Türk toplumunda qadının yeri və dəyəri

“Birinci zənginlik sağlıq, ikinci zənginlik yaxşı qadındır”

Azərbaycan Türk Oğuz yurdudur və biz qədim tarixə malik olan Oğuz türkləriyik. Türklərin tarixində qadın, xatun və ya xanım dəyərli və əvəzolunmazdır. Dünya tarixinin səhifələrini aramla incələsək, türklər qədər qadına dəyər vərən, qadını ucaldan ikinci bir millətin olmadığını açıq-aydın görərik. Gəlin digər toplumlarda, millətlərdə qadının yeri ilə türk millətində və türk toplumunda qadının yerini müqayisə edək. Öncəliklə onu qeyd etmək istərdim ki, ailə bu gün olduğu kimi əski türklərdə də önəmli və önəmli olduğu qədər də dəyərlidir.Türklərdə ailənin təməlini qadın təşkil edir. Türk qadını ailəsində söz sahibi olmuş və ərinə, igidinə daima dəstək olmuşdur. Bu hələ milatdan öncə də belə idi. Avropada, Afrikada, Ərəbistanda qadınlar kölə kimi satılsa da, türk qadını daima hürr, azad olmuşdur. Qədim türklərdə qadın ailədə söz sahibi olduğu qədər siyasi və iqtisadi əlaqələrdə, dövlətin idarəsində də söz sahibi olmuşdur. Qadınlar gözəl qılınc oynadar, at minər və güləşərdilər. Qadınlar savaşda da iştirak edərdi. İndi bunu oxuyanların çoxu mənim irqimi övdüyümü zənn edəcəklər, amma bu gərçəkdir və bu gərçəkləri mən sizə tarixi qaynaqlarla bildirəcəyəmQədim türk atalar sözündə belə deyilir: "Birinci zənginlik sağlıq, ikinci zənginlik yaxşı qadındır”. Türklər qadına yüksək dəyər verir demişdik və bunu qədim türklərin tək evlilik məsələsində də görürük. Yəni bir qadınla evli olduqları zaman ikinci bir qadın almazlardı. Hun türkləri dönəmindən başlayaraq qadın-kişi ayrımı edilməzdi. Hunlarda qadın kişinin tamamlayıcısı sayılır və qadınsız heç bir şey edilməzdi.Hətta elə ki, Kağanın əmrnamələrində "Xaqan buyurur” ifadəsi yalnız yer alırdısa və Xaqanın Xatununu, yəni xanımının adı qeyd edilməsə, o, əmrnamə keçərli olmazdı, qəbul edilməzdi. Yabançı ölkələrin elçiləri yalnız xaqanın hüzuruna çıxmazdılar. Elçilərin qəbulu əsnasında xatunun da xaqanın yanında olması mütləq idi. Bəzən də xatunlar tək başına elçiləri qəbul edirdilər. Örnək olaraq Avropa Hun ölkəsinə gələn elçilər Atillanın xanımı Arıq Han tərəfindən qəbul edilir və dövlət işləri ilə əlaqədar görüşürdülər. Qəbul törənlərində, ziyafətlərdə, şölənlərdə xatun xaqanın sol tərəfində otururdu. Siyasi və idarə görüşləri dinləyər və fikirlərini söyləyərdi. Türkiyəli yazar Gökalp bu mövzunu belə qeyd edir: "Əski irqlərin heç biri türklər qədər qadına haqq verməmiş və sayğı göstərməmişdir”. Göktürk və uyğurlarda da xaqanın xanımı xatun dövlət işlərində əri ilə bərabər söz sahibi olmuşdur.Hunlarda olduğu kimi onlarda da əmrnamələr yalnız xaqanın adına deyil, "Xaqan və Xatunun namına” deyə ortaqlaşa imzalanmaqdadır. Ailə içində də qadın yüksək söz sahibi olmuşdur. Asiya türklərində göktürklərin tarixi və yaşamları ilə əlaqədar ən önəmli qaynaq Orhun kitabələridir. VII yüz ildən başlayaraq Orhun Kitabələrində dövlət işlərini bilən "Katunlardan” yəni xatunlardan söz edilir. Orhun kitabələri də "Xaqan və Xatun buyurur” sözləri ilə başlayır.İslamdan öncə də türk qadınlarına verilən önəmlə əlaqədar çox mənbələr var, bunlardan biri də hələ islamdan öncə İdil (Volqa) bulqarlarını səyahət edən İbni Fadlan, öz əsərində türk toplumunda qadının yerinin heyrətləndirici olduğunu etiraf etməkdə və heyrətləndiyini gizlətməməkdədir. Fadlan, xatunun hökmdarın yanında oturduğunu, bunun türklərin adəti olduğunu qeyd edir. Türk qadınının əsla kişilərdən qaçmadığını qeyd edir. Başqa biz ərəb səyyahı İbn Batu belə yazır: "Burda qəribə bir hala şahid oldum ki, o da türklərin qadınlarına göstərdiyi hörmətdir. Burda qadınların qiyməti və dərəcəsi kişilərdən daha üstündür”.Eyni zamanda bu yazdıqlarımı qədim türk dastanlarında da açıq-aydın görə bilərik. Dastanlarda qadın kişinin güc və ilham qaynağı olduğu bildirilir. Bizim milli dastanımız olan "Kitabi-Dədə Qorqud” hekayələrində də buna rast gəlirik. Örnək olaraq "Dəli Domrul” hekayəsində Domrul canının yerinə öz canını verməyə razı olacaq birini bulmağa çalışır və bunu qadında tapır, qadını ona heç çəkinmədən "canını verəcəyini” söyləyir. Eyni zamanda qədim türklər öz soylarından olan qadınlarla evlənməyə üstünlük verərdilər və bu, türk ata sözümüzdə belə qeyd edilir: "Ey Türk oğlu, suyu çaydan, qızı soydan al. Bunun səbəbi yazının əvvəlində də qeyd etdiyim kimi türk qadınının cəsarəti və şərəfli olmasıdır. Türk qadını daima at belində əlində qılınc və savaşda birincidir.

Yenə "Dədə Qorqud” dastanımıza baxsaq, hekayələrdən "Bamsı Beyrək” hekayəsində yer alan Banu Çiçək, bunun ən gözəl örnəklərindən biridir. Bir başqa örnək Selcan Xatundur. Selcan Xatun düşmənin gecə ərinə basqın etməsindən şübhə etməkdədir. O, ərinə xəbərdarlıq edər və savaş başlayar. Mücadilə sırasında ərinin atı yaralanar. Savaşa hazır bir şəkildə kənarda gözləyən Selcan Xatun atını düşmənin üstünə sürər və onu qılıncından keçirər.Türk qadınının qəhrəmanlığı yazmaqla bitməz. Türklərin xatunlarına verdiyi dəyəri sizlərlə tarixi bilgilərə əsaslanaraq bölüşdüm. İndi gəlin digər irqlərin qadınlara verdiyi dəyəri incələyək. Öncə ingilislərlə başlayaq. İngiltərdə XI yüzilə qədər ərlər arvadlarını sata bilirdi. Xristianlar isə qadına şeytan gözü ilə baxırmışlar. Yenə İngiltərədə qadın murdar varlıq sayıldığı üçün, İncilə əl vurmurdu.Qadınlar İncili oxumaq haqqına Hanri dövründə (1509-1547) sahib oldular. İngilis keşişi Dourun Westminister kilsəsindəki nitqindən "Bundan yüz il öncəsinə qədər qadın kişinin süfrəsində oturmaq haqqına sahib olmadığı kimi, söz soruşulmadan danışması da qadağan idi. Kişi başının üstündə böyük odun parçası asardı, lazım gəlsə qadını cəzalandırmaq üçün onu istifadə edərdi. Oğlan uşaqları isə analarına ev içində xidmətçi qadından yuxarı dəyər verməzdilər. Çinlilərdə qadın insan sayılmazdı və ona ad belə verilməzdi.Qız uşaqlarına ad verilməz, bir, iki, üç deyə çağırılırdı. Həyatı boyunca bir kişinin yönətimində yaşamalı idi. Qadın xidmətçi sayılır, əri və uşaqları ilə eyni süfrədə otura bilməzdi. Ayaq üstdə durub onlara xidmət etməli idi. Farslarda qadın kişiyə itaət etməyə məcbur edilirdi. Bir kişinin birdən çox qadınla evlənməsi normal idi.Qan bağlılığının nikaha mane olmaması səbəbi ilə Sasani İranında farslar anaları və bacıları ilə nikaha girə bilirdilər, hətta buna təşviq edilirdi. Cahiliyyə ərəblərin də qız uşağını diri-diri gömməsi bir gərçəkdir. Qız uşağına sahib olmaq şərəfsizlik hesab edilirdi.Buddizmin qurucusu Budda isə ilk başlarda qadınları dinə qəbul etməmişdi. Əski yunanlarda qadının bir dəyəri yoxdur. Əşyalardan fərqsiz olan qadın digər mallar kimi satıla və miras kimi bağışlana bilirdi. Slavyanlarda (ruslarda) qadın əşya kimi qiymətləndirilir. "Zodruqa” deyə adlandırılır. Slav ailəsində uşaqlara da əsir kimi baxılır. Ruslarda qadın əri ilə bərabər gömülür. Rus hökmdarlarının, yaxın adamlarının gözü önündə xalqdan cariyələrlə münasibət yaşayırdı.Sizinlə digər millətlərdə qadına verilən dəyəri paylaşdım. İndi əminliklə hər zaman türk milləti qədər qadına dəyər verən ikinci bir millətin olmadığını çəkinmədən yenidən qeyd edə bilərik. Azərbaycan türk yurdunda və bütün türk məmləkətlərindəki igidlər atalarımızın xatunlarına, xanımlarına verdiyi dəyəri yenidən qadınlarına verməli və türk qadınını uca tutmalıdırlar.

Aynur Talıblı, İstanbul Sabahattin Zaim

Universiteti, Tarix və Mədəniyyət Araşdırmaları bölümü magistri

Şərq.-.2017.- 13 sentyabr.- S.11