Dünən olub, bu gün də olmalıdır

Satirik jurnalistikanın inkişafı mütləq vacibdir

(...əvvəli ötən sayda)

Jurnalistikamızda janr qıtlığı yaşanır. Bəli, sürət – internet əsridir. Xəbərlər dəqiqə nədir, hətta anbaan dəyişir. Xəbərin ardınca düşməyin özü, artıq dəbdən düşüb. İndi xəbəri qabaqlamaq və xəbər yaratmaq zamanıdır. Amma jurnalistika nəinki təkcə, ümumiyyətlə, xəbərçilikdən ibarət deyil. Xəbərçilər, reportyorlardır. Hadisə yerinə tələsən, hadisə güdən, hadisədən xəbər verən. Jurnalistikanı yalnız xəbərlə məhdudlaşdırsaq, çox maraqsız, bir rəngli, bəsit bir mənzərə ilə üz-üzə qalmış olarıq. Əslində, jurnalistikamızın hazırkı mənzərəsi bundan az fərqlənmir. Hamı xəbərə «susayıb». Qısa, günlük xəbərlər, günün nəbzinə aid müsahibələr, siyasi yanaşmalar, analizəbənzər yazılar.

Halbuki, jurnalistika çox rəngarəng, hədsiz maraqlı bir sahədir. Onun marağının azalmasına səbəb isə jurnalistlər və jurnalistliklə məşğul olanlardır.

Bütün dünyada olduğu kimi, Azərbaycan mətbuatında satira janrı hər zaman aktual olub. Satirik mətbuat cəmiyyətin güzgüsü olmaq kimi məsul bir vəzifəni çiyinlərinə alıb. Şübhəsiz ki, satira mətbuatının ən nəhəng örnəyi "Molla Nəsrəddin”dir. "Molla Nəsrəddin”dən qaynaqlanan Azərbaycan satirik mətbuatı sonralar da varlığını qoruyub saxladı. "Kirpi”, "Mozalan” satirik jurnalları buna sübutdur.

Lakin jurnalistikanın mühüm qolunu təşkil edən satirik jurnalistikaya maraq əvvəlki illərlə müqayisədə xeyli azdı. Media ekspertlərinin də fikrincə, bu sahədə dərc olunan yazılar yox dərəcəsindədir.

"Türküstan” qəzetinin baş redaktoru Aqil Camal bildirib ki, bu gün sosial şəbəkələrin yaratdığı imkanlar jurnalistikanın digər janrları kimi satirik jurnalistikada da meyarların ortadan qalxmasına səbəb olub: "Hər gün milyonlarla insan satirik məzmunlu fikirlər, yazılar tirajlayırlar. Bu baxımdan, satirik jurnalistikanın hazırkı vəziyyətini təftiş edərkən, kimləri, hansı zümrəni predmet kimi seçəcəyimiz mümkünsüzdür.

Deməzdim ki, satirik jurnalistika zəifləyib. Əksinə, həm media orqanlarında, həm sosial şəbəkələrdə satirik məzmunlu materiallar, fotolar, videolar daha da çoxalıb. Zəifləyən, bu materialların nə dərəcədə keyfiyyətli, düşündürücü olub-olmamasıdır. Təəssüf doğuran məhz bu məsələdir ki, düşündürən satira böyük ölçüdə ortadan çıxıb. İnsanlar fikirlərini satirik janrda ifadə edərkən, oxucunun, tamaşaçının, izləyicinin diqqətini çəkmək üçün sətiraltı ibarələrdən, düşündürən satiradan yox, jarqon sözlərdən, etik çərçivədən kənara çıxan ifadələrdən istifadə edirlər. Bu da təbii ki, zaman-zaman cəmiyyətdə düşündürən satiraya qarşı həssaslığı azaldır”.

Media və sosial sahə üzrə ekspert, tədqiqatçı jurnalist, Azərbaycan İnformasiya Mərkəzinin rəhbəri, www.azim.az internet portalının baş redaktoru Təbriz Vəfalı bildirir ki, Azərbaycan jurnalistikasında ən çətin sahələrdən biri də satirik jurnalistikadır. Onun sözlərinə görə, Azərbaycanda satirik jurnalistikanın əsasını, bünövrəsini "Molla Nəsrəddin” satirik jurnalı qoyub:

"Yazıçı-dramaturq Cəlil Məmmədquluzadənin 1906-1932-ci illərdə müəyyən fasilələrlə nəşr etdirdiyi bu jurnal həm Azərbaycanda, həm də ölkənin hüdudlarından kənarda kifayət qədər nüfuz qazanıb, sevilib, geniş oxucu auditoriyasına malik olub, həvəslə və maraqla oxunub. "Molla Nəsrəddin”in ümumxalq sevgisini qazanmasının əsas səbəbi isə ictimai-siyasi proseslərə, sosial və maliyyə problemlərinə publisistika mövqeyindən yanaşılması, haqsızlıqların, ədalətsizliklərin, qanunsuzluqların, özbaşınalıqların və digər neqativ halların satirik dillə qələmə alınması, təhlükələrin eyhamla, dolayı yolla bildirilməsi, çatışmazlıqların karikaturalarla və yumorla başa salınması və insanların "div yuxusu”ndan ayılmalarına yaxından köməklik göstərilməsi olub.

Təsadüfi deyil ki, məhz sadə dildə, ən avam kəndlinin belə başa düşəcəyi formada təqdim olunmuş materiallar təkcə istehza və gülüş doğurmayıb, həm də əhalinin maarifləndirilməsində, biliklənməsində, insanlarda dünyagörüşün formalaşmasında, intellektual səviyyənin yüksəlməsində, onların öz hüquqlarını müdafiə etməsində böyük rol oynayıb.

Digər tərəfdən, "Molla Nəsrəddin” jurnalının dili o qədər səlis və başadüşülən idi ki, orda yazılanlar uzun müddət yaddaşlarda dərin iz salıb, dildən-dilə düşüb, elbəel, oba və oba dolaşıb. Bir sözlə, satirik jurnalistikamızın banisi olan "Molla Nəsrəddin”də yazılanlar təkcə ötən əsrdə deyil, bu əsrdə də, növbəti əsrlərdə də dillər əzbəri olaraq qalacaq və bu jurnalın qoyduğu ənənə yaşayacaq”.

Ekspert xatırladır ki, keçmiş SSRİ dövründə "dəmir yumruğun”, ciddi senzura-nəzarət sisteminin mövcud olmasına baxmayaraq, çox çətinliklə, min bir zəhmətlə "Molla Nəsrəddin” ənənəsini davam etdirənlər, satirik jurnalistikamızı yaşadanlar olub:

"Sovetlər dönəmində satirik jurnalistika sovet psixologiyasının ideyalarının təbliğinə xidmət etsə də, ayrı-ayrı mətbuat orqanlarında bəzi tənqidi mövzular karikaturalar və yumorlu yazılar vasitəsilə geniş ictimaiyyətin diqqətinə çatdırlıb. Yaxşı xatırlayıram ki, keçmiş Mirbəşir, indiki Tərtər rayonunda dərc edilən "Qızıl bayraq” qəzetində satirik yazılar tez-tez çap olunurdu. Həmin məqalələr həm böyüklər, həm də yeniyetmə və gənclər arasında çox populyarlıq qazanmışdı. Üstəlik, tənqid hədəfinə çevrilmiş məmurlar, obyektlər və idarələr satirik dildə qələmə alınmış problemlərin həlli ilə dərhal məşğul olurdular. "Qızıl bayraq” qəzetinin daimi oxucusu və həmin qəzetdə bir neçə məqalənin müəllifi kimi dəfələrlə satirik məqalələrin dərcindən sonra mövcud problemlərin çözülməsinin canlı şahidi olmuşam”.

Mərkəz rəhbəri qeyd edir ki, Sovet İttifaqı dönəmində xalqın maariflənməsində, problemlərin həllində, satirik jurnalistikamızın inkişafında "Mozalan” kinojurnalının əhəmiyyətli rolu danılmazdır. Həmin kinojurnalda təqdim olunan bədii, sənədli və cizgi süjetləri ən tənqidi mövzuları belə əhatə edib:

"Tarixi faktlara nəzər salsaq, görərik ki, 1970-ci ildə təsis edilmiş və 1971-1979-cu illərədək rüblük nömrəsi buraxılmış "Mozalan” ölkədəki neqativ hallara qarşı ciddi mübarizə aparıb, bu nöqsanları xalqa satira dili ilə çatdırıb və neqativ hallara yol verənlərə dərs verib. Məsələn, 1974-cü ildə "Dəyirman bildiyini eləyir” və "Keyfiyyət nişanı” sənədli süjetlərində jurnal Bakı Ət Kombinatının və Bakı Karamel Fabrikinin məhsulu kəskin tənqid edilib.

1976-cı ilin əvvəllərində "Mozalan” kinojurnalı "Qunduzdan söhbət açaq” süjetində Qarayazı xəzli heyvanlar sovxozunun pis vəziyyətindən bəhs edib. 1978-ci ildə jurnalda göstərilmiş tənqidi materialların yoxlanması nəticəsində bəzi vəzifəli şəxslər məsuliyyətə cəlb olunublar. Bu cür faktlardan çox sadalamaq olar. Bir sözlə, Sovet İmperiyasının "dəmir yumruğu” jurnalistikamızın, jurnalistlərimizin başı üzərində olsa da, Sovetlər dönəmində satirik jurnalistikamızın inkişaf etdirilməsi, "Molla Nəsrəddin” ənənəsinin qorunub saxlanılması mümkün olub”.

Baş redaktor vurğulayır ki, 1991-ci ildə Azərbaycan ikinci dəfə dövlət müstəqilliyini qazandıqdan sonra satirik jurnalistikamızın inkişafında tam sərbəstlik yaransa da, jurnalistlərimiz daha çox siyasi jurnalistikaya üstünlük verməyə başladılar.

Lakin bununla belə, müstəqilliyimizin ilkin dövrlərində də satirik jurnalistika ilə məşğul olan həmkarlarımız "Molla Nəsrəddin” ənənəsini davam etdirməyə müvəffəq oldular: "Həmin dövrlərdə bir sıra satirik-əyləncəli qəzetlər var idi və bu mətbuat orqanlarında tənqidi materiallar karikaturalar və satirik dildə yazılmış məqalələr vasitəsilə oxucuların diqqətinə çatdırılırdı. Belə ki, "Mozalan”, "Tək səbr”, "Güzgü” və digər qəzetlər, eləcə də "Kirpi” jurnalı satirik jurnalistikamızın ənənələrini davam etdirdilər. Lakin maliyyə problemləri yarandığından sözügedən mətbuat orqanlarının əksəriyyəti fəaliyyətini dayandırdı. Yerdə qalanlarının isə dövriliyi və satışı kifayət qədər azaldığından, onlar geniş oxucu kütləsindən uzaq düşmək məcburiyyətində qaldılar. Karikatura çəkən rəssamlar həmin mətbuat orqanlarından uzaqlaşdılar”.

Təbriz Vəfalı bildirir ki, çağdaş mətbuatımızda satirik jurnalistikaya maraq göstərənlər olsa da, bunu hər kəs bacara bilmir. Hətta bəzi həmkarlarımız yazdıqları atmacalarla, sataşmalarla, ironiyalarla dolu yazılarla satirik jurnalistikanın inkişafına xidmət göstərdiklərini iddia edirlər: "Amma onları satirik jurnalist kimi qəbul etmirəm.

Çünki əsl satirik jurnalist hazırcavab, zarafatcıl, yumor hissinə sahib, emosional, yuksək intellektual səviyyəyə və geniş dünyagörüşə malik, savadlı, hadisələri təhlil etməyi və çıxış yollarını göstərməyi bacaran, hərtərəfli informasiyalı və satirik janrın, satirik üslubun incəliklərini bilən bir insan olmalıdır. Bir sözlə, "Arifə bir işarə bəsdir” məsələsi şüar tutulmalıdır. Əslində son illərdə karikatura yolu ilə satirik jurnalistikamızın inkişafına çox az əhəmiyyət verilsə də, köşə yazıları ilə satirik jurnalistikada yaranmış boşluq müəyyən qədər doldurulur.

Məsələn, Xalid Kazımlı, Etibar Cəbrayıloğlu, Zamin Hacı və digər tanınmış köşə yazarlarımız var ki, onların ictimai, siyasi, sosial və digər sahələrdə mövcud olan problemlər və onların həlli yolları barədə satirik dillə qələmə aldıqları köşə yazıları minlərcə oxucu tərəfindən oxunur, qəbul edilir və ciddi müzakirə mövzusuna çevrilir. Ona görə də problemlərin qabardılması, onların həlli, xalqın maarifləndirilməsi, cəmiyyətdə və ictimaiyyətdə yüksək və xoş əhval-ruhiyyənin yaradılması və digər məqsədlər üçün satirik jurnalistikanın inkişafı mütləq vacibdir. Eyni zamanda satirik yazılar, karikaturalar həm yazılı KİV-lərdə dərc olunmalı, həm də elektron KİV-lərdə mütləq yayımlanmalıdır. Bunlardan əlavə, satirik jurnalistika ilə məşğul olmaq istəyənlər üçün təlimlər keçirilməli, seminarlar təşkil olunmalı, jurnalistlərimizə satirik məqalələrin, yazıların necə yazılması, hansı məqamlara diqqət yetirilməsi və s. öyrədilməlidir. Əks halda satirik jurnalistikamızın inkişaf etdirilməsi mümkün olmayacaq”.

(davamı var...)

Yeganə Bayramova

Şərq.- 2019.- 25 yanvar.- S.11