Azərbaycan oxucusu əslində araşdırma yazılarına acdır

Sadəcə peşəkar jurnalistlərə istedadlarına uyğun platforma verilməlidir

Əvvəlki dövrlərə nisbətən bir qədər arxa planda qalan mətbuatın mühüm janrlarından biri də araşdırma jurnalistikasıdır. Ekspertlər bu janra marağın itməsinin səbəbini internet medianın inkişaf etməsində və operativ informasiya siyasətinə daha çox üstünlük verilməsində görürlər. Medianın nisbətən cavan növlərindən sayılan bu janrın yaranma tarixi XIX əsrin ikinci yarısından başlayır. Ötən dövr ərzində janrın əsas xüsusiyyətləri və ona göstərilən tələblər formalaşıb.Bunlar araşdırma jurnalistikasının həm mövzu dairəsini, həm də aparılma metodikasını əhatə edib. Məsələ ondadır ki, jurnalist təhqiqatı onun müəllifindən bəzən yaradıcı keyfiyyətdən daha çox təşəbbüs, iradə və ədalət tələb edir. Ona görə ki, bu janrın əsas predmeti heç də adi hadisələr deyil, birbaşa cəmiyyəti narahat edən, hətta bəzən dövlət orqanlarının üzə çıxarmaqda çətinlik çəkdiyi faktların aşkarlanması ilə əlaqədardır. Yaxın müddətə qədər "araşdırmaçı jurnalist” ifadəsi jurnalistlər arasında birmənalı qarşılanmırdı və bəzi narazılıqlara səbəb olurdu.Məlumdur ki, hər bir materialın yazılması üçün araşdırma mütləqdir, çünki araşdırma bu peşənin ayrılmaz hissəsidir. Əslində jurnalistika özü peşə olaraq araşdırma fəaliyyəti deməkdir. Hər hansı xəbərin qələmə alınmasından əvvəl az və ya çox dərəcədə bir araşdırma fəaliyyəti dövriyyəyə girir. Artıq bu janrla bağlı ziddiyyət yoxdur və KİV nümayəndələri belə bir sahənin mövcudluğunu qəbul edirlər. Təbii ki, bütün gizli məqamları tam açıqlamaq hər zaman mümkün olan proses deyil. Bununla yanaşı, cəhdin özü müəyyən gizli faktların açıqlanması və ya fərqli baxışların formalaşması üçün şərait yaradır. Hadisələri təfərrüatı ilə öyrənə bilmə, faktları ortaya çıxarma və buna bənzər məqsədlərlə araşdırma aparma jurnalistika fəaliyyətinin əsasını təşkil edir. Bu baxımdan hər jurnalistin araşdırmaçı jurnalist olduğunu söyləmək mümkündür. Ancaq jurnalist araşdırması önəmli yenilikləri ehtiva etməsi və cəmiyyət üçün böyük əhəmiyyətə malik olması ilə digər janrlardan fərqlənir.Ekspertlərin fikrincə, araşdırmaçı-jurnalist çox təcrübəli olmaqla, bir detektiv həssaslığı ilə detalları izləməyi bacarmalıdır. Araşdırma bir çox informasiya mənbələrinə əsaslanır ki, onların sırasında insanlar, sənədlər, arxiv materialları, şəxsi müşahidəni göstərmək olar. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, məlumat işçisinin araşdırması ilə müxbirlik fəaliyyəti arasında fərq də var. Bir məmurun xarici ölkəyə səfəri haqqında ekspertlərlə görüşmək və onların rəyini üz-üzə və ya telefon vasitəsilə öyrənmək jurnalistin apardığı və aparmaq məcburiyyətində olduğu araşdırmalardandır. Araşdırmaçı-jurnalistlər onlara informasiya çatdıran, şübhəli motivləri olan hər insanın sözünə etibar etməməli, səbr və təmkinlə problemin kökünə enməyə çalışmalıdır.

Ümumən jurnalist araşdırması yorucu və əziyyətli bir işdir. İstər jurnalist araşdırmasında, istərsə də məlumat toplama prosesinin hər hansı mərhələsində jurnalistləri bu yorucu və əziyyətli iş gözləyir. Dünya jurnalistika tarixində araşdırma mediaya aid edilən ilk nümunələr məhz peşəkar yazarların qələminin məhsuludur. Amerika jurnalistikasında Mark Tvenin məqalələri, fransız jurnalistikasında isə Emil Zolyanın "Dreyfus işi” ilə bağlı publisistik yazıları araşdırma-jurnalistikasına nümunə çəkilir. Rus jurnalistikasının ilk araşdırma məhsulu isə A.S.Puşkinin "Puqaçov üsyanı” əsəri hesab olunur. Türkiyə mediasında da araşdırma yazılar xüsusi önəm daşıyır. Hazırda Azərbaycan jurnalistikasında araşdırma dedikdə, kriminalla bağlı materiallar ön plana çıxır. Onun digər qolunu isə tarixi araşdırmalar təşkil edir.

"Kaspi” qəzetinin baş redaktoru İlham Quliyev isə "Şərq”ə açıqlamasında vurğulayıb ki, araşdırma yazıların sayı heç də azalmayıb. Baş redaktorun sözlərinə görə, azalma ümumi xəbər sayının artımı fonundadır:

"İnternet mediasının inkişafı sayəsində gündəlik xəbər tədarükü fantastik miqdarda artıb. Saytlar, sosial media iştirakçıları hər dəqiqə xəbər istehsal edirlər. Bu zaman çox vaxt xəbər standartları da unudulur, daha çox operativliyə diqqət yetirilir. Sanballı jurnalist araşdırması isə jurnalist peşəkarlığı, xəbərə çıxış bacarığı və ən əsası vaxt tələb edir. Bu cür araşdırmaları hər sosial şəbəkə istifadəçisi edə bilmir. Heç peşəkar jurnalistlərin də hamısı bu imkana malik deyillər. Üstəlik, redaksiyaların araşdırma sifariş vermək həvəsləri də çox deyil. Bütün bunlar ümumilikdə sanki jurnalistikada araşdırma janrına marağın sanki azaldığı görüntüsü yaradır. Amma reallıqda bu janr qalır, ona maraq da aşağı deyil. Şükür Allaha ki, bizdə bu işi görə biləcək yetərli sayda jurnalist də var. Araşdırma yazıları mətbuatın gücünü ortaya qoyan bir janrdır. Bu janr medianın cəmiyyət üçün nə dərəcədə lazımlı olduğunu əyani şəkildə ortaya qoyur. Bu baxımdan düşünürəm ki, nə qədər ki, ciddi media mövcud olacaq, ciddi araşdırma yazıları da yazılacaq”.

"Azxeber.com” saytının baş redaktoru Əfsələddin Ağalarov "Şərq”ə açıqlamasında jurnalistikanın əsas və başlıca sahələrindən birinin məhz araşdırma janrı olduğunu bəyan edib:

"Bu sahə həqiqətən də cəmiyyətin fərqli informasiya əldə etməsi üçün çox vacibdir. Düşünürəm ki, bu sahənin Azərbaycanda inkişaf etməməsinin bir sıra subyektiv səbəbləri var. İlk növbədə araşdırma jurnalistikası maliyyə tələb edən sahədir. Jurnalistin bir-iki ayını hansısa araşdırmaya həsr etməsi maddi vəsaitdən birbaşa asılıdır. Xüsusən də xarici ölkələrdə bir sıra nüfuzlu qəzet və saytların jurnalistləri araşdırma ilə məşğul olduqları zaman onlara ciddi maliyyə resursları ayrılır. Ancaq nəzərə alaq ki, Azərbaycanda media orqanları biznes strukturu kimi formalaşa bilməyib və bunun nəticəsində onların maliyyə imkanları da xeyli aşağıdır. Elə bu səbəbdən bizdəki media qurumları jurnalistləri maliyyə tələb edən araşdırmalara yönəltməyə maraqlı deyillər. Əslində araşdırma jurnalistika media quruluşunun bel sütunudur. İndiki mediamız əsasən xəbər standartları üzərində qurulub. Ancaq dünyanın aparıcı media orqanları əsasən araşdırma jurnalistika ilə bağlıdır.

Tanınmış jurnalist Azər Qaramanlı da Azərbaycan jurnalistikasında araşdırma janrının arxa plana keçməsində internet medianın inkişaf etməsinin və operativ informasiya siyasətinin daha geniş yayılmasını əsas səbəb kimi görmür:

"Dövlət qurumlarının mətbuata yanaşması əsas rol oynayır. Yaxşı araşdırmalar hər zaman mətbuatda hadisə olur və araşdırma janrı peşəkar jurnalistikanın əsasını təşkil edir. Dünya mətbuatında araşdırma janrı bu gün də əsas yer tutur. Bütün aparıcı dünya mətbuatı əsasən müxtəlif sahələri əhatə edən araşdırma yazılarla gündəm yaradırlar və bu da təbiidir. Ümumiyyətlə, ciddi mətbuat araşdırma janrı ilə ortaya çıxır və bunun alternativi yoxdur”. Jurnalistin fikrincə, Azərbaycanda bu janrın arxa plana keçməsinin bir çox səbəbləri var: "Azərbaycan mətbuatında diletantlar da fəaliyyət göstərir və onlar peşəkarlığın rol oynamadığı operativ informasiya sahəsinə üstünlük verirlər. İndi Azərbaycanda "kopi-pasta” janrı o qədər inkişaf edib ki, hətta bir iki dəfə "kopi-pasta” edənlər özlərini vazkeçilməz "jurnalist” hesab edirlər. İndi media əsasən tərcümə üzərində inkişaf edir. Bu daha asandır və peşəkarlıq tələbatı da çox aşağıdır. Digər tərəfdən bəzi dövlət qurumları mətbuatla əməkdaşlığa qapalıdır. Onlar bir çox hallarda adətən təkzib etməklə məşğul olurlar. Həmçinin, biznes qurumlarının, ictimai təşkilatların da mətbuat katibləri öz işlərini ancaq təkziblə çərçivələyirlər. Bir çox sahələrdə araşdırma aparmaq üçün təbii ki, jurnalistlər dövlət qurumlarından müxtəlif səpkili informasiya almalıdırlar. Lakin bu məlumatları ala bilmədiklərinə görə, onların araşdırmaları dalana dirənir və nəticədə araşdırma mənasız yazıya çevrilir. Yəni informasiya əlçatımlığının olmaması səbəbindən qarşıya qoyulan məsələnin ətrafında boş gəzintidən başqa heç nə yaratmaq mümkün olmur”.

A.Qaramanlı bildirib ki, araşdırma janrı vaxt, informasiya əlçatımlığı və maliyyə tələb edir:

"Bizdə sadəcə vaxt var, digər ikisi isə yoxdur. KİV-lər, istər telekanallar, istər saytlar, istərsə də qəzet və jurnallar reytinq naminə maqazin xəbərlərə, hətta erotik janra üstünlük verirlər. Lakin onların reytinqləri ümumilikdə dövlətin maraqlarına cavab vermir. Ortaya çıxan nəticə ancaq şarlatanlıq olur. Əslində Azərbaycan oxucusu və tamaşaçısı araşdırma yazılara acdır. Bu aclıq hər gün daha da böyüyür. Azərbaycanda istedadlı jurnalistlər çoxdur. Sadəcə onlara istedadlarına uyğun platforma verilməlidir”.

Diaspor Jurnalistləri Birliyinin sədri Fuad Hüseynzadə də "Şərq”ə açıqlamasında bildirib ki, müasir jurnalistika ilə klassik jurnalistika arasında fərqlər çoxdur:

"Bu, təkcə texniki, yayım baxımdan deyil, eyni zamanda yaradıclıq baxımdandır. Xüsusilə internetin inkişafı, sanki jurnalistikada qəribə bir mənzərə, rahatlıq yaradıb. Kimsə özünə əziyyət verib hər hansı mövzunun dərinliyinə gedib araşdırma aparmaq istəmir. Bunun əsas səbəblərindən biri maraqdır. Yəni istənilən jurnalistin araşdırma aparmaq üçün öncə motivasiyası olmalıdır. Bu gün biz bəzən neqativ niyyətli araşdırma yazılara rast gəlirik. Əlbəttə, bu, açıq-aydın hiss olunur ki, məqsədli və sifarişli yazılardır. Bunu edən jurnalistlər və onların aldıqları qrantlar məlumdur. Beynəlxalq jurnalistikada araşdırma yazılarını əsasən blogerlər edirlər. Bloger jurnalistikası bu baxımdan böyük önəm daşıyır. Azərbaycan mediasında araşdırma yazıları artırmaq üçün jurnalistlərdə maraq oyatmaq lazımdır”.

İsmayil

Şərq.- 2019.- 15 yanvar.- S.11.