqətə tab gətirən, İranı-Turanı dönüb, dolaşıb buraya məktəb üçün gələn o uşaqların yanıq ürəklərindəki dərdlərini dinləmək istəyirsinizmi? Onda "Türk tələbə yurdu”na müraciət edin.

Bu gələnlər üçün burada məktəblərin qapıları açıqdır. Hansı məktəbə getsəniz - darülfunda, liseylərdə, orta və ibtidai məktəblərdə bir neçə azəri gəncinə təsadüf edərsiniz. Tələbələrimizin məktəblərdə gördükləri hər cür münasibət və qarşılaşdıqları qardaş hissi bu acı həyatımızın ən şirin xatirələrindəndir. Baxın, liseylərdə gənc qızlar:

Dağlarda otlar ceyran,

Baxışı heyran-heyran.

Cənnət kimi yurdumuz,

Yaşasın Azərbaycan -

deyə bizim nəğmələri oxuyaraq azəri dostlarının yaslı könüllərini oxşayırlar.

Bu qədər münəvvərlərimiz, tacir və kəndlilərimiz Türkiyənin hər tərəfinə dağılıb yaşayır, o və ya bu surətlə həyatlarını davam etdirirlər.

Türkiyə, bu gözəl qardaş ölkə bizim üçün ikinci vətəndir.

Dost və düşmən bilir ki, azəri millətçiləri vətənlərinin məruz qaldığı işğal və zülmlərə qarşı səslərini ilk dəfə Türkiyədə yüksəltdilər.

8 il əvvəl, 1923-cü ilin 26 sentyabrında bir neçə azəri mücahidinin cəhdləri və fədakarlıqları ilə İstanbulda Azərbaycan milli davasını müdafiə edən ilk məcmuə "Yeni Qafqasya” çıxdı.

Və 8 ildir Türkiyə Cümhuriyyəti hüriyyət və qanunlarına sığınaraq nəşriyyatımız vasitəsilə bütün mədəni dünyaya milli davamızı tanıdır, vətən və millətimizin bolşevik-rus ayaqları altında çeynənən haqlarını xaricdə müdafiə edirik.

Dumanlı günlərin işıqsızlıqlarından bilavasitə ətrafımızda çevrilməkdə olan hər çeşid intriqaları və onu idarə edən əlləri bilməmiş deyilik. Fəqət nə edək? Buludlar, dumanlar dağılıb Günəş doğana qədər səbr etməliyik.

11 ildir zavallı Azərbaycanda hələ qan axır, zülm ərşə çıxıb, orada ağlamayan nə bir göz, nə gülən bir üz qalmışdır. Əlaqədar insanlar, nəşrlərimizi izləyənlər bilirlər ki, millətimizə edilən bu zülm və vəhşiliklərə qarşı 11 ildir qışqırırıq.

Səsimizə səs, fəryadımıza əlac tapa bilirikmi? Ümumi vəziyyətin bütün çətinliklərinə baxmayaraq, Türkiyə əfkarı və mətbuatı bu keçən illər ərzində Azərbaycan faciəsinə laqeyd qalmadılar. Acılarımızın ən çox "Türk ocaqları” daxilində duyulduğunu hiss edirik.

1924-cü ilin aprelində İstanbul qəzetlərində Amasya "Türk ocağı” tərəfindən göndərilən bu teleqramı oxuyuruq:

"Qardaş azəri türk aydınlarının Bakı həbsxanalarında məruz qaldıqları qeyri-insani təzyiq və işgəncələrdən cana doyub aclıq aksiyası keçirmələrinə məcbur olduqlarını xəbər alan "Amasya Türk ocağı” rəva görülən bu məzalimi aləmi bəşəriyyət və mədəniyyət hüzurunda kəmali şiddətlə qınamağı özü üçün milli bir vəzifə bilir”.

1924-cü ildə bu məşum 27 aprel günü münasibətilə bir çox qəzetlər Azərbaycanın işğalı haqqında bir çox məqalələr yazdılar. Budur bəzi parçalar:

"Bu gün, 27 aprel, dərin bir acı ilə qarşılanacaq bir gündür. Qardaş Azərbaycan Cümhuriyyətinin milli istiqlalına bu gün nəhayət verilmişdir. Dördüncü ildönümünə qədəm qoyan tarixi işğal üçün bu bir hadisə olmuşdur. 27 aprel 1920-ci il tarixinə təsadüf edən o məşum gündən etibarən "Kiçik Türkiyə” adıyla yad edilən sevgili Azərbaycan artıq bütün milli istiqlalını itirərək, minbir cür zülm və vəhşiliklə qızıl Rusiya imperatorluğuna daxil edilmişdir. Fəqət, azəri qardaşlarımız heç bir zaman məyus olmasınlar, onlardakı milliyyət və istiqlal eşqi davam etdikcə bir gün yenə bu istiqlala qovuşacaqlar”.

Amasyada çıxan "Əməl” qəzeti o gün üçün qara çərçivə içində xüsusi guşə nəşr etmişdi və baş məqaləsində yazırdı ki:

"Bolşeviklərin zülmü altında inləyən azəri türkləri hələ bu günün unudulmaz acılarını dərk edərək matəm edirlər. İşğalçıların zülm və vəhşiliyi isə gündən-günə artır”.

Yenə eyni tarixdə "Axşam” yazırdı ki:

"Azərbaycanın bu matəm günündə bütün türklər iştirak edirlər. Bu münasibətlə keçən gecə yazdığımız bu sətirləri təkrar edirik: - Mavi, al, yaşıl Azərbaycan bayrağı qırmızı - ağ türk sancağı kimi bir gün bütün endirildiyi yerlərdə təkrar yüksələcəkdir. 1924-cü ilin oktyabrında Əhməd Cövdət bəy "İqdam”da deyirdi ki:

"Türk olmaq” həvəsilə kamal olanlara söyləyəcəyik ki, həm irqimiz olan azərbaycanlıların düçar olduqları faciələr bizi son dərəcədə məyus edir. Bolşevik idarəsinin şiddətlə Azərbaycan türklərinin uğradıqları faciə tüklərimizi ürpəşdirir. Tökülən qadın, uşaq qanının acısı ilə ölkə idarə edənlərə lənət oxuyuruq. Sərhədlərimizin o biri tərəfində baş verən o faciəli hadisə bizi titrədir”.

Bu qəsdən bir az uzatdığım və yaralı qəlblərimizə soyuq su kimi səpilən yazıları yenə "Türk ocaqları”nın həyəcanlı səsilə bitirirəm:

"Türk ocaqları”nın mətbu orqanı olan "Türk Yurdu”nda (1925 №9) Yaqub Qədri bəy səmimi bir həyəcanla ətrafa xitabən deyirdi ki:

"Böyük türk irqinin bir qolu milli istiqlalını itirmiş, öz vətənindən vətəncüda qalmış, dili, hissi və başı daimi bir təhlükə altında, qorxu, əzab və işgəncə içində qıvrılır. Bu bədbəxt millətin adı - azəri türkləri və bunun yurdu Azərbaycandır. Fəqət, bu ölkədə yaşayanların iztirabını hansı əl təsbit və təhdid edə bilər?

Fəqət, nə yazıq ki, bunların səsləri bizim, biz Türk milliyyətçilərinin qulağına belə çatmır.

Budur bu qara günlərimizdə qardaş məmləkətdən gələn mənəvi yardım səsləri!

Akif Aşırlı

İki sahil.- 2017.- 12 oktyabr.- S.11.