Əsas problemlər dilin saflığının qorunması ilə
bağlıdır
"Əsas
məqsəd yerli-yersiz əcnəbi sözlərin işlədilməsinin,
fonetik, leksik, qrammatik normaların pozulmasının
qarşısını almaqdır"
"Televiziya işçiləri başqa dillərin
təsiri ilə öz sözlərimizin vurğusunu düz
demirlər. Düzgün tələffüz etmirlər. Leksik
normalar da tez-tez pozulur. Bəzən dialekt sözlər işlədilir.
Efirlərdə rus sözləri baş alıb gedir
Məlum olduğu kimi, ötən gün Prezident
İlham Əliyev "Azərbaycan dilinin
saflığının qorunması və dövlət dilindən
istifadənin daha da təkmilləşdirilməsi ilə
bağlı tədbirlər haqqında” fərman imzalayıb.
Fərmana əsasən, Dövlət Dil Komissiyası
yanında "Monitorinq Mərkəzi” publik hüquqi şəxs
yaradılıb. Dövlət
başçısının Fərmanında bildirilib ki, Azərbaycan
öz müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra Azərbaycan
dili cəmiyyətin ictimai-siyasi, sosial-iqtisadi, elmi və mədəni
həyatının bütün sahələrində daha
geniş istifadə edilməyə başlayıb, onun dövlət
dili kimi maneəsiz inkişafı üçün
münbit zəmin yaranıb.
Habelə, fərmanda qeyd edilib ki, müasir Azərbaycan
dili mükəmməl qrammatik quruluşa, zəngin lüğət
tərkibinə və ifadə vasitələrinə malikdir.
Bununla yanaşı, dilimizin hüdudsuz imkanlarından yetərincə
və düzgün istifadə edilməməsi halları hələ
də kifayət qədər geniş yayılıb. Televiziya və radio kanallarında, internet
resurslarında, mətbu nəşrlərdə və reklam
daşıyıcılarında ədəbi dilin
normalarının kobud şəkildə pozulması, leksik və
qrammatik qaydalara əməl edilməməsi, məişət
danışığından istifadə olunması, əcnəbi
söz və ifadələrin yersiz işlədilməsi az qala
adi hala çevrilib. Lakin bu sahədə hüquqi tənzimləmənin
və daimi nəzarətin olmaması dil pozuntularının
azaldılması və aradan qaldırılması istiqamətində
təsirli tədbirlər görməyə imkan vermir.
Fərmana əsasən, Nazirlər
Kabinetinə kütləvi informasiya vasitələrində,
internet resurslarında və reklam
daşıyıcılarında ədəbi dil
normalarının qorunmasını təmin edən
qanunvericilik aktlarında dəyişikliklər barədə təkliflərini
hazırlayıb üç ay müddətində Prezidentə
təqdim edilməlidir. Ötən gün Ağdam rayon
ictimaiyyət nümayəndələri və Ağdam
rayonundan olan incəsənət xadimləri ilə
görüşən dövlət başçısı
İlham Əliyev də dilimizin qorunması məsələsinə
xüsusi diqqət çəkib. Prezident bəyan edib ki, bizim
çox zəngin dilimiz var və Azərbaycan ədəbiyyatı
bunu təsdiqləyir: "Ancaq indi dünyada gedən
qloballaşma prosesləri, digər proseslər istər-istəməz
dilimizə də təsir edir. Biz dilimizi xarici təsirdən
qorumalıyıq. Bizim dilimizə lüzumsuz xarici kəlmələr
lazım deyil. Dilimiz o qədər zəngindir ki, istənilən
fikri, istənilən məsələni ifadə etmək
mümkündür. Ancaq biz görürük ki, bəzi
hallarda həm kütləvi informasiya vasitələrində, həm
digər sahələrdə dilimizə yad kəlmələr
daxil edilir. Bunlar dilimizi zənginləşdirmir. Əksinə,
bəzən mövcud sözlər yeni sözlərlə əvəzlənir
və mən bunun qəti əleyhinəyəm”. Prezidentin Azərbaycan
dilinin qorunması ilə bağlı Fərmanı dilçi
alimlər tərəfindən yüksək qiymətləndirilib.
Dövlət başçısının
çıxışı zamanı diqqət çəkdiyi
mühüm məqamlar da ekspertlərin geniş müzakirəsinə
səbəb olub.
Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun
direktoru, filologiya elmləri doktoru, professor Möhsün
Nağısoylu deyib ki, ölkə Prezidentinin son fərmanının
böyük əhəmiyyəti var. Alimin sözlərinə
görə, əsas problemlər dilin saflığının
qorunması ilə bağlıdır:
"Ölkə prezidentinin
dilimizin saflığının qorunması ilə
bağlı verdiyi fərmanın əsas məqsədi
yerli-yersiz əcnəbi sözlərin işlədilməsinin,
fonetik, leksik, qrammatik normaların pozulmasının, reklamlarda,
elanlarda, afişalarda, internet resurslarındakı reklam
daşıyıcılarında ədəbi dilin
normalarının pozulmasının qarşısını
almaqdır. Bu məsələ Prezidentin 9 aprel
2013-cü il tarixli sərəncamında öz əksini
tapmışdı. Həmin dövlət proqramının tələblərinə
əsasən, biz Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunda
bir şöbə yaratdıq. Şöbənin əsas vəzifəsi
kütləvi informasiya vasitələrində, reklamlarda,
elanlarda, saytlarda, televiziyada və radioda dil
pozuntularının qarşısını almaqdır.
Şöbənin işçiləri əsasən maarifləndirmə
işləri aparır, bu yöndə öz ideyalarını
təklif edirlər. Yəni müştərək işləmək,
onlara kömək məqsədi ilə müəyyən
işləri görmək təklifləri hazırlayırlar.
Bizdə həm də 2016-cı ildən "qaynar xətt"
fəaliyyət göstərir. Buraya insanlar gördükləri,
rastlaşdıqları dil pozuntuları ilə bağlı zəng
edirlər. Fərmana qədər həmin faktların
qarşısını almaq üçün bizim elə bir
ciddi səlahiyyətimiz yox idi. Yalnız maarifləndirici tədbirlər
görə bilərdik”.
M.Nağısoylu televiziya, radio və mətbuat
sahəsindəki dil qüsurlarına da toxunub:
"Dilçilik İnstitutu bununla bağlı tədbirlər
planı hazırlayacaq: "Qurumla da attestasiya keçirilməlidir.
Peşəkarlıq məsələsinə diqqət yetirilməlidir.
Həqiqətən də televiziyalarda həm fonetik, həm
leksik, həm də qrammatik formalar pozulur. Fonetik norma ən
çox vurğu məsələsində pozulur. Yəni
televiziya işçiləri başqa dillərin təsiri ilə
öz sözlərimizin vurğusunu düz demirlər.
Düzgün tələffüz etmirlər. Leksik normalar da
tez-tez pozulur. Bəzən dialekt sözlər işlədilir.
Efirlərdə rus sözləri baş alıb gedir.
Özüm bir neçə gün əvvəl televiziyada
"sumka”, "propka”, "poet” kimi sözlərə rast gəldim.
Halbuki dilimizdə tıxac sözü var, "propka”nın əvəzinə
tıxac sözünü işlətməliyik. Bu söz
artıq ədəbi dilə də daxil olub. Yaxud da
"vopşe”nin yerinə ümumiyyətlə
sözünü istifadə etmək lazımdır. Burada məsuliyyət,
həm də dilə sevgi məsələsi var. Amma istər
dövlət qulluğuna, istərsə də televiziya
kanallarına işə götürülərkən ilk
növbədə peşəkarlıq səviyyəsi
yoxlanılmalıdır. Eyni zamanda, dilə bələdçilik,
dili mükəmməl bilmək bacarığı
yoxlanılmalı və bununla bağlı rəy verilməlidir.
Ondan sonra həmin şəxslər işə qəbul edilməlidir.
Bütün bunların qarşısını almaq
üçün müəyyən tədbirlər
görüləcək. Həmin tədbirlərin
sırasında inzibati cəza tədbirləri də ola bilər”.
Milli Televiziya və Radio Şurası sədrinin
müavini, Əməkdar jurnalist Qafar Cəbiyev də bildirib
ki, efir aparıcıları Azərbaycan dilinin leksik və
qrammatik normalarını tez-tez və kobud surətdə
pozurlar: "Bu sahədə vəziyyəti
yaxşılaşdırmaq məqsədi ilə hələ
2012-ci ildən başlayaraq Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin
İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondu və
Elektron Mediaya Yardım Fondu İctimai Birliyinin layihələri
əsasında davamlı olaraq teleradio
yayımçılarının monitorinqləri
aparılıb. Nəsimi adına Dilçilik
İnstitutu və BDU-nun dilçilik kafedrasının əməkdaşları
tərəfindən aşkar edilmiş pozuntu faktları
medianın iştirakı ilə Şura tərəfindən
geniş müzakirə olunub. Ədalət naminə deməliyik
ki, bütün bunların nəticəsi olaraq efirdə Azərbaycan
dilinin leksik və qrammatik normalarına əməl
olunması istiqamətində hiss olunacaq dərəcədə
irəliləyişə nail olunub. Lakin Azərbaycan
Prezidenti İlham Əliyevin 1 noyabr 2018-ci il tarixli fərmanında
qeyd olunduğu kimi, televiziya və radio kanallarında, internet
resurslarında, mətbu nəşrlərdə və reklam
daşıyıcılarında ədəbi dilin
normalarının kobud şəkildə pozulması az qala adi
hala çevrilib. Bu fərman bütün
dünyaya bir daha nümayiş etdirdi ki, Azərbaycan Prezidenti
və Azərbaycan dövləti Azərbaycan xalqının
arzu və istəklərinə uyğun olaraq milli sərvətimiz
olan dilimizin saflığının qorunması istiqamətində
ardıcıl və məqsədyönlü addımlar
atmaqdadır. Təbiidir ki, Prezidentin təşəbbüsü
ilə görülən bu işlər bütövlükdə
Azərbaycan ictimaiyyəti tərəfindən minnətdarlıq
hissi ilə qarşılanmaqdadır”.
"Şərq” qəzetinin baş redaktoru Akif
Aşırlı da Prezidentin dilimizin saflığının
qorunması ilə bağlı verdiyi fərmanı çox
yüksək qiymətləndirib. Baş redaktor hesab edir ki, dillə bağlı çox
ciddi problemlər var. Həm televiziyada, həm radioda, həm də
yeni media adlandırdığımız saytlarda bu problemi
görmək mümkündür:
"Ancaq bu problemləri klassik media nümunələrinə
o qədər də şamil etmək olmaz. Çünki
yazı media nümunələri bir o qədər də diqqət
cəlb eləmir. Saytlar informasiyanı tez
ötürmək baxımından kifayət qədər dil
qüsurlarına, ifadə, üslub
yanlışlıqlarına, orfoqrafiq səhvlərə yol
verirlər”.
Baş
redaktor məmurların dilində də kifayət qədər
problemlərin olduğunu vurğulayıb: "Eyni zamanda, Azərbaycan
qanunvericiliyi ilə bağlı aktlarda kifayət qədər
səhvlər var. Bu baxımdan düşünürəm ki,
prezidentin verdiyi sərəncam yerindədir. Reklam
afişalarında, lövhələrində və
çarxlarında zaman-zaman dilimizin bərbad hala
salınmasının şahidi oluruq. Dil
millətin sərvətidir. Bu sərvət
bizə ulularımızdan, babalarımızdan əmanətdir.
Dil heç kəsin inhisarında ola bilməz.
Milləti formalaşdıran bir neçə
faktor var. Həmin faktorlardan biri də dildir. Dilimizi qorumaq və gələcəyə
ötürmək lazımdır. Qloballaşan,
kiçilən dünyada milləti gələcəyə
ötürən, milləti formalaşdıran bu dili
qorumağa borcluyuq”.
Akif
Aşırlının sözlərinə görə, media
nümayəndələri, xüsusən də
yazıçılar, şairlər, dil mütəxəssisləri
bu məsələnin üzərində ciddi düşünməlidir:
"Eyni zamanda, məmurların dili, onların verdiyi
müsahibələr, televiziyalardakı çıxışları
ciddi monitorinq olmalıdır. Çox təəssüf
ki, Dilçilik İnstitutu, ayrı-ayrı dil mərkəzləri
ancaq televiziyaların, aparıcıların, medianın dilində
qüsur axtarmağa çalışır. Məmurların dili ilə məşğul olmurlar.
Qanunvericilik aktlarımızı oxuyanda
onların çoxunu başa düşmək olmur.
Çünki əksəriyyəti ayrı-ayrı
ölkələrin, məxsusi olaraq Rusiya qanunvericilik
aktlarının tərcüməsidir. Tərcümələr
də normal olmalı, anlaşılmalıdır”.
"Şərq” qəzetinin baş redaktoru hesab edir ki, həmin
terminlərin Azərbaycan dilində
qarşılığı tapılmalıdır: "Bəzən
deyirlər ki, Azərbaycan dilinin imkanları fikri düzgün
ifadə etməyə imkan vermir. Düşünürəm
ki, həmin insanlar Azərbaycan dilinin incəliklərini bilmirlər.
Bilmədikləri üçün öz
savadsızlıqlarını bu cür ifadə edirlər.
Onlar Azərbaycan dilini, klassik ədəbi
nümunələrimizi bilsələr belə deməzlər.
Bu dildə biz Aristoteli, Platonu ifadə etmişiksə,
çox incə, fəlsəfi ideyaları, Nizami kimi
böyük şəxsiyyətlərin fikirlərini, ifadə
edən insanlarımız varsa, biz nədən 21-ci əsrdə
dilimizin kasadlığı barədə giley-güzar edirik?! Ona görə də
düşünürəm ki, cənab Prezident zamanında
doğru və düzgün addım ataraq, hər zaman
olduğu kimi Azərbaycan dövlətini, dövlətçiliyimizi,
milli maraqlarımızı üstün tutaraq belə bir qərar
qəbul edib. Ən əsası, məmurların
dili gündəmə gəlməlidir. Ayrı-ayrı
nazirliklərdə yazışmalar, kargüzarlıq işinin
monitorinqi də aparılmalıdır”.
(Davamı var)
İsmayıl
Şərq.-
2018.- 8 noyabr.- S.11.