I DÜNYA MÜHARİBƏSİ İLLƏRİNDƏ AZƏRBAYCAN MƏTBUATI...

Bakı Dövlət Universitetinin Mətbuat tarixi və ideoloji iş metodları kafedrasının doktorantı, "Jurnalistika” Elmi-tədqiqat laboratoriyasının elçi işçisi Samir Xalidoğlunun qələmə aldığı "I Dünya Müharibəsi illərində Azərbaycan mətbuatı - (1914-may 1918)” adlı monoqrafiyası işıq üzü görüb. Müəllif tədqiqat əsərində sözügedən dövrün mətbuat aləmini ətraflı şəkildə təhlil edib. Birinci Dünya müharibəsi illərində milli mətbuatımızın fəaliyyətindən bəhs edən tədqiqat işi 1914-cü ilin iyunundan - 1918-ci ilin mayına qədərki dövrü əhatə edib.

Kitabda anadilli mətbuat, onun mövzu dairəsi, aparıcı jurnalist və publisistləri haqqında dolğun məlumat verilib. Xüsusilə vurğulamaq lazımdır ki, Azərbaycan jurnalistikasında Birinci Dünya müharibəsi illərində mətbuatın fəaliyyəti geniş və daha dəqiq şəkildə məhz Samir Xalidoğlunun araşdırması əsasında aparılıb. Dövrlə bağlı indiyə qədər ayrı-ayrı məqalələr yazılsa da, proseslərə səthi toxunulsa da, sistemli şəkildə tədqiqat "I Dünya Müharibəsi illərində Azərbaycan mətbuatı” adlı monoqrafiyada öz əksini tapıb. Əsərin giriş bölməsində bəyan edilib ki, mətbuat tariximizin hər bir dövrü, həmin dövrdə çıxan hər bir mətbuat orqanının öyrənilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Azərbaycan mətbuatı və jurnalistikası tarixinin elə dövrləri var ki, bu və ya digər səbəbdən indiyə qədər əsaslı tədqiq olunmayıb. Həmin səbəblərdən birincisi, sovet dövrünün siyasi, ideoloji tələbləridirsə, ikincisi isə müstəqillik illərindən əski Azərbaycan-ərəb əlifbasının yaratdığı maneələrlə bağlı olub. Sadalanan səbəblərə görə, öyrənilməyən dövrlərdən biri də Birinci Dünya müharibəsi illərinin mətbuatıdır. Halbuki bu zaman kəsiyi həm Azərbaycan milli hərəkatı, həm də mətbuat tarixində xüsusi çəkisi olan dövrlərdəndir. Çünki Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinə gedən yol məhz bu dövrdən keçir. Müəllif vurğulayıb ki, Cümhuriyyətimizin elmi, nəzəri və ideoloji konsepsiyası məhz dövrün mətbuat səhifələrində yaranıb və formalaşıb.

Kitabda vurğulanıb ki, Birinci Dünya müharibəsinin başlanması və Rusiyanın müharibə tərəflərindən biri olması imperiyada iqtisadi, siyasi və ictimai problemləri də özü ilə gətirib. Bu çətinliklər çarizmin əksər ucqarları kimi Azərbaycanda da özünü bariz şəkildə büruzə verib. İctimai-siyasi həyatın əksər sahələrində hiss olunan tənəzzül halları mətbuata da təsirsiz ötüşməyib. Müharibə mətbuat qarşısında bir sıra çətinliklər, süni maneələr yaradıb. Problemlər arasında mətbuat üçün ən aktual və eyni zamanda ən dözülməzi heç şübhəsiz ki, senzura olub. Xüsusən, Birinci Dünya müharibəsi dövründə senzura problemi daha kəskin müstəviyə qədəm qoyub, daha qabarıq şəkildə özünü göstərib. Mətbuat həm mülki, həm də hərbi senzorlarla çəkişmək məcburiyyətində qalıb. Bu hal onsuz da çar senzurasını hər zaman öz başı üzərində "Domokl qılıncı” hesab edən milli mətbuatın vəziyyətini daha da pisləşdirib. Üzeyir Hacıbəyovun təbirincə desək, "müsəlman mühərrirləri bir deyil, iki, üç, dörd, beş senzor qabağında pasovat eləməyə məcbur” ediliblər. Yerli qəzetlər yalnız hərbi senzuranın icazə verdiyi xəbər və məlumatları dərc edə bilərdi. Mətbuat orqanlarında vaxtaşırı olaraq təlimat xarakterli yazılar dərc etdirilib, yerli jurnalist və publisistlərə atmalı olduqları addımlar qabaqcadan göstərilib, onlar bir növ müəyyən çərçivə daxilində fəaliyyətə məcbur ediliblər. İndiyə qədər araşdırılmayan bir dövrə müraciət edən müəllif əsəri barədə "Şərq” qəzetinə geniş müsahibə verib. Mövzu ilə bağlı suallarımızı cavablandıran mətbuat tarixi üzrə araşdırmaçı olduqca maraqlı məqamlara təmas edib..

- Samir müəllim, hansı səbəblərdən I Dünya Müharibəsi dövrünü araşdırmağa ehtiyac duydunuz?

- Mövzunu mənə mətbuat tədqiqatçısı, professor Şirməmməd Hüseynov təklif etmişdi. 2007-2008-ci illərdən etibarən bu dövr məndə xüsusi maraq doğururdu. O vaxtdan yavaş-yavaş tədqiqatlar aparmağa başlamışdım. Əvvəlcə həmin dövrdə nəşr edilən qəzetlərin siyahısını tutdum və hər dəfə arxivə gedəndə mətbu orqanlarla bağlı bir-bir araşdırma apardım. Qəzetləri oxudum və özüm üçün qeydlər götürdüm. Həm əski əlifbanı bildiyimə, həm mətbuat tarixçisi olduğuma, həm də olduqca maraqlı dövr olduğuna görə sırf müharibə illərini araşdırdım. Bilirsiz ki, Cümhuriyyət dövrü müəyyən istisnalar olmaqla işlənilib. Amma Cümhuriyyətin elmi-nəzəri bazasının hazırlandığı bu dövr demək olar ki, araşdırılmayıb. Mətbuatla bağlı dövrlərdən biri müharibəyə qədər olan dövrdür. 1909-10-11 və 12-ci illər, eləcə də I Dünya Müharibəsi illəri az işlənib. Mən sonradan bildim ki, Akif Aşırlı da həmin dövrlə bağlı dəyərli araşdırma aparıb. Təəssüflər olsun ki, araşdırma ilə o vaxt tanış olmaq imkanım olmayıb. Ancaq etiraf etmək lazımdır ki, 7-8 ilə qədər dövrlə bağlı ciddi tədqiqatlar yox idi, sadəcə bir neçə məqalələr yazılmışdı. Dövr ayrıca araşdırılmadığı üçün boşluq yaranmışdı. Sovet dönəmində qələmə alınan kitablarda isə həmin dövrün üstündən keçilmişdi. Bir az Cümhuriyyət dövrünə toxunmaqla birbaşa sovet dövrünə keçid edilirdi. Boşluğun olması müəllim kimi bizə çox çətinlik yaradırdı. Dərs deyəndə dövrlə bağlı material tapa bilmirdik. Əski əlifbanı bilməyən müəllimlər əllərində olan hazır əsərlərlə kifayətlənmək məcburiyyətində qalırdılar. Görün, neçə ildən söhbət gedir, hardasa 8-9 illik böyük bir dövr araşdırılmamış qalırdı. Mən elə hesab edirəm ki, bu kitab həmin dövrə müəyyən qədər işıq tuta bilər. Əlbəttə, bu, ilkin araşdırmadır, yəqin ki, məndən sonrakılar daha dərindən tədqiqat aparacaqlar.

- Əski əlifbanı bilmək dövrlə bağlı daha dəqiq və dolğun araşdırma aparmağa imkan verirmi?

- Əlbəttə, əski əlifbanı bilmək çox mühüm rol oynayır. Kitabda elə mətbuat orqanlarından bəhs edilib ki, onlar haqqında ilk dəfə məlumat verilib. Bizdə biblioqrafiq kitablar var. Məsələn, Nazim Axundovun və digər müəlliflərin kitablarında mətbu orqanların adı sadəcə informasiya formasında keçib. Yəni ümumi məlumat verilib ki, hansı qəzet neçənci ildə çıxıb və redaktoru kim olub. Məsələ ondadır ki, həmin əsərlərdə də müəyyən yanlışlıqlar var idi. Mən onları öz araşdırmamda göstərmişəm və hansı səhvlərə yol verildiyini qeyd etmişəm. Bəlkə də sovet dövründə ancaq bu səviyyədə araşdırma aparmaq mümkün idi. Ancaq doğrular əvvəl-axır yazılmalıdır. Çalışmışam ki, əksər qəzetləri ancaq orijinal nüsxələrindən oxuyum. Yalan olmasın, bəzən bir qəzetin 40-50 səhifəsini oxuduqdan sonra sadəcə 5-6 cümlə çıxara bilirsən. Elə qəzet var ki, 4 il ərzində çıxıb. Məcbursan ki, 4 il ərzində qəzetlərin mümkün qədər çox sayını vərəqləyəsən ki, yanlış informasiyalar dərc etməyəsən. Ola bilər, hansısa araşdırmaçı mənim baxmadığım 20 nömrəni oxuyar və iddia edər ki, müəllif kitabında səhv informasiya verib. Ona görə bütün sayları gözdən keçirmişəm ki, ən azından zəruri informasiyalar, yəni qəzetin redaktoru, nəşr olunduğu yeri, dövriliyi və səhifələrinin sayı barəsində düzgün məlumat verim. Çalışmışam ki, yanlışlıq minimum səviyyədə olsun. O baxımdan sadəcə yazılanlarla kifayətlənmək olmaz, mütləq qəzetlərə də baxmaq əsas şərtdir.

- Bir tərəfdən müharibənin, digər tərəfdən də senzuranın olduğu həmin dövrdə anadilli mətbuat orqanları necə fəaliyyət göstərib? Hansı çətinliklərlə üzləşib?

- Problemlər arasında senzuranı xüsusilə qeyd etmişəm. Senzura müharibədən qabaq da var idi. Elə mətbuat yaranandan senzura mövcud olub. Məsələ ondadır ki, həmin dövrdə həm mülki, həm də hərbi senzura var idi. Yəni mətbuat üzərində ikiqat senzura hökm sürürdü. O dövrün qəzetlərini vərəqləyəndə görürsən ki, bir səhifənin yarısı boş buraxılıb. Qəzet yığılandan sonra senzura idarəsinə gedirdi, orada baxırdılar və "təhlükəli” olanı çıxarırdılar. Dövrün qəzetçiləri özləri də bilərəkdən hansısa səhifəni ağ qoyurdular. Yəni oxucuya çatdırırdılar ki, əslində biz burda yazı vermişdik, amma senzuraya görə həmin yazı çapa getməyib. Məsələn, Cəlil Məmmədquluzadə çıxarılan məqalənin yerində qayçı şəkli qoyurdu, yəni demək istəyirdi ki, məqalə senzor tərəfindən qayçılanıb. Müəlliflər bununla bir növ öz etirazlarını bildirirdilər. Əslində çıxarılan yazının yerinə başqa, "təhlükəsiz” məqalə qoya bilərdilər. Amma qəsdən boş buraxırdılar. Hətta elə olurdu ki, materialın yarısı gedirdi, digər yarısını kəsib çıxarırdılar, ya da bir abzasını, bir sütununu kəsib çıxarırdılar. Məqalə yarımçıq gedirdi, amma oxucu söhbətin nədən ibarət olduğunu bilirdi. Ən çox da Ömər Faiq Nemanzadənin məqalələrini çıxarıblar. Elə olub ki, təkcə imzası qalıb, yazı olmayıb, amma biliblər ki, Ö.F.Nemanzadənin burada məqaləsi gedib. Məsələn, "Yeni İqbal” qəzetində Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin bir yazısı getməliymiş. Rəsulzadə məqaləsində Xalq Məktəbləri Şöbəsinin müdirini tənqid edibmiş. Həmin məqalə böyük qalmaqala səbəb olub. Hətta sırf bu yazıya görə, may ayında Rəsulzadəni həbs ediblər. Çünki Rəsulzadə həmin yazısının üstündə mübarizə aparıb və israrla yazının çap olunmasına çalışıb. Həmin dövrdə Martinov, hərbi senzor və bir neçə başqa instansiya işə qoşulublar. Amma təəssüflər olsun ki, Rəsulzadənin israrına rəğmən onun məqaləsi çap olunmayıb, yeri boş qalıb. Rəsulzadəni həbs etdilərsə də, tutarlı fakt olmadığına görə, ay yarımlıq dustaq həyatından sonra sərbəst buraxmağa məcbur qaldılar. Yəni jurnalist məqaləsini yazır və arxasında da dururdu. Halbuki o çətinliklərin qarşısında, xüsusən də 1917-ci ilin fevral inqilabına qədər senzuranın tüğyan etdiyi bir dövrdə belə bir təşəbbüs göstərmək çox müşkül məsələ idi. Böyük cəsarət və iradə tələb edirdi.

(Davamı var)

Qocayev İsmayıl

Şərq.- 2018.- 7 mart.- S.7.