Dilimizi göz bəbəyi kimi qorumalıyıq

Prezidentin fərmanı problemləri aradan qaldıracaq

(Əvvəli ötən sayımızda)

Məlum olduğu kimi, ötən gün Prezident İlham Əliyev "Azərbaycan dilinin saflığının qorunması və dövlət dilindən istifadənin daha da təkmilləşdirilməsi ilə bağlı tədbirlər haqqında” fərman imzalayıb. Fərmana əsasən, Dövlət Dil Komissiyası yanında "Monitorinq Mərkəzi” publik hüquqi şəxs yaradılıb. Dövlət başçısının Fərmanında bildirilib ki, Azərbaycan öz müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra Azərbaycan dili cəmiyyətin ictimai-siyasi, sosial-iqtisadi, elmi və mədəni həyatının bütün sahələrində daha geniş istifadə edilməyə başlayıb, onun dövlət dili kimi maneəsiz inkişafı üçün münbit zəmin yaranıb.

Habelə, fərmanda qeyd edilib ki, müasir Azərbaycan dili mükəmməl qrammatik quruluşa, zəngin lüğət tərkibinə və ifadə vasitələrinə malikdir. Bununla yanaşı, dilimizin hüdudsuz imkanlarından yetərincə və düzgün istifadə edilməməsi halları hələ də kifayət qədər geniş yayılıb. Televiziya və radio kanallarında, internet resurslarında, mətbu nəşrlərdə və reklam daşıyıcılarında ədəbi dilin normalarının kobud şəkildə pozulması, leksik və qrammatik qaydalara əməl edilməməsi, məişət danışığından istifadə olunması, əcnəbi söz və ifadələrin yersiz işlədilməsi az qala adi hala çevrilib.

Lakin bu sahədə hüquqi tənzimləmənin və daimi nəzarətin olmaması dil pozuntularının azaldılması və aradan qaldırılması istiqamətində təsirli tədbirlər görməyə imkan vermir. Fərmana əsasən, Nazirlər Kabinetinə kütləvi informasiya vasitələrində, internet resurslarında və reklam daşıyıcılarında ədəbi dil normalarının qorunmasını təmin edən qanunvericilik aktlarında dəyişikliklər barədə təkliflərini hazırlayıb üç ay müddətində Prezidentə təqdim edilməsi tapşırılıb. Ötən gün Ağdam rayon ictimaiyyət nümayəndələri və Ağdam rayonundan olan incəsənət xadimləri ilə görüşən dövlət başçısı İlham Əliyev də dilimizin qorunması məsələsinə xüsusi diqqət çəkib. Prezident bəyan edib ki, bizim çox zəngin dilimiz var və Azərbaycan ədəbiyyatı bunu təsdiqləyir:

"Ancaq indi dünyada gedən qloballaşma prosesləri, digər proseslər istər-istəməz dilimizə də təsir edir. Biz dilimizi xarici təsirdən qorumalıyıq. Bizim dilimizə lüzumsuz xarici kəlmələr lazım deyil. Dilimiz o qədər zəngindir ki, istənilən fikri, istənilən məsələni ifadə etmək mümkündür. Ancaq biz görürük ki, bəzi hallarda həm kütləvi informasiya vasitələrində, həm digər sahələrdə dilimizə yad kəlmələr daxil edilir. Bunlar dilimizi zənginləşdirmir. Əksinə, bəzən mövcud sözlər yeni sözlərlə əvəzlənir və mən bunun qəti əleyhinəyəm”. Prezidentin Azərbaycan dilinin qorunması ilə bağlı Fərmanı dilçi-alimlər tərəfindən yüksək qiymətləndirilib. Dövlət başçısının çıxışı zamanı diqqət çəkdiyi mühüm məqamlar da ekspertlərin geniş müzakirəsinə səbəb olub.

"Səs” Media Qrupunun rəhbəri Bəhruz Quliyev deyib ki, Prezident İlham Əliyevin fərmanı ana dilimizin qorunması və inkişafına diqqət və qayğının bariz nümunəsidir:

"Ana dili hər bir xalqın qürur mənbəyidir və heç şübhəsiz ki, dil millətin varlığının əsas şərtlərindən, göstəricilərindən biridir. Azərbaycan xalqının da varlığını yaşadan Azərbaycan dili neçə yüz illərdir ki, onun milli, mənəvi varlığını, mövcudluğunu qoruyub saxlayır. Zaman-zaman Azərbaycanın düşünən beyinləri, ziyalıları dili xalqın yaşaması üçün ən mühüm atribut hesab edib, özünün bu dəyərli milli sərvətini kənar dillərin təsirindən qoruya bilib, inkişafına öz töhfələrini veriblər. Bu gün də dilimizin təkmilləşdirilməsi və inkişafı naminə mühüm addımlar atılmaqdadır”.

B.Quliyev bildirib ki, Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyev və Prezident İlham Əliyev tərəfindən imzalanmış müvafiq fərman və sərəncamlar dilimizin hüquqi statusunu, onun işlənməsi, qorunması və inkişafı üçün zəruri olan tədbirləri müəyyənləşdirib:

"Prezidentin 1 noyabr 2018-ci il tarixli fərmanı da mövcud nöqsanların və pozuntuların aradan qaldırılması məqsədi daşıyır”. Media qrupunun rəhbəri dövlətin Azərbaycan dilinə olan diqqət və qayğısı ilə yanaşı, ana dilindən müxtəlif sahələrdə istifadə zamanı ortaya çıxan problemlərdən də danışıb: "Bu gün Azərbaycan dilinin imkanlarından yetərincə və düzgün istifadə edilməməsi halları da geniş yayılıb. Məsələn, hazırda cəmiyyətimizdə, dövlət orqanlarında, KİV-lərdə ana dilindən istifadə sahəsində müəyyən nöqsanlar var. Çox təəssüflər olsun ki, bir sıra hallarda ədəbi dilin normalarına, leksik və qrammatik qaydalara əməl edilmir. Bəzi televiziyalarda, radiolarda məişət danışığından istifadə olunur, əcnəbi söz və ifadələr yersiz işlədilir. Bu mənada haqlı olaraq da ictimaiyyət bu cür hallara qarşı kəskin münasibətini ortaya qoyur. Mövcud vəziyyət bu sahədə hüquqi tənzimləmənin və daimi nəzarətin həyata keçirilməsini tələb edir. Prezidentin fərmanı ilə yeni yaradılacaq Dövlət Dil Komissiyası yanında Monitorinq Mərkəzi publik hüquqi şəxs kütləvi informasiya vasitələrində, internet resurslarında və reklam daşıyıcılarında ədəbi dil normalarının qorunmasını təmin edəcək. Düşünürəm ki, yeni yaradılacaq qurum fəaliyyətini yüksək səviyyədə həyata keçirəcək, bu sahədəki problemlərin aradan qaldırılmasına öz töhfəsini verəcək. Əlbəttə, bu işdə KİV-lərin də üzərinə müəyyən öhdəlikləri düşür. Ona görə, media da mövcud neqativ halların aradan qaldırılması üçün məqsədyönlü tədbirlər həyata keçirməlidir”.

"İki sahil” qəzetinin baş redaktoru Vüqar Rəhimzadə də deyib ki, Prezidentin fərmanı Azərbaycan dilinin saflığının qorunmasına böyük töhfə verəcək. Baş redaktor qeyd edib ki, bu gün Azərbaycanın zəngin tarixi, mədəniyyəti bütün dünyada geniş şəkildə təbliğ edilir:

"Artıq ölkəmiz siyasi gücü, iqtisadi imkanları ilə yanaşı, qədim ənənələr üzərində yaranan, formalaşan və inkişaf edən dövlətçilik tarixi, milli-mənəvi dəyərləri ilə də tanınır. Bununla yanaşı, Azərbaycan dilinin qorunması və daha da inkişaf etdirilməsi dövlət siyasətinin mühüm tərkib hissələrindən birini təşkil edir. Qədim tarixə malik olan dilimiz istər lüğət tərkibi, istərsə də qrammatik imkanları baxımından kifayət qədər zəngindir. Təəssüf ki, hər kəs bu zənginlikdən lazımi qaydada istifadə etmir. Mətbuat işçisi olaraq bəzən televiziya və radio kanalları, internet resursları, qəzetlər və müxtəlif reklamlarda ədəbi dil normalarının kobud şəkildə pozulmasını müşahidə edirəm. Xüsusilə əcnəbi sözlərin yerli-yersiz işlədilməsi adi hala çevrilməklə yanaşı, dilimizin saflığına öz mənfi təsirini göstərir. Şübhəsiz ki, yeni yaradılacaq "Monitorinq Mərkəzi" bu sahədə hüquqi tənzimləməni aparmaqla yanaşı, daim Azərbaycan dilinin istifadəsinə nəzarət tədbirlərinin həyata keçirilməsinə, baş verə biləcək neqativ halların aradan qaldırılmasına imkan verəcək”.

"Axar.az” saytının baş redaktoru Anar Niftəliyev də "Şərq”ə açıqlamasında bildirib ki, Prezident İlham Əliyevin Azərbaycan dilinin qorunması ilə bağlı ortaya qoyduğu qəti mövqeyi ilk dəfə deyil.

Bundan öncə də bir çox sərəncamlar, həmçinin dünya ədəbiyyatı incilərinin latın qrafikası ilə büdcə hesabına dərcindən tutmuş 2013-cü ildə Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramının qəbuluna qədər, ciddi qərarlar olub.

Dövlət Proqramı çərçivəsində müvafiq qurumlara araşdırma aparmaq və müvafiq təkliflər hazırlamaq üçün külli miqdarda vəsait ayrıldığını xatırladan A.Niftəliyevin sözlərinə görə, 2013-2014-cü illərdə bununla bağlı geniş maarifləndirmə işlərinə start verilib, nüfuzlu dilçi-alimlər prosesə cəlb olunub:

"AMEA-nın Dilçilik İnstitutunda yaranan Monitorinq şöbəsi, dillə bağlı qaynar xətt, həmçinin yeni orfoqrafiya lüğətinin hazırlanması, qaydaların ictimai müzakirəsi və s. göstərmək olar. İndiki fərman isə bu monitorinqlərə daha yüksək status verəcək və güman edirəm ki, təsir imkanları da olacaq. Bilirsiniz, mən həm də Azərbaycan Dil Qurumunun icraçı direktoruyam və bu prosesləri uzun müddət izləmişəm. İllər öncə bu problemləri qaldıranda inanmazdıq ki, 2012-ci ildə Dövlət Proqramı hazırlanacaq və 2013-cü ildə təsdiq olunacaq. Proqramla tanış olanlar bunun çox mükəmməl bir proqram və dövlətin dilin təmizliyinin qorunması və inkişafı üçün iradəsi ortadadır”.

Dil Qurumunun icraçı direktorunun fikrincə, bu məsələ inzibati metodlarla tənzimlənə bilməz:

"Ziyalıların, dilçilərin, media nümayəndələrinin birgə işi, dilə qayğısı, səmimi yanaşması lazımdır və bu məqamda qəribə bir paradoks yaşayırıq. Vaxtilə, sovet dönəmində ziyalılar dilin saflığı üçün mübarizə aparırdı, dövlət "millətçilikdən" ehtiyat edib, ciddi dəstək verə bilmirdi. Ancaq indi dövlətin iradəsi var, ziyalıların müqaviməti yoxdur. Bunun da nəticəsidir ki, hazırda dil çox ciddi təzyiq altındadır”.

"Kaspi” qəzetinin baş redaktoru İlham Quliyev də vurğulayıb ki, Azərbaycan dilinin qorunması və dövlət dilindən istifadənin təkmilləşdirilməsi həmişə diqqət mərkəzində olub:

"Dövlət dilindən həyatımızın müxtəlif sahələrində ən yüksək səviyyədə istifadə olunması üçün addımlar atılıb. Amma qloballaşan dünyada kiçik dövlətlərin öz ana dillərini daha əhatəli şəkildə qoruması zərurəti yaranıb. Bu baxımdan, cənab Prezidentin imzaladığı sərəncam tam yerinə düşüb. Sirr deyil ki, son vaxtlar ana dilimizə qlobal hücumlar mövcuddur. Mətbuat və televiziya ekranlarında dilin saflığının qorunması ilə bağlı problemlər mövcuddur. Fərmanda da qeyd edildiyi kimi, müasir Azərbaycan dili mükəmməl qrammatik quruluşa, zəngin lüğət tərkibinə və ifadə vasitələrinə malik olsa da, dilimizin hüdudsuz imkanlarından yetərincə və düzgün istifadə edilməməsi halları hələ də kifayət qədər geniş yayılıb. Televiziya və radio kanallarında, internet resurslarında, mətbu nəşrlərdə və reklam daşıyıcılarında ədəbi dilin normalarının kobud şəkildə pozulması, leksik və qrammatik qaydalara əməl edilməməsi, məişət danışığından istifadə olunması, əcnəbi söz və ifadələrin yersiz işlədilməsi az qala adi hala çevrilib”.

İ.Quliyev hesab edir ki, bu fərman Azərbaycan dilinin qorunması və dövlət dilindən istifadənin təkmilləşdirilməsi istiqamətində konkret addımların atılmasına gətirib çıxaracaq:

"İndiyə kimi, kütləvi informasiya vasitələrində, internet resurslarında və reklam daşıyıcılarında ədəbi dil normalarının pozulması hallarının monitorinqi rəsmi şəkildə aparılmırdı. Bu işlə müxtəlif ictimai təşkilatlar, Dilçilik İnstitutunun bir şöbəsi məşğul olurdu. Hazırlanan monitorinqlər isə tövsiyə xarakteri daşıyırdı. Monitorinqlərdə üzə çıxarılan qüsurların aradan qaldırılmasını təmin edən mexanizm də mövcud deyildi. İndi isə bu iş konkret bir təşkilat tərəfindən aparılacaq. Üstəlik, bu sahədə nöqsanlara yol verənlərə qarşı əməli addımların atılması üçün qanunvericilik aktlarında dəyişikliklər ediləcək. Yəni kimin hansı məsuliyyət daşıdığı konkret müəyyənləşdiriləcək. Fikrimcə, bu mexanizm işə düşdükdən sonra bu sahədəki problemlərin böyük bir hissəsi həllini tapmış olacaq. Fəaliyyəti monitorinq olunacaq sahələrdən birinin də KİV olduğunu nəzərə alsaq, media işçilərinin məsuliyyət dərəcələrini artırmaları lazım gələcək. Üstəlik, media bu işlərin təbliğinə də imkanı daxilində geniş dəstək verməlidir”.

İsmayıl

Şərq.- 2018.- 9 noyabr.- S. 11.