"Kitàbi-Dədə Qorqud" àbidəsi və dövlətçilik ənənələrimiz...

I yàzı

"Ki­tà­bi-Də­də Qor­qud" Azər­bày­cà­nın döv­lət­çi­lik tà­ri­xi­nin ger­çək mən­bə­yi, mə­xə­zi­dir. Azər­bày­càn mə­də­niy­yə­ti­nin əbə­di­yà­şàr àbi­də­lə­rin­dən bi­ri ki­mi ke­çən əsrlər­dən yà­di­gàr qà­làn, tà­ri­xi­miz­də müs­təs­nà rol oy­nà­yàn "Ki­tà­bi-Də­də Qor­qud" bu gün qü­rur, fəxr ye­ri­miz­dir.

Azər­bày­càn Res­pub­li­kà­sı Təh­sil Prob­lem­lə­ri İnsti­tu­tu­nun Təh­sil nə­zə­riy­yə­si şö­bə­si­nin mü­di­ri, pe­dà­qo­gi­kà üz­rə elmlər dok­to­ru, pro­fes­sor İn­ti­qàm Cəb­rà­yı­lov "Ki­tà­bi-Də­də Qor­qud"un  Azər­bày­cà­nın mə­də­niy­yət, döv­lət­çi­lik, mə­nə­viy­yàt sà­hə­sin­də oy­nà­dı­ğı rol­dàn dà­nı­şıb.

Alim vur­ğu­là­yır ki, "Ki­tà­bi-Də­də Qor­qud"à Azər­bày­càn­dà döv­lət sə­viy­yə­sin­də mü­nà­si­bət Azər­bày­càn Res­pub­li­kà­sı­nın sà­biq pre­zi­den­ti Hey­dər Əli­ye­vin àdı ilə bàğ­lı­dır: "Qeyd et­mə­li­yik ki, res­pub­li­kà­mız­dà "Ki­tà­bi-Də­də Qor­qud" dàs­tà­nı­nın təb­li­ği, Də­də Qor­qud ir­si­nin dà­hà də­rin­dən öy­rə­nil­mə­si, o cüm­lə­dən öy­rə­dil­mə­si ümum­mil­li li­der Hey­dər Əli­ye­vin àdı ilə bàğ­lı­dır. Be­lə ki, 1950-ci il­də "pàn­tür­kiz­mi təb­liğ edən ide­o­lo­gi­yà­nın dà­şı­yı­cı­sı" ki­mi qà­dà­ğàn olun­muş "Ki­tà­bi-Də­də Qor­qud" dàs­tà­nı 1957-ci il­də ye­ni­dən təd­qiq edil­mə­yə bàş­làn­mış, 1975-ci il­də isə Hey­dər Əli­ye­vin tàp­şı­rı­ğı­nà əsà­sən, "Də­də Qor­qud" bə­dii fil­mi çə­kil­miş­dir. Hey­dər Əli­yev 1997-ci il àp­re­lin 20-də "Ki­tà­bi-Də­də Qor­qud" dàs­tà­nı­nın 1300 il­lik yu­bi­le­yi hàq­qın­dà Fər­màn və 1999-cu il fev­rà­lın 21-də "Ki­tà­bi-Də­də Qor­qud" dàs­tà­nı­nın 1300 il­lik yu­bi­le­yi üz­rə "Döv­lət Ko­mis­si­yà­sı­nın təd­bir­lər plà­nı" hàq­qın­dà Sə­rən­càm, 2000-ci il­də isə "Bà­kı­dà Də­də Qor­qud hey­kə­li və Də­də Qor­qud dün­yà­sı" tà­ri­xi-et­noq­rà­fik komplek­sin yà­rà­dıl­mà­sı hàq­qın­dà" növ­bə­ti Fər­mà­nı im­zà­là­mış­dır. Məhz ulu ön­də­ri­mi­zin tə­şəb­bü­sü və rəh­bər­li­yi ilə 2000-ci il­də "Ki­tà­bi-Də­də Qor­qud"un 1300 il­li­yi­nin ke­çi­ril­mə­si mə­də­niy­yət tà­ri­xi­miz­də bö­yük hà­di­sə idi. Dàs­tà­nà yük­sək də­yər ve­rən ulu ön­dər "Ki­tà­bi-Də­də Qor­qud"un 1300 il­lik yu­bi­le­yi üz­rə Döv­lət Ko­mis­si­yà­sı­nın ic­là­sın­dà çı­xış edər­kən hàq­lı olà­ràq de­miş­dir: "Bə­li, "Ki­tà­bi-Də­də Qor­qud" dàs­tà­nı Azər­bày­càn xàl­qı­nà, bü­tün türk dün­yà­sı­nà məx­sus­dur. An­càq onun və­tə­ni Azər­bày­càn­dır. Bə­li, onun və­tə­ni, sà­hi­bi müs­tə­qil Azər­bày­càn döv­lə­ti­dir".

Öl­kə Pre­zi­den­ti İl­hàm Əli­yev tə­rə­fin­dən bu ənə­nə bu gün də dà­vàm et­di­ri­lir. Be­lə ki, döv­lət bàş­çı­sı 2007-ci il­də "Də­də Qor­qud hey­kə­li və Də­də Qor­qud dün­yà­sı" tà­ri­xi-et­noq­rà­fik komplek­si­nin yà­rà­dıl­mà­sı ilə bàğ­lı mü­và­fiq təd­bir­lə­rin gö­rül­mə­si məq­sə­di­lə Sə­rən­càm im­zà­là­mış­dır. 2013-cü il­də Də­də Qor­qud pàr­kı sà­lın­mış və "Ki­tà­bi-Də­də Qor­qud" àbi­də­si ucàl­dıl­mış­dır. Abi­də­nin àçı­lış mə­rà­si­min­də Pre­zi­dent İl­hàm Əli­yev dàs­tà­nı Azər­bày­càn xàl­qı­nın mil­li sər­və­ti àd­làn­dır­mış və gös­tər­miş­dir ki, hər bir àzər­bày­càn­lı üçün doğ­mà olàn bu əsər­də xàl­qı­mı­zın keç­miş hə­yàt tər­zi, mə­i­şə­ti, psi­xo­lo­gi­yà­sı əks olun­muş­dur. Dàs­tà­nın tà­ri­xi əhə­miy­yə­ti­nə gö­rə 2013-cü il­də Pre­zi­dent İl­hàm Əli­yev "Də­də Qor­qud" dàs­tà­nı əsà­sın­dà çox­se­ri­yà­lı fil­min çə­kil­mə­si ilə bàğ­lı Sə­rən­càm im­zà­là­mış­dır.

Azər­bày­càn xàl­qı­nın soy­kö­kün­dən bəhs edən bu əsər el­mə mə­lum ol­du­ğu gün­dən bü­tün dün­yà àlim­lə­ri­nin diq­qə­ti­ni özü­nə cəlb et­miş­dir. Bu, onu gös­tə­rir ki, dàs­tàn tək­cə bir xàl­qın mə­nə­vi də­yər­lə­ri­ni əks et­dir­sə də, bu də­yər­lər ümum­bə­şə­ri mà­hiy­yət dà­şı­yır. Bu cə­hə­ti­nə gö­rə dàs­tàn tà­nın­dı­ğı gün­dən diq­qət mər­kə­zin­də­dir. Dün­yà sə­viy­yə­sin­də "Ki­tà­bi-Də­də Qor­qud" dàs­tà­nı­nın tà­nın­mà­sı və öy­rə­nil­mə­si həm də Azər­bày­cà­nın tà­nın­mà­sı­nà, Azər­bày­càn mə­də­niy­yə­ti­nin təb­li­ği və təd­qi­qi­nə im­kàn yà­rà­dır".

Pro­fes­sor qeyd edir ki, Azər­bày­cà­nın və elə­cə də bü­töv­lük­də türk dün­yà­sı­nın mə­də­niy­yət tà­ri­xin­də xü­su­si çə­ki­si və möh­tə­şəm­li­yi ilə se­çi­lən "Ki­tà­bi-Də­də Qor­qud" dàs­tà­nı xàl­qı­mı­zı yà­şà­dàn, onà güc, qüv­vət ve­rən, gə­lə­cə­yə səs­lə­yən mə­nə­vi də­yər­lər xə­zi­nə­si­dir. "Xàlq yà­zı­çı­sı Anà­rın tə­bi­rin­cə de­sək, "Hər bir xàl­qın ədə­bi ir­si nə qə­dər zən­gin ol­sà dà, yà bir, yà iki ànà ki­tà­bà mà­lik­dir. "Ki­tà­bi-Də­də Qor­qud" dàs­tà­nı Azər­bày­càn xàl­qı­nın mən­şə­yi­ni, mən­li­yi­ni, məs­kə­ni­ni təs­diq edən, keç­mi­şi­ni və gə­lə­cə­yi­ni mü­əy­yən­ləş­di­rən, fəl­sə­fi və əx­là­qi bà­xış­là­rı­nı, dün­yà­gö­rü­şü­nü, etik və es­te­tik də­yər­lə­ri­ni gös­tə­rən, xà­siy­yə­ti­nin, mə­cà­zı­nın, dàv­rà­nı­şı­nın ən in­cə psi­xo­lo­ji çà­làr­là­rı­nı àçàn, tor­pà­ğın ət­ri­ni və rən­gi­ni, dàğ­là­rı­nın əzə­mə­ti­ni, me­şə­lə­ri­nin, çày­là­rı­nın, bu­làq­là­rı­nın sə­rin­li­yi­ni, çöl­lə­ri­nin, düz­lə­ri­nin ge­niş­li­yi­ni càn­làn­dı­ràn şàh əsə­ri­dir".

Zà­màn keç­dik­cə, bu àbi­də həm də el­mi àràş­dır­mà möv­zu­su ki­mi dà­hà çox diq­qə­ti cəlb edir və mə­nə­vi tə­sir gü­cü get­dik­cə àr­tır. Yà­ràn­mà tà­ri­xi qə­dim olàn bu "Ki­tàb"ın məz­mu­nu, bàş­lı­cà qà­yə­si hər bir in­sàn üçün qiy­mət­li­dir. Onà gö­rə də "Ki­tàb"ın həm mil­li-mə­nə­vi, həm də bə­şə­ri də­yər­lə­rin dà­şı­yı­cı­sı ol­du­ğu­nu qə­tiy­yət­lə söy­lə­mək olàr. Heç də tə­sà­dü­fi de­yil ki, dàs­tà­nın el­mə mə­lum ol­du­ğu dövrdən 200 il öt­mə­si­nə bàx­mà­yà­ràq, bu gün də dün­yà­nın, elm àdàm­là­rı­nın diq­qət mər­kə­zin­də­dir. Ümum­türk àbi­də­si olàn "Ki­tà­bi-Də­də Qor­qud" dàs­tà­nı dà­hà çox tà­ri­xi, fi­lo­lo­ji, et­noq­rà­fik, so­si­o­lo­ji bà­xım­dàn də­rin­dən àràş­dı­rıl­mış­dır. Son il­lər­də pe­dà­qoq àlim­lə­rin də dàs­tà­nın məz­mu­nu­nun, bu­rà­dà ək­si­ni tàp­mış ày­rı-ày­rı də­yər key­fiy­yət­lə­ri­nin təd­qi­qə cəlb olun­mà­sı­nı təq­di­rə­là­yiq he­sàb et­mək olàr. Bu bà­xım­dàn Ə.Ağà­yev, Ə.Hə­şi­mov, Ş.Məm­mə­dov, R.Hü­seynzà­də və bàş­qà­là­rı­nın àràş­dır­mà­là­rı əhə­miy­yət­li­dir. Təd­qi­qàt­çı P.Hə­sə­no­và isə "Ki­tà­bi-Də­də Qor­qud"dà mə­nə­vi tər­bi­yə mə­sə­lə­lə­ri­ni dà­hà ge­niş às­pektdə àràş­dır­mış, bü­töv­lük­də təd­qi­qà­tı­nı - dis­ser­tà­si­yà möv­zu­su­nu bu prob­le­mə həsr et­miş­dir. Onun təd­qi­qàt işin­də "Ki­tàb"ın pe­dà­qo­ji mà­hiy­yə­ti üzə çı­xà­rıl­mış, pe­dà­qo­ji fi­kir tà­ri­xin­də­ki möv­qe­yi və di­gər mə­sə­lə­lər iş­lən­miş­dir. El­mi àràş­dır­mà­làr nə­ti­cə­sin­də dàs­tà­nın et­no­pe­dà­qo­ji mà­hiy­yə­ti və onun mə­nə­vi tər­bi­yə sis­te­mi­nin mü­əy­yən­ləş­di­ril­mə­si həm nə­zə­ri, həm də pràk­tik bà­xım­dàn əhə­miy­yət kəsb edir. Hər bir təd­qi­qàt­çı-pe­dà­qoq, tər­bi­yə­çi-mü­əl­lim üçün dàs­tàn­dà­kı mə­nə­vi key­fiy­yət­lə­rin pe­dà­qo­ji tər­bi­yə sis­te­min­də ye­ri, on­là­rın son­rà­kı nə­sil­lə­rə ötü­rül­mə­si­nin và­cib­li­yi və əhə­miy­yə­ti hàq­qın­dà zə­ru­ri mə­lu­màt­là­rà, mü­và­fiq bi­lik və bà­cà­rıq­là­rà, kom­pe­ten­si­yà­là­rà yi­yə­lən­mə­si önəm­li­dir. Onà gö­rə ki, yà­şà­dı­ğı­mız dövr həm də nə­sil­lə­rin tà­ri­xi zə­min­də, mil­li-mə­nə­vi kök­lə­rə bàğ­lı­lıq əsà­sın­dà tər­bi­yə­si­ni, şəx­siy­yət ki­mi for­mà­làş­mà­sı­nı tə­ləb edir. Bu bà­xım­dàn dà "Ki­tà­bi-Də­də Qor­qud" Azər­bày­càn və bü­töv­lük­də türk də­yər­lə­ri­ni çox tu­tàr­lı, sis­tem­li şə­kil­də əks et­di­rən zən­gin mən­bə­dir.

Aràş­dır­mà­làr gös­tə­rir ki, şəx­siy­yə­tin for­mà­làş­dı­rıl­mà­sı prob­le­mi­nin həl­lin­də "Ki­tà­bi-Də­də Qor­qud"dà­kı mə­nə­vi key­fiy­yət­lə­rin, tər­bi­yə­vi cə­hət­lə­rin, ilk növ­bə­də nà­mus, qey­rət, vic­dàn, sə­dà­qət, eti­bàr, mərdlik və s. ki­mi əx­là­qi kà­te­qo­ri­yà­là­rın pe­dà­qo­ji bà­xım­dàn təd­qi­qi və nə­sil­lə­rin bu nü­mu­nə­lər əsà­sın­dà tər­bi­yə­si­nə dà­im xü­su­si diq­qət ye­ti­ril­mə­si và­cib­dir. Bu­rà­dà be­lə bir cə­hə­ti də nə­zə­rə àl­màq là­zım­dır ki, in­sàn tər­bi­yə­sin­də ir­siy­yət­lə bə­rà­bər, mü­hit àmi­li bàş­lı­cà rol oy­nà­yır. Dàs­tàn­dà cə­rə­yàn edən hà­di­sə­lə­rin, tər­bi­yə­vi tə­sir­lə­rin mà­hiy­yə­tin­də həm də bu mə­sə­lə­lər dà­yà­nır. Bö­yü­yən nə­sil, ye­ni­yet­mə ài­lə tər­bi­yə­si, onu əhà­tə edən mü­hi­tin tə­si­ri ilə şəx­siy­yət ki­mi ye­ti­şir, yà­şà­dı­ğı cə­miy­yə­tin là­yiq­li üz­vü olur" - de­yə àlim bil­di­rir.

İ.Cəb­rà­yı­lov vur­ğu­là­yır ki, dàs­tàn­dà bö­yük­lə­rə, và­li­deynlə­rə hör­mət, doğ­mà yur­dà, və­tə­nə, tor­pà­ğà mə­həb­bət tər­bi­yə­si tàm dol­ğun­lu­ğu ilə ày­dın şə­kil­də ve­ri­lib və bu mə­sə­lə­lə­rin mü­à­sir bà­xım­dàn dərk olun­mà­sı, hə­min tər­bi­yə­vi hisslə­rin ye­ni nə­sil­lə­rə ötü­rül­mə­si và­cib­dir.

Alim bil­di­rir ki, "Ki­tà­bi-Də­də Qor­qud" dàs­tà­nı ilə bàğ­lı H.F.Dits, C.Lyun­sun, V.Bàr­told, M.Er­gin, Ə.Də­mir­çi­zà­də, S.Əli­zà­də, Ş.Cəm­şi­dov, K.Ab­dul­là­yev, N.Cə­fə­rov, T.Hà­cı­yev və di­gər àlim­lər müx­tə­lif às­pektlər­də təd­qi­qàt­làr àpàr­mış, bu əsər­lər də mü­hüm əhə­miy­yət dà­şı­yır. İ.Cəb­rà­yı­lov yà­zır ki, dil­çi­lik, folklor­şü­nàs­lıq, tà­ri­xi və et­noq­rà­fik bà­xım­dàn àpà­rı­làn bu àràş­dır­mà­làr, hə­qi­qə­tən, də­yər­li­dir.

Ali­min yàz­dı­ğı­nà gö­rə, mü­à­sir dövr qlo­bàl­làş­mà döv­rü ki­mi xà­ràk­te­ri­zə edi­lir: "Cə­miy­yət­də, dün­yà­dà in­teq­rà­si­yà pro­ses­lə­ri­nin güc­lən­di­yi in­di­ki zà­màn son də­rə­cə mü­rək­kəb­li­yi ilə diq­qə­ti cəlb edir.

Bu zà­màn àxà­rın­dà mil­li özü­nü­dərk və mil­li kö­kə qà­yı­dı­şà dà­hà çox eh­ti­yàc hiss olu­nur. Bu gün kim­li­yi­mi­zi təs­diq edən "Ki­tàb"dà tək­cə keç­mi­şi­miz üçün de­yil, həm də yà­şà­dı­ğı­mız zà­màn və gə­lə­cə­yi­miz üçün dà­hà çox gə­rək­li olàn mə­nə­vi də­yər­lə­ri üzə çı­xàr­màq, nə­sil­lə­ri bu ruh­dà tər­bi­yə­lən­dir­mək và­cib­dir. Dàs­tà­nı pe­dà­qo­ji bà­xım­dàn təd­qiq edən P.Hə­sə­no­và bu­rà­dà ək­si­ni tà­pàn ide­yà­là­rın müs­bət çà­làr­là­rı­nı və cə­miy­yət üçün təh­lü­kə­li tə­rəf­lə­ri­ni àràş­dır­mış, "Ki­tàb"ın re­àl hə­yàt tər­zi­ni əks et­dir­di­yi­ni nü­mu­nə­lər­lə izàh et­miş­dir. "Ki­tà­bi-Də­də Qor­qud"dà təs­vir olu­nàn cə­miy­yət mü­tə­rəq­qi, müd­rik cə­miy­yət­dir. Bu­rà­dà mü­à­sir dövr üçün ib­rət gö­tü­rü­lə­cək cə­hət­lər çox­dur. Bu cə­miy­yət öz də­li­si­ni, àğ­lı­nı àz­mı­şı düz­gün yo­là qày­tàr­mà­ğı, hə­qi­qə­tən, bà­cà­rır, qà­ni­çə­ni isə bà­ğış­là­mır. Dàs­tàn­dà ye­ni nəs­li və­tən­pər­vər­lik, qəh­rə­màn­lıq, mü­bà­riz­lik, sə­dà­qət ru­hun­dà tər­bi­yə­lən­dir­mək üçün ge­niş im­kàn­làr vàr. Là­kin bu­nun­là bə­rà­bər, dàs­tàn re­àl hə­yà­tın təs­vi­ri ol­du­ğu üçün, bu­rà­dà bə­zən àğ­sàq­qà­là, bö­yü­yə qàr­şı çı­xàn­là­rà dà ràst gə­li­nir. On­làr isə səhvlə­ri­ni son­rà­dàn dərk edib, bà­ğış­làn­mà­là­rı­nı is­tə­yir­lər. El àğ­sàq­qà­lı Də­də Qor­qu­dun àğıl­lı, təd­bir­li sı­nàq­là­rı ilə el-obà­nı sày­mà­yàn, bö­yük­lə­rin üzü­nə àğ olàn Də­li Qà­càr səh­vi­ni dərk edir, yo­lu­nà qà­yı­dır. Yà­xud Al­là­hı­nà àsi çı­xàn, öz yà­xın­là­rı­nı ələ sà­làn Də­li Dom­rul Tàn­rı­nın gü­cü ilə düz­gün yo­là qà­yı­dır, səhvlə­ri­ni bà­şà dü­şür, àn­là­yır, töv­bə edir və nə­hà­yət, cə­miy­yə­tə qo­şu­lur. Mi­fik ob­ràz olàn qà­ni­çən Tə­pə­göz əv­vəl el-obà­yà qə­nim kə­si­lir, son­rà isə qəh­rə­màn Bà­sà­tın tə­si­ri ilə öz hə­rə­kət­lə­ri­nin peş­màn­çı­lı­ğı­nı çə­kir və gü­nàh­là­rı­nın bà­ğış­làn­mà­sı­nı is­tə­yir. Tà­ri­xi təc­rü­bə gös­tə­rir ki, hör­mət və eh­ti­ràm heç vàxt əvəz­siz qàl­mır. Ey­ni zà­màn­dà hör­mət­siz­lik də öz àcı nə­ti­cə­si­ni nə zà­màn­sà gös­tə­rir. Onà gö­rə də in­sàn­lı­ğà qàr­şı çı­xàn Tə­pə­gö­zün bü­tün yàl­và­rış­là­rı­nà bàx­mà­yà­ràq, Bà­sàt tə­rə­fin­dən öl­dü­rül­mə­si heç kə­si tə­əc­cüb­lən­dir­mir, tə­bii hàl ki­mi qàv­rà­nı­lır. El­mi àràş­dır­mà­làr­dàn be­lə qə­nà­ə­tə gə­li­nir ki, "Ki­tà­bi-Də­də Qor­qud"dà təs­vir edi­lən Oğuz cə­miy­yə­ti mi­fik tə­fək­kür­dən rà­si­o­nàl tə­fək­kü­rə doğ­ru in­ki­şàf yo­lu keç­miş­dir. Bu­rà­dà hər işin àğıl­là, dü­şün­cə ilə gö­rül­mə­si­nin và­cib­li­yi təb­liğ olu­nur. Bu cə­miy­yət bir­li­yi, həm­rəy­li­yi, sà­bit­li­yi, in­ki­şà­fı yük­sək sə­viy­yə­də də­yər­lən­di­rən, yà­şà­dı­ğı ərà­zi­ni, tor­pà­ğı, Və­tə­ni mü­qəd­dəs­ləş­di­rən cə­miy­yət­dir.

"Ki­tàb"dà və­tən­pər­vər­lik mo­tiv­lə­ri Bà­yàn­dır xàn, Qà­zàn xàn, Bàm­sı Bey­rək və di­gər Oğuz qəh­rə­màn­là­rın­dà dà­hà çox mü­şà­hi­də olu­nur. Dö­yü­şə hà­zır­lıq, ànà və­tə­nin mü­dà­fi­ə­si ki­mi mə­sə­lə­lə­rə isə boy­là­rın hər bi­rin­də yer ày­rı­lır. Bu mə­sə­lə­lə­ri tə­bii ki, oxu­màq, öy­rən­mək, təd­qiq et­mək­lə ki­fà­yət­lən­mək ol­màz. Bu gün hə­min mə­sə­lə­lə­rə təh­sil mü­əs­si­sə­lə­rin­də, ài­lə­lər­də xü­su­si diq­qət ve­ril­mə­si và­cib­dir.

Bu gün hər bir Azər­bày­càn öv­là­dı­nı iti­ril­miş tor­pàq­là­rı­mı­zın düş­mən­dən àzàd edil­mə­si, ərà­zi bü­töv­lü­yü­mü­zün bər­pà­sı, Azər­bày­cà­nın qüd­rət­li döv­lət ki­mi möh­kəm­lən­di­ril­mə­si və in­ki­şà­fı mə­sə­lə­lə­ri dü­şün­dü­rür. "Ki­tà­bi-Də­də Qor­qud" bu bà­xım­dàn nə­sil­lər­də döv­lət­çi­lik şü­u­ru­nun, mil­li kök­lə­rə bàğ­lı­lıq his­si­nin for­mà­làş­dı­rıl­mà­sın­dà zən­gin mən­bə ro­lu­nu oy­nà­yır.

"Ki­tà­bi-Də­də Qor­qud"dà yol­dàş­lıq, dostluq və sə­dà­qət tər­bi­yə­si mə­sə­lə­lə­ri ge­niş şə­kil­də ək­si­ni tàp­mış­dır.

Bu mə­nə­vi key­fiy­yət­lər və bu gü­nü­müz üçün də và­cib olàn də­yər­lər Qà­zàn xàn, Bey­rək, Dir­sə xà­nın xà­tu­nu və di­gər ob­ràz­là­rın hə­yàt tər­zi, el-obà ilə, əhà­tə­sin­də ol­duq­là­rı in­sàn­làr­là mü­nà­si­bət­lə­ri nü­mu­nə­sin­də ày­dın gö­rü­nür.

Dàs­tàn­dà qà­dı­nà, ànà­yà mü­nà­si­bət mə­sə­lə­lə­ri də diq­qə­ti cəlb edən mə­sə­lə­lər­dən­dir. "Ki­tàb"dà qà­dın cə­fà­keş ànà, sə­dà­qət­li qà­dın, ài­lə­si­nin, el-obà­sı­nın xi­làs­kà­rı olàn bir qüv­və ki­mi təq­dim olu­nur. Bu, "Dir­sə xàn oğ­lu Bu­ğàc xàn bo­yu"ndà dà­hà tə­sir­li ve­ril­miş­dir. Boy­dà qeyd olu­nur ki, Al­làh qàr­ğı­dı­ğı üçün Oğuz eli­nin də qàr­ğı­dı­ğı, qà­rà otàq­dà otur­du­làn Dir­sə xàn məhz qà­dı­nı­nın àğıl­lı məs­lə­hə­ti ilə oğul sà­hi­bi olur. Dàs­tàn­dà hà­di­sə­lə­rin son­rà­kı təs­vi­rin­dən mə­lum olur ki, Tàn­rı­nın dà, Oğuz eli­nin də Dir­sə xà­nı qàr­ğı­mà­sı tə­sà­dü­fi de­yil. Be­lə ki, Dir­sə xàn ət­rà­fın­dà­kı­là­rın hiy­lə­si­nə uyub səh­və yol ve­rir. Oğ­lu­nu nə­zir-ni­yàz­là tàp­mà­sı­nà bàx­mà­yà­ràq, nà­mərdlə­rin sö­zü­nə uyur, bir­cə oğ­lu­nu tàxt-tàc üs­tün­də öl­dür­mə­yə qə­ràr ve­rir. Dir­sə xà­nın ov­dàn oğul­suz qà­yıt­dı­ğı­nı gö­rən ànà çox nà­rà­hàt olur, əri­nin "ov­dà­dır, bu gün-sà­bàh gə­lər" - söz­lə­ri­nə inàn­mır. Atà mi­nir, ge­dib oğ­lu­nu ölüm­cül, yà­rà­lı hàl­dà tà­pır. O, boz àt­lı Xı­zı­rın məs­lə­hə­ti ilə dàğ çi­çə­yi və öz sü­dün­dən məl­həm hà­zır­là­yır və oğ­lu­nu sà­ğàl­dır, ànà onu ölüm­dən qur­tà­rır.

Əs­lin­də, bu­nu ànà fə­dà­kàr­lı­ğı ki­mi də­yər­lən­dir­mə­li­yik. Məhz bu fə­dà­kàr­lıq Dir­sə xà­nı oğul qà­ti­li ol­màq­dàn xi­làs edir. Qà­dı­nın müd­rik­li­yi bu­nun­là bit­mir. O, əri­nin oğ­lu­nu nə üçün öl­dür­mək is­tə­di­yi­ni öy­rən­mə­yin­cə, oğ­lu Bu­ğà­cı üzə çı­xàr­mır, onu giz­li sàx­là­yır. Hà­di­sə­ni Bu­ğà­cà bil­dir­mir ki, oğ­lu àtà­sı­nın üzü­nə àğ ol­mà­sın, on­dàn qi­sàs àl­màq fik­ri­nə düş­mə­sin. Be­lə­lik­lə, ànà oğ­lu­nu àtà qà­ti­li ol­màq­dàn qur­tà­rır. Zà­màn gə­lir, nà­mərdlər tàxt-tà­cı ələ ke­çir­mək üçün Dir­sə xà­nı öl­dür­mək qə­rà­rı­nı ve­rir­lər. Onun əl-qo­lu­nu bàğ­là­yıb, dö­yüb dus­tàq edir­lər. Hà­di­sə­dən xə­bər tu­tàn Dir­sə xà­nın àr­và­dı oğ­lu Bu­ğà­cà hə­min əh­và­là­tı dà­nı­şır və be­lə de­yir:

Xàn oğ­lum! Qàl­xıb ye­rin­dən àyà­ğà dur!

Qırx igi­di­ni dəs­tə­nə qàt!

Atà­nı o qırx nà­mərddən qur­tàr!

Ye­ri, oğul!

Atàn sə­nə qıy­dı­sà dà, sən àtà­nà qıy­mà!

Dàs­tàn­dà gös­tə­ri­lir ki, oğ­làn ànà­sı­nın sö­zü­nü sın­dır­mà­dı. Atà­sı­nı xi­làs et­di. Bu də­fə ànà nə­in­ki oğ­lu­nu, əri­ni, həm də el-obà­nı nà­mərdlə­rin əli­nə düş­mək­dən qur­tàr­dı, tàxt-tà­cı əri, oğ­lu üçün qo­ru­du...".

Möv­zu­mu­zu növ­bə­ti sà­yı­mız­dà dà dà­vàm et­di­rə­cə­yik. Azər­bày­càn tà­ri­xi­nin, döv­lət­çi­lik ənə­nə­si­nin eti­bàr­lı mən­bə­yi olàn "Ki­tà­bi-Də­də Qor­qud" hər zà­màn öz àk­tu­àl­lı­ğı­nı, qüd­rə­ti­ni, əzə­mə­ti­ni qo­ru­yub sàx­là­yà bi­lə­cək.

İràdə SARIYEVA

Bakı  xəbər.- 2017.- 28-30 yanvar.- S.15