XX əsrin ilk gündəlik qəzeti...

“Şərqi-rus” Azərbaycanın ictimai-siyasi fikir tarixində maarifçilik hərəkatının genişlənməsində mühüm rol oynayıb

XX əsrin əvvəllərində Rusiyada siyasi və iqtisadi böhranın kəskinləşməsi neft şəhəri olan Bakıda da özünü göstərməyə başladı. İstilaya uğrayan, istismar olunan, əsarətdə yaşayan və məhv edilən xalqla, istismarçı rus rejimi arasında dərin uçurum yarandı. Xalq artıq passiv mübarizə formalarından açıq mübarizə meydanına geçmiş, müxtəlif etirazlar tətbiq olunmağa başlanmışdı. Çünki 1901-1902-ci illərdə dünya inqilabi hərəkatının mərkəzi Rusiyaya keçirdi. XIX əsrin axırı XX əsrin əvvəllərində aqrar ölkə olan Rusiyada quraqlıq başlamış, şəhərlərdə ərzaq məhsulları, istehlak malları tükənmiş, nəticədə xalqın vəziyyəti görünməz dərəcədə pisləşmişdi. Bu hadisələr 1905-ci il inqilabının ortaya çıxmasına əsas amil oldu. Fəhlələr istismar olunduqları üçün 1900-cü ildən başlayaraq fabrik və zavodlarda üsyan qaldırdılar.

Kəndlərdə, əyalətlərdə də eyni vəziyyət hökm sürür, kəndlilər mülkədarların zülmünə dözməyərək, onların malikanələrini yandırırdılar. Rusiyada baş verən bu proseslər eynən Azərbaycanda da təkrar olunur, etiraz dalğası ölkənin hər bir tərəfinə yayılırdı. Belə bir tarixi-siyasi proseslərin axarında xalqı təşkilatlandırıb, onları haqları uğrunda mübarizəyə aparmaq üçün anadilli mətbuat orqanlarına böyük ehtiyac var idi.

Mətbuat tarixi üzrə araşdırmaçı, tarix üzrə fəlsəfə doktoru, "Şərq” qəzetinin baş redaktoru Akif Aşırlı "Azərbaycan mətbuat tarixi, 1875-1920-ci illər” adlı kitabında vurğulayıb ki, 1891-ci ilin oktyabrında "Kəşkül" qəzeti bağlandıqdan 12 il müddətində Azərbaycan türkcəsində qəzet və jurnal nəşri mümkün olmayıb. Milli ruhlu ziyalıların təşəbbüsləri fayda verməyib: “Kamal Ünsizadənin, Əhməd bəy Ağaoğlunun, Nəriman Nərimanovun, Sultan Məcid Qənizadənin, Məmmədağa Şahtaxtlının Qafqaz Canişinliyinə etdiyi müraciətlərə "yox" cavabı verilirdi. Qafqazda ruslaşdırma sıyasətini həyata keçirən missioner İlimskinin hələ 1870-ci ildə rus olmayan əhalini ruslaşdırmaq planları anadilli mətbuat orqanlarının yaradılması ideyasının həyata keçirilməsinə sədd idi. Lakin Çar Rusiyasının yerli ləhcələri ədəbi dilə çevirmək yolu ilə əhalini ruslaşdırmaq siyasəti nəticəsiz qaldı. Xalq ana dilində maarifləndikcə, özgələşmək əvəzinə, öz soy-kökünü, milli kimliyini anlamağa başladı. Xalqa ana dilində mətbuat orqanı bəxş etmək üçün mübarizə aparan ziyalılardan biri də Məhəmmədağa Şahtaxtlı idi. O, 1896-cı ildə "Tiflis" adlı qəzet çıxarmaq istəsə də, təşəbbüsü müsbət nəticələnmədi. 1846-cı ildə Naxçıvanın Şahtaxtı kəndində dünyaya göz açan M.Şahtaxtlı son dərəcədə geniş fəaliyyət dairəsinə malik olmuş, təkcə bir qəzetçi kimi deyil, filosof və ictimai xadim kimi milli oyanışa böyük təkan vermişdi. O, Azərbaycan ədəbiyyatı və mədəniyyəti tarixinə XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində çoxcəhətli fəaliyyəti ilə seçilən tanınmış maarifçilərdən biri kim daxil olub. Onun ədəbi-jurnalistlik fəaliyyəti yalnız Azərbaycan milli mətbuat tarixi ilə deyil, rus mətbuat tarixi ilə də sıx bağlıdır. İlk təhsilini Naxçıvanda aldıqdan sonra 1860-cı ildə Tiflisə, sonra isə Peterburqa gedən Şahtaxtlı dövrün müasir elmlərinə yiyələnib. Peterburq mühiti ona çox güclü təsir etdi, universitetdə oxuduğu illərdə alman dilini mükəmməl öyrənir, sənədlərini Almaniyanın Leypsiq Universitetinə verir. İmtahanlardan yaxşı qiymətlər alan Şahtaxtlı Leypsiq Universitetinin fəlsəfə fakültəsinə daxil olub, təhsilini başa vurduqdan sonra Parisə köçür, fransız dilini mükəmməl öyrənərək və bir sıra elmi-publisistik əsərlər yazıb. Şahtaxtlı ilk azərbaycanlı poliqlotdur. Dünya xalqlarının bir çox dillərini əhatəli, mükəmməl bilən alim Şərq və Qərb ədəbiyyatını, mədəniyyətini dərindən öyrənib. Şərq xalqlarının Rusiya və Qərbi Avropa mədəniyyətinə yiyələnməsinin tərəfdarı olan Şahtaxtlı bu ideyanı dövri mətbuat səhifələrinə gətirib, ən müxtəlif məsələlər barədə xeyli sayda məqalələr, traktatlar dərc etdirib. O, bir jurnalist kimi dövri mətbuatda çıxış etməyə XIX əsrin 70-ci illərində başlayıb. Öncə "Moskovski vedomosti" qəzetində çalışıb, sonralar fəaliyyətini "Novoye vremya" və "Sankt-Peterburqskiye vedomosti" qəzetlərində davam etdirib. Sözügedən qəzetlərdə Yaxın Şərq müxbiri kimi çalışıb, dəfələrlə ərəb ölkələrinə, İran və Türkiyəyə səfər edib, Türkiyə müxbiri kimi fəaliyyət göstərib. Rus mətbuatı ilə yanaşı, fransız, ərəb və fars qəzetlərində "Mehmet bəy" imzasıyla məqalələr dərc etdirən Məhəmmədağa Şahtaxtlı 1898-ci ildən yenidən Parisə gedib, orada tarix, linqivistika, şərqşünaslıq və publisistika ilə məşğul olub. İctimai-elmi fəaliyyətlə məşğul olan Məhəmmədağa bəy Parisin məşhur Sarbonna Universitetində, Beynəlxalq Fonetika Cəmiyyətində və Fransa Akademiyasının "Asiya" Cəmiyyəti şöbəsində də çalışıb. 1902-ci ildən xaricdən Rusiyaya qayıtdıqdan sonra qəzet çıxarmaq istəyində olub, bu istiqamətdə Çar Rusiyasının inzibati idarələri ilə yazışmalar aparmışdı. O, öz doğma Şahtaxtı kəndindəki ata mülkünü sataraq Tiflisə köçüb və mətbə təşkil edib. M.Şahtaxtlının dünyagörüşünün formalaşmasında Tiflis ədəbi mühiti mühüm əhəmiyyət kəsb edir. M.F.Axundovla görüş, onun yaradıcılığı və ictimai baxışlarıyla tanışlıq, habelə Həsən bəy Zərdabinin publisist-maarifçi fəaliyyəti və "Əkinçi" qəzeti M.Şahtaxtlını ictimai-siyasi prosesləri daha aydın dərk etməsinə mühüm təsir göstərib. Həsən bəy Zərdabinin mütərəqqi ideya və təşəbbüslərinin tərəfdarı olan Məhəmmədağa bəy məqalələrində Azərbaycanda və bütün Yaxın Şərqdə hökm sürən feodal münasibətləri tənqid edir, istibdadın əleyhinə çıxır, mütərəqqi dünya ədəbiyyatının nailiyyətlərini öz həmvətənləri arasında yayır, geniş oxucu kütlələrində elmi, maarif, etika və əxlaq məsələlərinə maraq oyadırdı. Tiflisdə fəaliyyət göstərdiyi müddətdə M.Şahtaxtlı növbəti dəfə cəhd edərək yeni qəzet açmaq niyyətilə hökumətə ərizə verir və bu istəyinə cavab olaraq Çar Rusiyasının Qafqaz canişinliyi 1903-cü ilin əvvəllərində "Şərqi-rus" qəzetinin çapına razılıq verir”.

A.Aşırlı kitabında bildirib ki, “Şərqi-rus” qəzetinin ilk nömrəsi 1903-cü il martın 30-da çıxıb. Qəzet əvvəllər həftədə üç dəfə çap olunurdu. 1904-cü il iyunun 8-dən etibarən isə gündəlik qəzetə çevrilib: “Azərbaycanın ictimai-siyasi fikir tarixində, maarifçilik hərəkatının genişlənməsində "Şərqi-rus" qəzetinin mühüm xidmətləri var. O, XX əsrin ilk, həm də gündəlik Azərbaycan qəzetidir. Müxtəlif xalqların nümayəndələrinin iştirak etdiyi bu mətbu orqanı Şərqdən Çin hüdudlarınadək yayılan, din ayrı, dil ayrı ziyalıların qabaqcıl fikirlərinin sərgisi adlandırırdılar. "Şərqi-rus" 1903-cü il 16 aprel tarixli 7-ci sayında öz ideya istiqamətini, məramnaməsini belə bəyan etmişdi: "Bizim borcumuz həqayiqnəvislikdir, yaxşılığı dediyimiz kimi yamanlığı da gizlətməyəcəyik. Biz meydana ona görə çıxdıq ki, xalqa doğru söz deyək və nəinki ona-buna vicdan füruşanə mədhiyyələr oxuyaq".

"Şərqi-rus"un yaradıcı heyəti həqiqətən də ictimai-siyasi və mədəni həyatın mühüm cəhətlərini işıqlandırır, xalqın maraq və mənafelərini müdafiə etməyə çalışırdılar. Qəzetin ilk saylarında dərc olunan məqalələri Ömər Faiq Nemanzadə "camaatın məlumatını artırmağa, fikirlərini işıqlandırmağa xidmət edən" publisist nümunələr adlandırır, qəzetin çatışmayan cəhətlərini, xüsusən "barışdırıcı" missiyasını tənqid edirdi. M.Şahtaxtlının rus təəbəçiliyini qəbul etməsi, bir çox ciddi məsələlərin qəzet səhifələrinə çıxarılmasının əleyhinə olması, hökumətlə kompromis siyasəti dövrün bəzi ziyalıları tərəfindən birmənalı qarşılanmır, "Şərqi-rus" tənqid atəşinə tutulurdu. Türk dünyasının milli-mənəvi birliyini, "Dildə, fikirdə, işdə birlik" düsturunun sahibi olduğu "Tərcüman" qəzetini ana tezisinə çevirmiş İsmayıl bəy Qaspıralı da Məhəmmədağa Şahtaxtlının tutduğu yolu bəyənmirdi. "Tərcüman"ın "Şərqi-rus" adlı xəbərində qəzetin Cəlil Məmmədquluzadənin redaktəsinə keçəndən sonra istiqamətinin müsbət məcraya yönəldiyi, bu mətbu orqanın doğru, düz yola qədəm qoyduğu əksini tapmışdı. İsmayıl bəy Qaspıralının əlifba islahatı məsələsində M.Şahtaxtlını ciddi tənqid etməsi "Şərqi-rus"un nüfuzuna böyük xələl gətirdi. Bir neçə əcnəbi dil bilən M.Şahtaxtlının fəaliyyətinin bir hissəsi də əlifba islahatı ilə bağlıdır. O, əlifba layihələri üzərində mütəmadi çalışmış, bu barədə yalnız Azərbaycan dilində deyil, rus və fransız dillərində də kitablar çap etdirmiş, özünə tərəfdar toplamağa çalışmışdı. M.Şahtaxtlının Mirzə Fətəli Axundovdan sonra əlifba islahatına başlaması və onun təklif etdiyi metod birmənalı qiymətləndirilməmiş, barəsində həm müsbət, həm də mənfi münasibətləri əks etdirən məqalələr yazılmışdı.

"Şərqi-rus"da təkcə əlifbanın yeniləşdirilməsi deyil, hicab məsələsi, islamda qadın azadlığına baxışlar, maarifin yayılması, məktəblərdə tədrisin yaxşılaşdırılması kimi önəmli məsələlər əksini tapmış, problemlərdən çıxış yolları aranmışdı. "Şərqi-rus"un səhifələrində mədəniyyət, ədəbiyyat, dil, tarix məsələlərinə xüsusi yer verilirdi. A.Tolstoydan tərcümələr də bu qəzetin səhifələrində çap olunmuşdu”.

Müəllif bəyan edib ki, qəzetin ümummilli məsələlərdə prinsipial deyil, liberal mövqe sərgiləməsi çarizmin mürtəce rejimindən qorunmaq mahiyyəti daşıyırdı: “M.Şahtaxtlı təzyiqlərdən, təhdidlərdən qəzeti qorumaq üçün manevrlər edir, onu mövqesizlikdə, prinsipsizlikdə qınayan qələm dostlarına qəzet səhifəsində cavablar verirdi. Çar Rusiyasına qarşı bu cür münasibətə Əlimərdan bəy Topçubaşov, Əhməd bəy Ağaoğlu kəskin reaksiya verərək "bu yolun, bu əhvalın cürətsizlik, barışdırıcılıq, gözqapamaq" olduğunu söyləyir, M.Şahtaxtlıya qarşı açıq yazılarla çıxış edirdilər. Tənqiddə liberallıq "Şərqi-rus"a çox baha başa gəlirdi. Əlimərdan bəy Topçubaşovun, Əhməd bəy Ağaoğlunun "Şərqi-rus"a qarşı kəskin münasibətinə səbəb mesenant Hacı Zeynalabdin Tağıyevin "Şərqi-rus"un ilk sayında tənqidi olmuşdu. İlk vaxtlarda qəzet onlara qarşı kəskin münasibət

bəsləyib, sərt cavablar verir, onları "Hacı Zeynalabdinin qələm qoçuları" adlandırırdı. Məqalələrinin birində qəzet yazırdı: "Mərdan bəy və Əhməd bəy kimilərdə prinsip, məslək nə gəzir? Bunlar ac qurdlardır ki, neft sayəsində dövlətlənən Bakıya yığılıb, Əlinin börgünü Vəlinin başına qoyub, ciblərini doldururlar”. Bu çəkişmələrin sonunda tərəflər ümumi bir araya gəlib ittihamlara son qoyaraq əməkdaşlıq yolu tutdular. Cəlil Məmmədquluzadə "Xatiratım" əsərində bu olaylara toxunaraq yazır: "Qafqazda müsəlmanlar içində türkcə qəzet tək bir "Şərqi-rus" idi. Bu da məlumdur ki, Tiflisdə bina olmuşdu və orada da çıxmaqda idi. Bakı şəhəri, o milyonlu və mədənli Bakı şəhəri öz qəhrəman yazıçıları ilə, Əhməd bəy Ağaoğlu, Əlibəy Hüseynzadə, Haşım bəy Vəzirov, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, doktor Qarabəy Qarabəyov, şair Müznib, Hacı İbrahim Qasımov, Cəfər Bünyadzadə və qeyri-bunlar kimi əhli qələmləri ilə uzaqdan Tiflisə baxıb onun gündəlik "Şərqi-rus" qəzetinə həsəd aparırdılar. Bəs necə olsun? Belə məlum olur ki, ovaxtlar türk qəzetinə izn hasil etmək bəhərhal çox çətin bir məsələ imiş. İndi belə güman etmək olar ki, o vaxtlar Bakının birinci jurnalistlərindən Əhməd bəy Ağaoğlu və Əlibəy Hüseynzadəyə ya qəzet icazəsi Peterburqdan verilmədi, yaxud bunlar Peterburqun siyasətini nəzərə alıb oradan bu icazəni istəmədilər, onun üçün də bunlar belə məşqə düşdülər. Mərkəzdən ki bir türk cəridəsinə izn almaq ümidi yoxdur, səlah buradadır ki, "Şərqi-rus" qəzetinə bir növ əl uzatmaq və şəriklikmi sifəti ilə, ya qeyri bir vəchlə oraya daxil olmaq və qəzeti də Bakıya köçürmək”. M.Şahtaxtlının Əlimərdan bəy Topçubaşlı və Əhməd Ağaoğlu ilə birgə "Şərqi-rus"un Tiflis mühitindən çıxarılıb Bakıya köçürülməsi planı üzərində çalışmaları, səyləri nəticəsiz qaldı. Cəlil Məmmədquluzadənin yazdığı kimi, 1905-ci ilin yanvar ayında qəzetin hər bir yandan abunəsi gəldiyi halda M.Şahtaxtlı qəzetin çapını dayandırdı və başladı Bakıya köçməyə: "Yanvardan fevraladək ancaq idarənin əşyasının qutulara dolmağını çəkdi və qutulara da dolub hazır olandan sonra haman yerdə qaldı ki, qaldı”.

(Davamı var)

İsmayıl

Şərq 2020.- 6 fevral.- S.11.