”Teatra gəlmək lazımdır”

Mərahim Fərzəlibəyov: “Ən zəif tamaşanı belə tənqid edə bilmək üçün onu izləmək lazımdır”

Teatr mədəniyyətin ən vacib sütunlarından sayılır. Bu gün isə bu maraqlı və müqəddəs məkana fərqli yanaşma formalaşıb. Teatrı tənqid edənlər müxtəlif səbəblə iradlarını dilə gətirirlər. Amma bu o demək deyil ki, teatr maraqsız bir məkana çevrilib. Teatrı sevənlər, teatra gedib tamaşaları izləyənlər də yetərincədir. Əslində teatr tamaşaçı fikrinə təsir edən mədəniyyət ocağıdır. Bəs bu günün Azərbaycan teatrına peşəkar rejissor baxışı necədir? Elə bu suallarla xalq artisti, rejissor Mərahim Fərzəlibəyova üz tutduq. Düşünürük ki, onun teatr barədə söz demək haqqı başqalarından qat-qat çoxdu.

- Azərbaycan teatrına bu gün maraq qalıbmı? Vaxtilə tamaşaçılar teatra daha böyük həvəslə gedərdilər. Bu gün o sevgi hiss olunmur...

- Teatra həmişə böyük maraq var, olub. Çünki teatr canlı sənətdi. Teatra yanaşma fərqli olub. Teatr hər dövrdə cəmiyyətin aynası olub, tamaşaçıya həm tarixi, həm də müasir əsərləri təqdim etməyi bacarıb. Ayrı-ayrı tamaşalarda teatr cəmiyyətə mesajlar verməyə çalışıb. Problemləri aktyorların dili ilə çatdırmağa maraqlı olub. Teatrın məqsədi maarifləndirmək, fikir formalaşdırmaq, bədii zövqü formalaşdırmaq missiyasını da üzərinə götürür. Teatrlarda əsərlər yaranır. Müasir düşüncələr teatra gəlir. Biz də cavan olmuşuq. Biz də səhnəyə gələndə fərqli fikirlərimizi səhnədə tətbiq etməyə maraqlı olmuşuq. Ona görə də teatra gələn gənclərə imkan, şərait yaratmaq lazımdır ki, onlar ideyalarını səhnədə tətbiq edə bilsinlər. Mənə elə gəlir ki, cavanlara imkan yaradılmalıdır ki, teatr inkişaf etsin. Mən ali təhsilimi bitirdikdən sonra Qrozno şəhərində müstəqil çalışmağa başladım, sonra ordan Sumqayıt Teatrına gəldim. Qısa müddət sonra Akademik Milli Dram Teatrı qapısını mənə açdı. O gündən yaradıcılıq yollarım Akademik Milli Teatrla bağlandı. Öyrəndiklərimi səhnədə tətbiq etməyə başladım. Bəlkə ona görə də bu sahədə nəsə əldə edə bildim.

- Teatra gələn gənc nəsillə sizin dövrün sənətçiləri ara sında fikir fərqi nələrdi? Ümumiyyətlə, o dövrün sənətkarları ilə indiki gənclər arasında fərq varmı?

- Teatr bədii əsərdi. Bədii əsərin öz yolları, üslubu, ona yanaşma tərzi var. Teatr bədii əsərdi. Maraqlı və sehrli bir açarı var. Rejissorlar dramaturgiyaya müraciət edəndə aktyorun da yaradıcılığına təsir etmiş olur. Maraqlı dramaturji əsər olanda aktyor da potensialını göstərə bilir. Nə qədər böyük aktyor olursa olsun, o mütləq rejissorla işləməlidir ki, səhnədə təqdim etdiyi obraz maraqlı görünsün. Aktyorun tanınmasında rejissor əməyi danılmazdı. 1980-ci ildən Akademik Milli Dram Teatrında çalışıram. Bir çox böyük aktyorlarla çalışmışam. Həsənağa Turabov, Amaliya Pənahova, Yaşar Nuri, bu gün canlı sənət əsəri sayılan Fuad Poladov kimi aktyorlarla işləyəndə düşünürdüm ki, onlarla işləmək nə qədər asandı. İndi artıq başa düşürəm ki, onlarla işləmək ona görə asan olub ki, adını çəkdiyim hər bir aktyor ayrı-ayrılıqda böyük sənətkar olub.

Onlar peşəkar olduqları üçün onlarla işləmək çətin görünməyib. Rejissor nə qədər güclü olsa da, onun səhnəyə qoyduğu əsəri aktyorun ifasında tamaşaçı görmüş olur. Ona görə də rejissorla aktyorun vəhdəti vacibdi. Onlar biri-birini yaradıcılıq sahəsində tamamlamasa, ortaya keyfiyyətli yaradıcılıq məhsulu çıxa bilməz. Aktyorun şəxsiyyəti olmalıdır. Ən güclü əsəri belə rejissorla aktyor tamaşaçıya maraqsız təqdim edə bilər. Bu baxımdan rejissorun quruluşu və aktyorun plastikası, ifası tamaşaya birbaşa təsir etmiş olur. Əgər onlardan biri zəifdisə, tamaşaçı bunu hiss edəcək. Ən maraqlı əsər maraqsız tamaşa olaraq təqdim edilər. Ya da ən maraqsız əsər belə rejissor işi mükəmməl qurulubsa, aktyor ifası güclüdürsə, səhnədə tamaşaçını maraqlandıra bilər.

- Səhnə həm də estetikanı, yeniliyi, müasirliyi sevir...- Tam razıyam. İstedadlı gənclərimiz var. Təbii ki, səhnədə görünüş, estetika vacibdi. Çox istərdim ki, teatra gələn gənclərin görünüşü maraqlı olsun, ucaboy olsunlar, yaraşıq, xarizma tamaşaçının axtardığı elementlərdi səhnədə. Teatr estetik görünüşü və gözəlliyi sevir əslində. Aktyorun zahiri görünüşü da tamaşada önəm daşıyır. Hamı Hamleti, Culyettanı, ya da digər rolları oynamağa qadir deyil. Bunun üçün aktyorun potensialı ilə yanaşı, zahiri görünüşü də önəm daşıyır. Aktyorun zahiri görünüşü ona həvalə olunan obrazı oynamağa imkan verməlidir. Səhnədə qəhrəmanı oynamaq əsas deyil. Sənə həvalə olunan istənilən obrazı peşəkar oynamalısan. Vacib olan budur. Sadə rolları oynamaq üçün də istedad önəmlidir. Bu gün hər bir rejissor sual verməlidir ki, gənc nəslin sənətçilərindən Romeonu, Hamleti kimə həvalə etmək olar? Bu sual vacibdi. Bu suala cavab teatrın gələcəyini həll etmiş olur. Hər bir teatra yaradıcılıq uğurları arzulamaq istəyirəm. Teatrı sevmədən burda çalışmaq mümkün deyil. Ən zəif tamaşadan belə tamaşaçı nə isə öyrənə bilir. Teatra gəlmək lazımdı.

- Onda tənqidlər, teatra ünvanlanan iradlar sizi bu sahədən küskün salmır?

- Qətiyyən. Tamaşaçı teatra gəlməlidir. Ən zəif tamaşanı belə tənqid edə bilmək üçün onu izləmək lazımdır. Teatra gəlmədən onu tənqid etmək haqsızlıqdı. Teatra gəlib onu tənqid etmək isə gözəl hal sayıla bilər. Əsas odu tamaşaya baxırsan, səndə fikir formalaşır. Pis, ya da yaxşı, tamaşa haqqında səndə təəssürat yaranır. Tamaşaçı var tamaşanı izləyir, deyir əladır, digər tamaşaçı bu tamaşanı bəyənmir. Hər tamaşaçının da zövqü ilə tamaşa qurmaq olmaz. Teatr yaşayır. Sadəcə teatrı bu gün də yaşatmaq üçün teatrda çalışanlarla yanaşı, elə tamaşaçıların da üzərinə böyük məsuliyyət düşür. Tamaşaçı teatra gəlməli, izləməlidir, tənqid sonrakı prosesdir. Misal üçün, Musiqili Teatrda bu yaxınlarda İlyas Əfəndiyevin "Mənim günahım” tamaşasını fərqli versiyada, daha fərqli quruluşda hazırlayıblar. İzlədim, çox bəyəndim. Tam başqa bir səpkidə quruluş verilib. Mən İlyas Əfəndiyevin bir çox əsərlərinə quruluş vermişəm, onun yaradıcılığı mənə doğmadır. Fərqli bir üslubda bu tamaşanı izləmək mənə maraqlı gəldi. 3 aktyorun ifasında tamaşaya quruluş verilib. Çox maraqlıdır.

- Adətən teatr sahəsində səslənən tənqidlərdə dramaturgiya tənqid olunur. Bu sahədə boşluğun olduğu qeyd edilir...

- İlyas Əfəndiyevin əsərləri klassikadır. Bu gün Elçin Əfəndiyev, Elçin Hüseynbəyli, Əli Əmirlinin dramaturgiyasına müraciət etmək olur. Dramaturgiya ədəbiyyatın ən çətin janrı sayılır. Təbii ki, müasir həyatımızda dramaturgiyaya diqqət yetirmək lazımdı. Maraqlı tamaşa təqdim etmək üçün mənə elə gəlir ki, dramaturqla rejissor əməkdaşlıq etməli, əsər yaranarkən müəllif rejissorla işləməlidir. Mənim səhnəyə qoyduğum tamaşaların uğurunun bir sirri də İlyas Əfəndiyevlə bir yerdə çalışmağımız olub. O, hər obrazı məsləhət edərək yazırdı. Rejissor fikrini nəzərə alırdı, rejissorun həmin tamaşaya baxışı onun üçün vacib idi. Ona görə də tamaşalar maraqlı alınırdı. Rejissorla dramaturq birgə çalışsa, onda səhnəyə qoyulan əsər də tamaşaçıda maraq oyada bilər. İlyas Əfəndiyev mənim bütün məşqlərimə gəlirdi, maraq göstərirdi. Dramaturgiya rejissorla müəllifin vəhdətidir. Necə ki, mahnıda bəstəkarla şairin birgə vəhdəti önəmli sayılır, burda da elədir. Necə ki, rejissorla aktyor birgə çalışmalıdırsa, müəlliflə rejissor arasında təmas, ruh yaxınlığı olması vacibdi. Onlar ilkin mərhələdə bir çalışdıqdan sonra rol bölgüsü aparılmalıdır ki, bu obraza hansı aktyor daha uyğundur. Dramaturq əsəri yazıb təhvil verdi, getdi. Bununla iş bitməməlidir. İlyas Əfəndiyev bütün əsərlərini teatrda işləyirdi. Aktyorların hərəsinə uyğun rol hazırlayırdı. Hər aktyora adla rol yazırdı.

- Teatra diktə edən aktyorla rejissor arasında işbirliyi olduğu kimi dramaturq da bu prosesdə bilavasitə iştirak etsə, daha uğurlu əsər səhnəyə qoyula bilər...

- Bəli. Elə bir laboratoriya qurulsun. Dramaturqla rejissor işləsin, səhnəyə qoyulmazdan əvvəl fikir mübadiləsi aparılsın. Bu laboratoriya Teatr Xadimləri İttifaqında da yaradıla bilər. Belə bir emalatxana yaransa, rejissorla, rəssamla işləyən dramaturq sonda istədiyi əsəri meydana çıxara bilər. Bu, daha maraqlı yaradıcılıq prosesi ola bilər. Çünki tamaşada təkcə aktyorun ifası məsələni həll etmir. Burada tamaşanın rəssamından tutmuş bəstəkarına qədər, biri-biri ilə bağlı yaradıcılıq telləri var. Onu düzgün qurmaq tamaşanın uğurunun 50 faizini əldə etmək deməkdir.

Tahirə Məmmədqızı

Şərq.- 2018.- 11 aprel.- S.13.