Qaynaqlarımızda türkün hikmət xəzinəsi: genetik yaddaşın dünənindən bu gününə

Buludxan Xəlilov,

filologiya üzrə elmlər doktoru, professor

Dünya barəsində Azərbaycan atalar sözü müdriklik xəzinəsi kimi milli təfəkkür inciləri olmaqla günümüzə qədər qorunmuşdur:

Dünya bala dönsə, ala qarğa öz yeməyin bilər.

Dünya mənim deyənin dünən gəldik yasından.

Dünya nərdivandır; biri çıxar, biri düşər.

Dünya varına güvənilməz.

Dünya yalan dünyadı.

Dünyada bir pislik qalar, bir yaxşılıq.

Dünyada hər an mərdə arxalan.

Dünyanın malı dünyada qalacaq.

Dünyanınkı gör-götürdür.

(Atalar sözü. Bakı, “Öndər Nəşriyyat”, 2004, s. 95-96).

Türkün dili bədii və poetik olmaqla yanaşı, həm də təbiidir. Bu təbiiliyin bir tərəfi dilin öz təbiəti ilə bağlıdırsa, digər tərəfi isə türklərin təbiətindəki təbiiliklə bağlıdır. Milli-mental dəyərlərdəki təbiiliklə dilin təbiətindəki təbiilik türkün dilini canlı, diri, təsirli, emosional və kəsərli etmişdir. Xalq danışıq dilinin milli koloritinin zənginliyi səbəbi də məhz bu amillərlə bağlıdır. Təsadüfi deyildir ki, xalqın dili həmişə təsirli və güclü olmuşdur. Xalq heç zaman elə-belə söz söyləməmiş, atalar demişkən “Xalq deyən söz tez-gec düz olar”. Xalqın dili hər hansı bir informasiyanı, məlumatı daha tez dilə-dişə salmış, sözü söyləməklə söz adlı yükdən azad olmuşdur. Məs.:

Xalqın dili yavadır, səni dilə-dişə salar,

İnsan çox qısqancdır, ətini yeyər.

Baxıb gördüm bir az yüküm azaldı,

Öz-özümə dedim: sözü söylə, yükü tök.

(Yusif Balasaqunlu. Qutadqu bilik - xoşbəxtliyə aparan elm. Bakı, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1994, s. 30-31).Xalqın dili tərəzidir. O, hər şeyi çəkir, ölçür sonra məlumata, informasiyaya çevirir. Və nəhayət, kütlənin məlumatlanmasına xidmət edir. Kütləvi informasiya vasitələrinin imkanları ilə yayılan hər hansı məlumat yaddaşlardan daha tez silinə bilir, nəinki xalqın özünün yaydığı informasiya. Xalqın yaydığı informasiya xalqın yaddaşından, hafizəsindən silinmir. Xalq danışıq dilinin saya xarakterli olması bu işdə hərəkətverici bir qüvvəyə çevrilir. Xalq danışıq dili rəsmiyyətdən uzaq olmaqla mövzu rəngarəngliyi baxımından həyatın özündən qidalanır. Həyat o qədər maraqlı və zəngindir ki, onun xalq dilinə verdiyi məlumat və informasiyalar da bir o qədər zəngindir. Belə zənginlik içində xalq təcrübədən çıxmış atalar sözünü, məsəlləri, lətifələri və digərlərini yaradır. Zəngin atalar sözləri, məsəllər, lətifələr xalq dili vasitəsilə bütün xalqın malına çevrilir. Məhz türk dili bu baxımdan xalqa xidmət gücünə malik olmuş, məlumatın, informasiyanın qavranılmasında güclü təsir dairəsinə malik olmuşdur. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, hansı dildə zəngin folklor nümunələri, atalar sözləri, məsəllər, lətifələr, ləqəblər və s. varsa, həmin dil zəngin dildir. Türk dili belə zəngin dillərdən biridir.

Türk lətifə yaratmaqda nə qədər mahirdirsə, onun istifadə məqamını, şəraitini düzgün müəyyən etməkdə də bir o qədər peşəkardır. Hətta onun həddini və sərhəddini də yaxşı biləndir. Məs.:

Lətifə az gərək.

(Oğuznamə. Bakı, Yazıçı, 1987, s. 174).

Yaxud:

Lağa qatlanan yenər.

(Oğuznamə. Bakı, Yazıçı, 1987, s. 174).

Türk xalq danışıq dilinin daha yüyrək olduğunu həm də ləqəblər təsdiq edir. Ləqəblər insana xalqın özü tərəfindən verilmiş və bu, adi bir iş kimi qəbul olunmuşdur. Oğuz türkləri yaxşı söyləmişdir:

Ər ləğəbilə anılur.

(Oğuznamə. Bakı, Yazıçı, 1987, s. 63).

Türklərdə ləqəblərin olması bu xalqın təbiəti ilə bağlı olan məsələlərdən biridir. Türkün təbiətindəki təbiilik istər-istəməz bir-birinə münasibətdə olan insanların ləqəblərinin yaranmasına da sirayət etmişdir. Burada da ləqəbləri münasibətlər sistemində demokratikliyin daşıyıcısı kimi qəbul etmək lazımdır. Bunu qəbul edən türk insanı adından sonra ona verilmiş ləqəbi çox təbii qəbul etmişdir. Xidmətinə, istedadına, xarici görkəminə, bədəndə olan xüsusi əlamətinə və digər keyfiyyətlərə görə verilmiş ləqəblər türk insanını qıcıqlandırmamış, əksinə, xalq arasında ləqəblər vasitəsilə daha da məşhurlaşdırmışdır. Bunun sirri yenə də türkün hikmət xəzinəsini özündə yaşadan dildədir, dilin yaratdığı möcüzədədir, dilin imkanında və daxili gücündədir. Bununla yanaşı, türk adamının xarici və daxili aləmi dərk etmək keyfiyyətindədir. Bu keyfiyyət həm də xüsusiyyətdir və həmin xüsusiyyətlər bunlardır: təfəkkür, hafizə, təxəyyül, təsəvvür, danışıq, eşitmə, görmə, qoxubilmə, toxunma və dadbilmə. Bu xüsusiyyətlər yaradılmış bütün məxluqların içərisində insanlarda daha üstün yaradılmışdır. İnsanlar, millətlər, xalqlar bir-birindən fərqləndiyi kimi, bu xüsusiyyətlər də insanları fərqləndirmişdir. İnsanları bir-birindən dinlər və dillərlə yanaşı, bu xüsusiyyətlər də ayırmışdır. Türk insanının özünəməxsusluğunda bu xüsusiyyətlər üstün mövqedə olmuşdur. Xüsusilə, xüsusiyyətlər sırasında danışıq (dil) türk insanını başqasından fərqləndirmişdir. Türk insanının xoşbəxtliyi həm də ondadır ki, onun danışığı (dili) o qədər təbiidir ki, şirin kəlmələrindən incimək mümkün olmadığı kimi, verdiyi ləqəbdən, qoşduğu ayamadan da incimək türk olan kəsin heç ağlına belə gəlməmişdir.Ləqəblər barəsində XI əsrin məşhur tarixi-ədəbi abi- dəsi olan “Siyasətnamə”də yazılır: “Şahlar ləqəb verməkdə həmişə ehtiyatlı olmuşlar, çünki yaxşı məmləkət dolandırmaq qaydalarından biri də ləqəblərin verilməsi, hər kəsin öz mövqeyini, öz yerini bilməsidir. Bazar adamı ilə dehqanın ləqəbi eyni olsa, fərqləri aradan qalxar, məşhur adamla qeyri-məlum adam eyni olar. Alimlə cahilin ləqəbi eyni olsa, onları tanımaq olmaz, ölkədə belə işlərə yol vermək yaxşı deyildir.

Eləcə də əmirlərin və türklərin ləqəbi Hüsaməddin, Seyf əd-dövlə, Əmin əd-dövlə və buna bənzər ləqəblər olmuşdur. Xacələrin, əmidlərin, dövlət məmurlarının ləqəbləri: Əmid üd-dövlə, Zəhirəlmülk, Qəvamülmülk və buna oxşar ləqəblər olmuşdur.

İndi belə fərqlər aradan çıxmışdır. Türklər xacələrin ləqəblərini götürür, xacələr də türklərin və bunu eyib hesab etmirlər, halbuki ləqəblər həmişə əziz tutulmuşdur”. (Əbu Əli Həsən İbn Əli Xacə Nizamülmülk. Siyasətnamə. Bakı, “Elm”, 1987, s. 127). Göründüyü kimi, Nizamülmülk əmirlərlə türklərin ləqəbinin digərlərinin ləqəblərindən fərqli olduğunu qeyd etməklə yanaşı, bu fərqlərin aradan çıxdığını da qeyd etmişdir. Onun fikrincə, türklər dövlət xadimlərinin, vəzirlərin, vəkillərin, saray adamlarının ləqəblərini, onlar isə türklərin ləqəblərini götürmüşlər və bu, eyib hesab olunmamışdır. Əlbəttə, Nizamülmülk bununla da türklərdə ləqəblərə üstünlük verildiyini, hətta saray adamlarının ləqəbləri ilə türklərin ləqəbləri arasında fərq olmadığını söyləmişdir. Baxmayaraq ki, türklərin ləqəbi dövlət adamlarının ləqəbindən fərqlənmiş və daha zəngin olmuşdur. Dövlət adamlarının, saray adamlarının ləqəblərinin türklərin ləqəblərindən fərqlənməməsi türklərin dövlət sistemində daha çox təmsil olunması ilə bağlı bir işdir. Həm də dövlət adamları ilə yanaşı, türklərin də nüfuzlarının eyni səviyyədə olmasına işarədir.

Eyni adı daşıyanlar həm dövlət adamları içərisində, həm də adi adamlar içərisində olmuşdur. Onları bir-birindən ləqəblər vasitəsilə fərqləndirməyin özü də yaxşı bir hal kimi dəyərləndirilmişdir. Bu barədə Nizamülmülk yazır: “Ləqəb ona görədir ki, adamı o ləqəbə görə tanısınlar. Məsələn, yüz adam oturmuş bir məclisdə on nəfərin adı Məhəmməd olsa biri çağırsa: “ya Məhəmməd!” Onu da qışqırar: “ləbbeyk”, elə başa düşər ki, onu çağırarlar.

Lakin birinə “müxtəs”, birinə “müvəffəq”, birinə “kamil”, birinə “sədid”, birinə “rəşid” ləqəbi verib bun- larla çağırsalar, dərhal bilinər kimi çağırırlar”. (Əbu Əli Hə- sən İbn Əli Xacə Nizamülmülk. Siyasətnamə. Bakı, “Elm”, 1987, s. 132).

Türkün bilikli adamları, idrak sahibləri, kamilləri hansı şeyin xeyir və zərərindən danışmışlarsa, orada dilin gərəkli və vacib olduğundan bəhs etmişlər. Diqqət yetirək:

Bax, bu bir neçə şey insana zərərdir,

İnsan onları bilsə, özünü qorumuş olar.

Bunlardan birisi dil yalanıdır,

İkincisi sözündən yayınmaqdır,

Üçüncüsü içki düşkünlüyüdür.

Ona tutulan hədər yaşamış olur.

Biri də insanın inadkarlığıdır,

İnadkara dünyada sevinc yoxdur.

Yaraşmayan şeylərdən biri də kobudluqdur,

Bu, insanın evində tozu dumana qatır.

Biri isə diliacılıq, hiddətdir,

Dil açıb söyməyə başlasa, insanı incidir.

Bu, bir neçə şey bir adamda toplansa,

Mübarək xoşbəxtlik ondan uzaq qaçar.

(Yusif Balasaqunlu. Qutadqu bilik - xoşbəxtliyə aparan elm. Bakı, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1994, s. 39-40).

Türkün özü də, sözü də, dili də çox səmimidir. Nəyi varsa, ortadadır. Ucuz tutmaq, ucuz saymaq mövqeyindən tamam uzaqdır. Saxtakarlıqdan, yalan-palandan, dedi-qodudan kənardadır. Özü barədə dedikləri də bir daha özünü təqdim edə bilir. Məs.:

Türk ucuz bulduğun murdar sanır.

Türk şərlünün qulıdır.

Türk atınun samanı bol gərək.

(Oğuznamə. Bakı, Yazıçı, 1987, s. 84, 86).

davamı var…

Buludxan Xəlilov, filologiya üzrə elmlər doktoru, professor

Üç nöqtə.- 2019.- 2 aprel.- S.14