“BİR DƏFƏ MƏNDƏN TƏNQİD YAZILMIŞDI,

O GECƏ YATA BİLMİRDİM”

“İndi isə vəziyyət başqa cürdü, tənqiddən zövq alırlar, hətta təhqir olunduqca sevinirlər, bunu reytinq sayırlar”

“Sosial şəbəkələrdə ən aşağılayıcı, ən sərt tənqidlər görürsən ki, proqram kollektivlərini sevindirir. Müzakirə olunduqlarını düşünüb bunu uğur kimi qiymətləndirirlər”

"Bunlar televiziya işi deyil, efir taktikası deyil. Məhəllə söhbətinə, çəpər davalarına, məişət qeybətlərinə bənzəyir”

Azərbaycan teleməkanına həmişə fərqli baxışlar olub. Televiziyanı bilən, burada çalışanlar isə teleməkana bir də peşəkar gözü ilə baxırlar. "Şərq”in budəfəki qonağı yazıçı-jurnalist, şair, tərcüməçi, feminist, televiziyaçı, qadinkimi.com saytının rəhbəri Aysel Əlizadədir. Yeri gəlmişkən, xatırladaq ki, Aysel Əlizadə hələ çox gənc yaşlarından bir çox televiziya verilişlərinin aparıcısı, müəllifi olub. Televiziya onun tanıdığı cığırdı. O cığırdan keçərək onun bugünkü teleməkana baxışını öyrənməyə çalışdıq.

- Azərbaycan teleməkanı bu gün necə görünür?

- Teleməkanımızda olan qüsurların sayı o qədərdir ki, birini deyib, digərini susmaq olmur. Mən illər əvvəl Azərbaycan teleməkanında çalışdığım dönəmdə hiss olunurdu ki, televiziyalar getdikcə tamam başqa mənzərə alacaq. Artıq efirə ictimaiyyətə faydalı mesajlar verən insanlar yox, yalnız bayağı şou adamları və arxasında heç bir intellektual bazası olmayan adamlar ayaq açırdı. Bununla uzun müddət mübarizə aparmağa da çalışırdım. Tutaq ki, verilişimə elə bir müğənnini qonaq çağırırdılar ki, onu sənətçi kimi təqdim etməyə utanırdım. "Mən tamaşaçını aldadıb bu adamı sənətçi kimi təqdim edə bilmərəm” deyirdim. Azərbaycan televiziyası tamaşaçını aldatmağa başladığı vaxtdan televiziya yaxşı istiqamətə doğru addımlamadı. Televiziyanın 3 vacib missiyasından biri maarifləndirmədi. Maarifçilik televiziyadan uzaq düşdü. Televiziya illərdi heç nə öyrətmir, fərd yetişdirmir, dibə batırır cəmiyyəti. İntellektuallıq, xarizma və peşəkarlıq üzərindən qurulan efir hegemonluğu cəmiyyətə nüfuz edib onu düşdüyü yerdən qaldıra bilər. Əks halda TV və cəmiyyət qarşılıqlı uçuruma yuvarlanır. Televiziyaya qeyri-professionallar ayaq açdı. Bir çox sahədə olduğu kimi. Maarifləndirmə funksiyası beləcə yoxa çıxdı. Gələk, məlumatlandırma missiyasına. Nə ilə məlumatlandırır TV? Nə verir cəmiyyətə? Biz ordan nə alırıq? Heç nə! Onsuz da elektroinformasiya dönəmində hər hansısa bir mətbuat orqanının, media qurumunun öndə olması çətin məsələdi. Bir də bu boyda dinamik rəqabətdə televiziyanın heç bir üstünlüyünün olmaması görün onu mexanizm olaraq hara, nə qədər arxaya atır. Xəbərlərdən isə heç danışmağa dəyməz. Televiziyanın əsas funksiyalarından biri də reklamdır. Televiziyanın maddi bazası reklam üzərində qurulur. İndi gəlin görək, televiziyalarımızda baza varmı, böyük reklam büdcəsinin olduğu hiss edilirmi? Pul gətirirmi televiziyaların fəaliyyəti onlara? Ucuz şöhrət dalınca qaçmaları, sosial şəbəkələrdə söyülməkdən zövq almaları onu göstərir ki, böyük pullar qazana bilmirlər. Baxılmırlar, izlənmirlər. Çünki baxıldığı zaman televiziyanın primitiv yollara əl atmasına ehtiyac qalmır. Ölkənin əsas şirkətləri, firmaları hesabına televiziyalar yaşayır. Reklam büdcəsini formalaşdıran da azad biznesdi. Burda artıq daha dərin məsələlər yatır. Reklam verən şirkət bürokratik əngəllər, təzyiqlər, "şapka” tələbləri olmasın gərək... Diqqət yetirsəz özünə hörmət edən şirkətlər bu gün televiziyada yer alan verilişlərə reklam vermir. Çünki təqdim olunan proqramlar çox bayağıdır. Hər ciddi və maliyyəsi böyük olan şirkət bu bayağılığın içində görünmək istəmir. Onlar öz imiclərini saxlamağa çalışır. Bir az bürokratik əngəllər də oldu. Yaxşı şirkətlər ki, əvvəllər reklam verirdilər, televiziyaları ayaqda saxlayırdılar, onlar artıq efirlərdən çəkinməyə başladılar. Böyük şirkətlər hər bayağı layihənin içində adlarının hallanmasını istəmirlər.

- Bu gün sosial mesajlı, sosial yüklü layihələri də efirlərdə az görürük. Sosial layihələrdə də əsasən ağlaşmaq, hay-küy üstünlük təşkil edir.

- Azərbaycan teleməkanı bu gün çox ciddi problemli dönəmini yaşayır. Dünya televiziyaları ilə rəqabətdən söhbət gedə bilməz. Bu gün Azərbaycan tamaşaçısı xarici kanalları, bir az daha intellektli tamaşaçı Avropa kanallarını izləməyə üstünlük verir. Bizdə maraqlı, düşündürən, cəmiyyətə sosial mesaj verən layihələri teleməkanlarımız təqdim edə bilmirlər. Bunun obyektiv və subyektiv səbəbləri var. Efirdə olan sosial layihələrdə də ağlaşma göstərməyə məcburdular. Çünki reytinq məsələsi var.

- Təəssüf ki, reytinq professional televiziyaçıları belə bəsit intriqalardan, ağlaşmalardan istifadə etməyə məcbur edir.

- Bəli. Efirdə yalançı ağlaşma təqdim etməyə məcbur olanlar var. Bizdə bəzən sərbəstlik adı altında bəsitlik təqdim edilir. Qaldı professional televiziya aparıcılarının da yalandan ağlaşma yaratmaq taktikasına, onlar istəyərəkdən bunu etmirlər. Sadəcə başqa çıxış yolları yoxdu. Bu gün sosial layihələrdə həmin o yalançı, süni ağlaşmalar, göz yaşları, səhnələr olmasa, o görüntülər yaradılmasa, o verilişlər izlənməyəcək. Çünki bir televiziya verilişinin tamaşaçıya təqdim olunması üçün onun üzərində ciddi, peşəkar komandanın işləməsi vacibdi. Televiziyanın öz qaydaları var. Efir tələbləri var. Bu gün təqdim olunanlara nəsə ad qoymağa da çətinlik çəkirəm. Çünki bunlar televiziya işi deyil, efir taktikası deyil. Məhəllə söhbətinə, çəpər davalarına, məişət qeybətlərinə bənzəyir. Televiziya bununla ayaqda qala bilməz. Mümkünsüzdü. Heç bir ciddi şirkət elə verilişləri olan kanala pul yatırmaz, heç bir ciddi tamaşaçı ona baxmaz. Nəticədə yenə deyirəm, baxılmaq üçün ən pis üsullara əl atılar. İntellektual verilişi tamaşaçıya təqdim etmək üçün maddi və mənəvi baza olması önəmlidi. Şou belə bir bazaya söykənəndə uğurlu alınır. Ən xırda detal belə həlledici olur. Savaddan başlayaraq, estetikaya, səhnə danışığına, nitq qabiliyyətinə, görünüşə qədər hər nüans vacib amllərdən sayılır. Tamaşaçı bütünlükdə efirdən həm məlumat əldə etsə, həm maariflənsə, həm informasiya alsa, həm estetik zövqü formalaşsa, həm də əylənsə, bu, televiziya işinin öhdəsindən gəlir deməkdi. İllər əvvəl biz efirdə olanda bu qədər texniki imkanlar yox idi, amma efirə daha böyük auditoriya baxırdı, izləyirdi, təsirlənirdi. Hətta bu gün bəyənmədiyimiz, "şou-veriliş” deyib intellektual kəsimə uyğun tərz saymadığımız format belə o kəsimin izləyəcəyi şəkildə təqdim edilirdi. İnsanlar sevə-sevə izləyirdilər. Televiziya çox məsuliyyətli sahədir. Aparıcılıq ayrıca bir peşədir, ona təcrübə, zaman, istedad, savad, xarizma qatılmasa, alınmır.

Televiziya kriteriyalarına cavab verən adamların bu sahədə işləməsi xilas edə bilər efiri. Bizim zamanda tənqidə xüsüsi önəm verilirdi. Aparıcı haqqında bir tənqidi yazı insanı narahat edirdi. Bir dəfə məndən tənqid yazılmışdı, o gecə yata bilmirdim. Tənqidi qəbul edirəm, sağlam tənqidə açığam. Amma məsuliyyət hiss edirdim. Niyə tənqid olunduğumu təhlil edirdim. İndi isə vəziyyət başqa cürdü. Tənqiddən zövq alırlar. Hətta təhqir olunduqca sevinirlər. Bunu reytinq sayırlar. Kimlərin səni tənqid etməsi də çox incə məqamdı. Buna önəm verməsən, boşluqları görməsən, batacaqsan. Sosial şəbəkələrdə ən aşağılayıcı, ən sərt tənqidlər görürsən ki, proqram kollektivlərini sevindirir. Müzakirə olunduqlarını düşünüb bunu uğur sayırlar. Halbuki ölkənin ən ciddi mütəxəssisləri tənqid edir onları, ən tələbkar tamaşaçılar irad bildirir. Bunu nəzərə almaq yerinə bir az da üstünə qoyub daha betər hərəkətlər edirlər. Daha acınacaqlı üsullardan istifadə edirlər. Nədi bu reytinq deyilən şey? Harda hesablanır, kimin evində reytinq ölçən qurğular qoşulub? Bu, bəlli deyil. Nəzərə alınmır.

- Dünya televiziyalarında sosial yüklü, ciddi xəbər verilişləri əsasən yaşı 40 üstündə olan aparıcılara həvalə edilir. Burada tamaşaçının inam məsələsi vacib sayılır. Gənc yaşda olan aparıcının təqdim etdiyi xəbər verilişi ilə oturuşmuş yaşda olan aparıcının xəbəri ötürməsində fərq var.

- Çox önəmli bir məqama toxundunuz. Həqiqətən dünya televiziya praktikasında aparıcının, xüsusilə xəbər aparıcısının, sosial yüklü layihənin, analitik veriliş aparıcısının daha yaşlı olmasına önəm verilir. Proqramın sambalını artıran onun tematikasına uyğun aparıcının olmasıdı həm də. 20-22 yaşlı aparıcı dünya siyasəti ilə bağlı nə xəbər verə bilər? 22 yaşlı gəncin şou verilişləri aparması daha doğru olar. Amma bu o demək deyil ki, şou verilişi aparan aparıcının savadı olmamalıdır. Sadəcə hər yaşın öz yükü olur. Şou verilişi aparan aparıcının da intellekti yoxdursa, o tamaşaçı ilə təmasda çətinlik yaşayacaq, özünü təqdim edərkən vulqar görünməyə məcbur qalacaq. Dünyanın ən məşhur şou aparıcılarından biri ABŞ-da yaşayan Opra o qədər bilgilidi ki, hər adam onunla söhbət edə bilməz. Amma o, hər sahədən olan qonaqla onun sahəsi ilə bağlı danışa bilir. Kitablar yazır, seminarlar keçir.

Televiziya həqiqətən maraqlı olduğu qədər də məsuliyyətli bir məkandı. Televiziya eyni zamanda ideoloji silahdır. O silahdan ehtiyatla, düzgün istifadə etmək vacibdir. Televiziya aparıcısı hər verilişə hazırlıqlı olmasa boş görünəcək. Üzərində gecə-gündüz işləməsi lazımdı. Çox təəssüf ki, mən bu gün Azərbaycan teleməkanında güclü aparıcı ordusu görə bilmirəm. Hətta 10 il əvvəl televiziyaya gələnlər var idi ki, əslində istedadlı olsalar da üzərlərində çalışmadılar. On il əvvəl necə efirə gəliblərsə, elə də qaldılar. Televiziya axtarışı, yeniliyi, maraqlı göstərişi sevir. Televiziyalara rəhbərlik edənlər böyük bir məsuliyyəti hiss etməyə məcburdular. Mən əvvəllər bir neçə televiziyada çalışmışam. O dönəmlərdə televiziya həyatı coşğulu idi, qaynayırdı. İndi həmin telekanallara qonaq kimi dəvət alıb gedəndə, təəssüflənirəm. Əvvəlki abu-hava, yaradıcılıq ruhu görünmür. Dəhlizlər boş, qarqnlıq, otaqlar buz kimi, qaynaşma yox, sanki hamı ora sadəcə bir tikə çörək üçün gəlir. Halbuki televiziya yaradıcı sferadır. Özündən böyük görəvi, öhdəliyi var. Cəmiyyəti tonusda saxlamaq gücü var. Fərqli bir dünyadır. Orada sakit həyat ola bilməz. Televiziyalamızın sükut dönəmi məni tamaşaçı kimi də ağrıdır, bir vaxtlar bu sahədə çalışan insan kimi narahatlıq keçirirəm. Televiziya öz rolunu, funksiyasını itirib demək olar. Amma hələ də gec deyil. Televiziyalar yatıblar. Oyatmaq, yeniləmək, ayağa qaldırmaq mümkündü. Vulkanik bir püskürməyə, qəflət yuxusundan oyatmağa təkan vermək gərəkdi. Yalnız professionalların vasitəsi ilə etmək olar.

Tahirə Məmmədqızı

Məqalə Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında KİV-ə Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyi ilə hazırlanıb

Şərq.- 2018.- 17 avqust.- S.6.

0