Suallar maraqlı hazırlanmalıdır

Usta jurnalistlərin hazırladığı müsahibələr daha duzlu olur

(... əvvəli ötən sayımızda)

Jurnalistikanın ən mühüm və bir o qədər də oxunaqlı janrlarından biri müsahibədir. İnformasiya janrları arasında özünəməxsus yeri və cəlbediciliyi ilə seçilən müsahibə özündə xəbər, hesabat, şərh, icmal, oçerk və s. növlərin xüsusiyyətlərini də birləşdirir. Müsahibənin monoloq, dialoq, sorğu, rəy və sair növləri var. İstər xəbər daxilində, istər reportajlarda, istərsə də analitik janrlarda müntəzəm olaraq geniş istifadə olunan müsahibə oxucuya hadisə barədə ətraflı məlumat əldə etməyə, informasiyanı birbaşa mənbədən almağa imkan yaradır.Müsahibənin suallarını üç amil üzrə təhlil etmək olar: Əvvəlcədən hazırlanmış, alternativ suallar və gözlənilməz suallar. Müsahibənin mayası söhbəti başlayan, onun tərkibini təşkil edən və onu başa çatdıran əvvəlcədən hazırlanmış suallardır. İkinci amil əvvəlcədən hazırlanmış alternativ suallardır və bunların prinsipi belədir: əgər müsahib belə cavab verərsə, mən ona bu sualı verəcəyəm, əgər başqa cür cavab versə, onda bu-bu-bu şeyləri soruşacağam. Üçüncü – gözlənilməz, söhbətdən doğan suallar. Bu, müsahibənin demək olar ki, ən mürəkkəb anıdır. Əvvəlcədən hazırlanmış suala siz birdən gözləmədiyiniz cavabı alırsınız və bu sizdən ani reaksiya tələb edir. Müsahibə prosesində gözlənilməz şeylərə həmişə hazır olmaq lazımdır. Müsahibədə qəfil dönüş söhbətin ən maraqlı yeridir. Məhz bu vaxt söhbət gözlənilməz xarakter alır, atmosferi yumşaldır, yaxud, əksinə, hissləri qızışdırır.

Müsahibə yalnız informasiya vermir, həm də yeni münasibətlərə, tanınmış insanların hamı üçün böyük maraq doğuran ictimai, siyasi xadimlərin daxili dünyasına yol açır. Həmin insanları tamamilə fərqli rakursdan ictimaiyyətə təqdim edir. Müsahibə bacarığı jurnalistikanın əsasını təşkil edən kriteriyalardan biridir. Müsahibə həm bir informasiya toplamaq metodudur, həm də tək başına jurnalistikada xüsusi yeri olan bir janrdır. Elə buna görə də jurnalist olmağa qərar vermiş insanlar müsahibə aparma və yazma qaydalarını da bilməlidir.Onu da deyək ki, hazırda Qərbi Avropa və Amerikanın jurnalistika məktəblərində müsahibəyə iki tərəf arasında gizli yarışma kimi yanaşırlar. Sanki jurnalist bütün gizli üsullarını işə salıb müsahibindən özünə lazım olan informasiyanı almağa çalışır və alır da.

Müsahibədə jurnalistin əsas məqsədi bundan ibarət olmalıdır: ictimai yüklü hansısa məsələ barəsində faktlara və sitatlara söykənərək dəqiq, bitkin informasiyanı cəmiyyətə çatdırmaq. Dəqiqlik və qərəzsizlik ilə yanaşı, bu zaman jurnalist vicdanlılıq prinsiplərinə də əməl etməlidir. Bu gün bəzən elə müsahibələr oxuyursan ki, görürsən heç jurnalist mövzuya bələd deyil. Jurnalist kiminlə müsahibəyə gedəcəksə, dərindən hazırlaşmalıdır. Amerikalı mütəxəssislər belə hesab edir ki, reportyor müsahibi ilə görüşməmişdən əvvəl ona hansı informasiyanın lazım olduğunu özü üçün müəyyənləşdirməlidir və bu məlumatı əldə etmək üçün müvafiq suallar fikirləşməlidir.Gərək jurnalist peşəkar olsun, öyrənmək istədiyi məsələyə bələd olsun ki, informasiyanı müsahibinin dili ilə daha da zənginləşdirsin.

Mütəxəssislərin iddiasına görə, hazırlıqlı jurnalist müsahibənin maraqlı olmasının əsas qarantıdır. Sualların əhatə etdiyi mövzularla bağlı məlumatlı olmaq çox önəmlidir. Müsahib haqqında daha çox şey bilmək, məlumatlı olmaq müxbirin ən böyük üstünlüyüdür. Digər mühüm məqam isə dünyagörüşlü və erudisiyalı olmaqdır. Yalnız savadlı şəxs informasiyalardan yetərincə istifadə edə və xoş həmsöhbət ola bilər. Çünki jurnalistin dünyagörüşü müsahibin ona olan hörmət və etibarını artıracaq. Bu isə müsahibədə mühüm önəm kəsb edir. Əsas məqamlardan biri də suallarla bağlıdır. Müsahibə janrında sualları əvvəlcədən hazırlamaq vacib məsələdir. Sözsüz ki, müsahiblə görüşdə əlavə suallar da ortaya çıxa bilər.

Jurnalist aşağıdakı sualların dəqiq cavabını tapmalıdır:

"Müsahibə aparacağım insan kimdir? Niyə o insan mənim müsahibimdir?” Müsahib barədə xasiyyəti, nələri sevdiyi, nələrdən nifrət etdiyi haqqında müəyyən məlumatlara sahib olmaq da müsahibə əsnasında jurnalistə kömək edəcək. Bundan sonra suallar tərtib edilə bilər.

Müsahibənin jurnalistikanın ən aktual janrlarından biri hesab olunmasına rəğmən son illər Azərbaycan mediasında bu janra müraciət edən jurnalistlərin sayının azaldığı iddia edilir. Digər iddia isə müxtəlif media orqanlarında dərc olunan müsahibələrin standart və şablon olması ilə bağlıdır.

Müsahibənin jurnalistikanın əsas janrlarından biri olduğunu vurğulayan jurnalist Səbinə Əvəzqızının fikrincə, usta jurnalistlərin hazırladığı müsahibələr təbii ki, duzlu olur və oxucunu necə sehirləyirsə, uzun-uzadı söhbət bir su kimi axıb gedir. Naşı formada hazırlandıqda isə bir qalaq sözdən başqa heç nə deyil:

"Müsahibə qəzet, ümumiyyətlə, KİV üçün çox əhəmiyyətlidir. Bir var ki, media nümayəndəsi "filan məmurun açıqlamasına əsasən" deyərək hadisə barədə xəbər verir, bir də var ki, oxucu məlumatı birbaşa ilkin mənbədən alır. Bu daha inandırıcı və səmimidir. Usta jurnalist istədiyi məlumatı suallarla oynayaraq müsahibindən ala bilir. Əsasən çalışmaq lazımdır ki, söhbət zamanı üstünlük səndə olsun. Bunun üçün də jurnalist müsahibi və mövzu barədə kifayət qədər informasiyalı olmalıdır. Bir çox müsahiblər jurnalisti yoxlamaq üçün yalan bir məlumat verir, əgər jurnalist bunu anlamasa, artıq söhbət boyu üstünlük heç vaxt jurnalistə keçə bilməyəcək. Yəni müsahibənin uğurlu alınması üçün bir çox incə məqamları bilmək çox vacibdir. Biz də vaxtilə bunları ustadlarımızdan öyrənmişik. Hesab edirəm ki, hər jurnalistin öz stili olmalıdır. İndi oxşarlıq o qədərdir ki, demək olar əksər müsahibələr bir-birinə oxşayır. Bu formada isə təbii ki, müsahibələr gözdən düşür. Məsələn, bir çoxları müsahibəyə hazır suallarla gedir və müsahibə boyunca kağızdan oxuyaraq o sualları verir. Ola bilsin ki, bunu daha doğru bilirlər. Mənim isə tamamilə fərqli yanaşmam olub. Hesab edirəm ki, müsahibə boyu gözlərini müsahibindən ayırmamalısan, yoxsa siz dayanın, mən burdan hələ sual oxuyacağam, bu düzgün deyil”.S.Əvəzqızı hazır suallarla götürülən müsahibələrin şablon xarakter daşıdığını düşünür. Jurnalist informasiyalı olduqda isə söhbəti elə qurur ki, zatən suallar orada özü meydana çıxır, müsahibin hər dediyini etalon kimi qəbul etmir, bir az şübhəli baxış qoyur ki, bu zaman müsahib məlumatları əlavə faktlarla, dəlillərlə sübuta yetirməyə çalışır:

"Bu isə oxucu üçün mütləqdir. Çünki oxucuların hamısı eyni olmur, məsələlərə çox şübhəli yanaşanlar var. Jurnalist çalışmalıdır ki, onun müsahibəsində oxucu üçün hansısa suallar qalmasın, "əcaba", "doğrudanmı" kimi düşüncələr yer ala bilməsin. Əgər məsələyə belə yanaşılarsa, alınan müsahibə çox dadlı-duzlu olar ki, bu da hamının xeyrinədir - həm oxucunun, həm də qəzetin. Hesab edirəm ki, qəzet redaktorlarının üzərinə çox böyük məsuliyyət düşür. Redaktor alınmayan müsahibəni oxucuya sırıya bilməz. Gənc müxbirə izah edilməlidir ki, bu iş uğursuz olub. Beləliklə də müsahibələrin hörməti artar ki, məmurlar, sənətkarlar, siyasətçilər və mütəxəssislər də müsahibə verməyə həvəsli olarlar. Unutmaq olmaz ki, müsahibə oxucu ilə qəzet arasındakı ən sağlam körpüdür. Bu körpünü daha da təkmilləşdirmək lazımdır”."Yeni Müsavat” qəzetinin redaktoru Elşad Məmmədli də deyib ki, müsahibə jurnalistikanın daim oxunaqlı janrlarından olub və olmaqdadır:"Jurnalist müsahibindən lazım olan informasiyaları almaq, ondan sahəsi üzrə proseslərə mövqeyini, fikirlərini öyrənmək üçün kifayət qədər hazırlıqlı olmalıdır. Suallar elə qoyulmalıdır ki, jurnalist müsahibindən istədiyini ala bilsin. Bəzən peşəkar jurnalist müsahibini daha səmimi danışdırmaq üçün ona manevredici, belə demək mümkünsə, qıcıqlandırıcı suallar da verə bilər. Təbii ki, bütün bunlar peşəkarlıq tələb edir. Mümkün qədər suallar şablon olmamalı və müsahibə oxucu üçün maraqlı olmalıdır. Amma təbii ki, müsahibənin oxunaqlı olması daha çox müsahibin nə qədər maraqlı adam olmasından asılıdır. Əgər müsahib maraqsızdırsa, məlumatsız və proseslərdə hansısa rolu olmayan adamdırsa, sadəcə danışmaq xatirinə danışırsa, məqsədi təbliğatdırsa, bu zaman müsahibə oxucu üçün maraqlı olmayacaq. Müasir oxucu çox ayıq-sayıqdır və nəyin necə olduğunu ilk abzasdan, hətta müsahibin kimliyindən ayırd edə bilir”.Modern.az saytının redaktoru Aqşin Kərimov isə Azərbaycan jurnalistikasında müsahibələrə az yer verilməsi kimi iradlarla razı deyil:

"Güman etmirəm ki, müsahibə jurnalistikası zəifləyib. Əksinə, media quruluşları müsahibəyə üstünlük verirlər, yəni müsahibə almaq özü də hər bir jurnalistin istəyidir. İstər sırf xəbər yazan jurnalist olsun, istərsə də, analitik yazılarla çıxış edən jurnalist – hər biri kimdənsə müsahibə götürmək üçün çalışır.

O başqa məsələ ki, müsahibə hansı formada alınır. Ola bilsin ki, müsahibə quru, şablon alınır, bunun da səbəbi jurnalistin müsahibəyə yaxşı hazırlaşmamasıdır.

Amma bu o demək deyil ki, jurnalistlər müsahibədən qaçırlar. Çünki müsahibə ölməz janrdır, ona hər zaman tələbat var”.

A.Kərimov müsahibənin özəlliyi və əhəmiyyətindən də söz açıb. O bildirib ki, müsahibə universal janrdır:

"Burada həm informasiya, həm dünyagörüşü, həm yanaşma, həm qəzəb, həm də sevinc hisslərini görmək olar. Təbii ki, müsahibdə bu xüsusiyyətləri üzə çıxarmaq daha çox jurnalistdən asılıdır. Jurnalist çalışmalıdır ki, müsahibədə həm yeni informasiya ala bilsin, həm də müsahibin hadisələrə, şəxslərə və proseslərə yanaşmasını əhatəli şəkildə aça bilsin. Müsahibənin maraqlı olması, hər iki tərəfdən də asılıdır. Amma bəzən dərin intellekt sahibi olmayan adamdan da maraqlı müsahibə almaq olar, burada isə təbii ki, əsas yük jurnalistin üzərinə düşür".

(Davamı olacaq)

Şəymən

Şərq.- 2018.-18 yanvar.- S.11