"Ruçka"
yox - qələm...
Böyüklər
heç olmasa bu uşaqlardan örnək
götürsünlər
“Ana dilimizi qorumaq və inkişaf etdirmək hər bir azərbaycanlının müqəddəs borcudur”, deyirik, adətən. Sözdə deməyə nə var, əsas əməldir. Əməlimizsə, sözümüzlə heç üst-üstə düşmür.
Bayram
başlanğıcı olmadı, eləmi?! 21 fevral
Beynəlxalq Ana Dili Günüdür. Gərək bayrama
uyğun başlayaydıq. Amma
alınmadı. Çünki dilimizi elə günə qoymuşuq
ki, bayramlıq halı qalmayıb. SSRİ
dönəmində rus sözləri dilimizi sıxışdırırdı.
Müstəqil olduq, elə bildik, dilimizi əsarətdən
qurtaracağıq. Yox. Bu
dəfə də başqa dillər özünü irəli verdi.
Anamızın dili yenə kənarda
qaldı. Rəsmiyyətə qalsa, bəli,
Azərbaycan dili dövlət dilidir. Təhsil də Azərbaycan dilindədir.
Amma gündəlik
danışığımız, baş bəlasına
çevrilmiş sosial
şəbəkə yazışmalarında anamızın dilini ağlar qoyuruq. Fərqindəyikmi, ya
yox, bilmirəm.
Biri “nəm, vallah...” yazır. Biri “okey”, biri “yaaa...”...
Nədir bu “yaa?!”
Dilimizi baltalayanları hələlik
bir kənara qoyaq.
Qısaca, Beynəlxalq Ana Dili
Günü barədə məlumat verək.
Ana dili
gününü benqallara
borcluyuq
1999-cu ilin noyabrında Banqladeş səfirinin təşəbbüsü ilə UNESCO tərəfindən fevralın 21-i Beynəlxalq Ana Dili Günü elan edilib.
Beynəlxalq Ana Dili Günü 1952-ci il fevralın 21-də Banqladeşin Benqal şəhərində öz ana dilinin rəsmi dil olması uğrunda mübarizə aparan 4 tələbənin öldürülməsi hadisəsini bir daha insanların xatirəsində canlandırır.
Dil siyasəti Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə diqqət yetirilən əsas sahələrdən olub. AXC hökumətinin 1918-ci il 27 iyun tarixli qərarı ilə, o zaman türk dili adlanan Azərbaycan dili dövlət dili elan edilib. Cümhuriyyətin qısa vaxtda dil sahəsində həyata keçirdiyi tədbirlər xalqımızın tarixində əhəmiyyətli izlər buraxıb. AXC öz dil siyasətini həyata keçirmək üçün təhsilin mühüm sahə olduğunu ön plana çəkərək 1918-ci il avqustun 28-də ibtidai və orta təhsil müəssisələrində təhsilin ana dilində aparılması haqqında qərar verib. Aparılan islahatların məntiqi davamı kimi AXC-nin hərbi naziri Səməd bəy Mehmandarov 1918-ci il dekabrın 27-də ordu dilinin Azərbaycan-türk dili olduğu barədə əmr verib. 1919-cu ilin sentyabrından Azərbaycan dilinin öyrənilməsi üçün kurslar təşkil edilib, hətta bu məqsədlə hökumət tərəfindən 351 min manat vəsait ayrılıb. Parlamentin 1919-cu il avqustun 21-də keçirilən iclasında Bakı Universitetinin (indiki Bakı Dövlət Universiteti) açılması məsələsi müzakirə olunub, deputatlar çıxışlarında bu ilk ali məktəbdə tədris işləri ilə yanaşı, onun hansı dildə aparılması məsələsinə də xüsusi diqqət yetiriblər.
Azərbaycanın 1920-ci il aprelin 28-də bolşeviklər tərəfindən işğalından sonra yalnız 1956-cı ildə Azərbaycan SSR Ali Sovetinin qərarı ilə 1937-ci il Konstitusiyasına Azərbaycan dilinin dövlət dili olması barədə maddə əlavə edilsə də, bu qərar uğurlu olmayıb. Nəhayət, respublikanın 1978-ci ildə qəbul edilmiş Konstitusiyasına Azərbaycan dilinin dövlət dili olması barədə maddə daxil edilib.
Azərbaycan Respublikası dövlət müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra dilimizin daha da inkişaf etdirilməsi yolunda yeni üfüqlər açılıb. Müstəqil Azərbaycanın 1995-ci ildə ümumxalq referendumunda qəbul edilmiş ilk milli Konstitusiyasında Azərbaycan dili dövlət dili kimi layiqli yerini tutub. Konstitusiyanın 21-ci maddəsində göstərilir ki, Azərbaycan Respublikasının dövlət dili Azərbaycan dilidir və Azərbaycan Respublikası Azərbaycan dilinin inkişafını təmin edir.
Millətin dilinin dövlət
dili statusuna yüksəlməsi
tarixi hadisə, milli
dövlətçilik tarixinin
qızıl səhifəsidir. Bu məqam
millətin millət olaraq təsdiqidir. Çünki dilin dövlət
dili statusuna yüksəlməsi
millətin öz taleyinə sahibliyinin, dövlət qurmaq
və qorumaq qüdrətinin, eyni zamanda, dilinin
zənginliyinin sübutudur. Bu mənada dilin dövlət
dili statusu qazanması
həqiqətən qürur gətirən
tarixi hadisədir. Azərbaycan dili bu tarixi
hadisəni yaşamışdır.
Ölkəmizdə ana dilinin hərtərəfli inkişafı, beynəlxalq
münasibətlər sisteminə yol
tapması ulu öndər Heydər
Əliyevin dilimizin qorunmasına yönələn
düşünülmüş siyasətinin
nəticəsidir.
2002-ci il
sentyabrın 30-da “Azərbaycan Respublikasında dövlət dili haqqında” Qanunun qəbul
edilməsi Azərbaycan dilinin dövlət
dili kimi işlədilməsi,
onun tətbiqi, qorunması və inkişaf etdirilməsi, dünya
azərbaycanlılarının Azərbaycan dili
ilə bağlı milli-mədəni özünümüdafiə
ehtiyaclarının ödənilməsi istiqamətində daha bir addım oldu.
“Dirisiylə rusca,
ölüsüylə ərəbcə danışan
xalqım”
Cəlil Məmmədquluzadə yazıb bunu. Dahi Mirzə Cəlil. Ana dilimizə zaman-zaman göstərilən hörmətsizlik milli təfəkkür sahiblərinin sərt tənqidi ilə üzləşib həmişə. Amma... təsir etməyib bəzi üzdəniraqlara. Ana dili haqqında ən gözəl poeziya nümunələrindən biri isə təbii ki, xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadənin “Ana dilim” şeiridir:
Dil açanda ilk dəfə «ana» söyləyirik biz,
«Ana dili» adlanır
bizim ilk dərsliyimiz.
İlk mahnımız laylanı anamız öz südüylə
İçirir ruhumuza bu dildə
gilə-gilə.
Bu dil bizim ruhumuz,
eşqimiz, canımızdır,
Bu dil bir-birimizlə
əhdi-peymanımızdır.
Bu dil tanıtmış bizə bu dünyada
hər şeyi,
Bu dil əcdadımızın
bizə miras verdiyi
Qiymətli xəzinədir…onu
gözlərimiz tək
Qoruyub, nəsillərə biz də
hədiyyə verək...
İndi gəldik əsas məsələyə. Allah rəhmət eləsin dilimizi sevib keşiyini çəkənlərə.
Amma ustad, körpələr dil açanda “ana” demir daha, “mama” deyir. Bir az böyüyəndə
isə ən yaxşı halda “anne”! Vay o gündən
ki, ingiliscə “maze”,
“faze” deməyə başlasınlar. İlk dərsliyimiz
də “Ana dili” deyil artıq. Sovet vaxtı “Əlifba” idi - əlif, bə. Ərəb hərfləri. Müstəqil olduq. İndi də
“Ana dili” sözü deyəsən kimlərisə
yaman qıcıqlandırır.
“Azərbaycan dili” eləyiblər ilk dərsliyinin adını.
“Ana dili” ifadəsi
ilə “Azərbaycan dili” ifadəsi arasında çox böyük fərq var. Dilçilər də, filoloqlar da bilir
yəqin. Məncə, “Ana dili” daha şirin
səslənir. Və tam da
mahiyyətə uyğundur.
Amma neyləyəsən
ki, bizdən-sizdən
məsləhət alan yoxdu.
“Neyniyim, dilsiz bir baş çəkəmmirəm...”
– Huşəng Cəfəri
Düz deyiblər
ki, insan itki ilə üzləşdikdə
itdiyinin qədrini bilir. 40 milyonluq Güney Azərbaycanda soydaşlarımız anadilli
məktəbə, tədrisə
həsrətdir. Dil davası
çəkirlər. Quzey Azərbaycanda
isə ana dilimiz dövlət dili statusundadır, burdakılar ana dilində danışmağa
“naz edir”. Bəyənmir. Ədabazlıq edirlər.
Güneyli şair Huşəng Cəfərinin şeirindən
bir parça veririk. Bəlkə ana
dilinin qədrini anladı, qədirbilməzlər;
...Bir seli çəkəcəm
sara boynunda
Bir eli yardımsız,
yara boynunda
Bir dili asılı çara qoynunda
Bir dili dilçəksiz, darda çəkəcəm!
Tikili bir ağız çəkəcəm buma
Dərin
bir baxış ki, fikirə cuma
Yollayam şəkili Tehrana, Quma
Bir elin yoxluğun varda çəkəcəm!
Beynəlxalq Ana dili Günü
ilə bağlı dünən sosial şəbəkədə maraqlı
paylaşımlar diqqət
çəkdi:
Rasim İsmayılov:
Bu gün Beynəlxalq
Ana Dili Günüdür. Ona görə də 2-3 il əvvəl
paylaşdığım statuslardan
birini təqdim edirəm.
"Cənubi Azərbaycanda
soydaşlarımıza ana
dilində oxumağa imkan vermirlər" deyə hayqıran, şimali Azərbaycanda öz uşağını
rus bölməsində
oxudan "milli" düşüncə də
var bizdə.
Sultan Borcalı:
Var ol əzızım. Amma bir seyi unudubsan. Borçalıdakı durumu. Kəndin körpələrinin gürcü-rus bağcalarına,
məktəblərinə getdiyini,
kənd məktəblərində
iki-üç usaqla dərs keçildiyini.
Amil Avoğlu:
Fərqi nəzərə almaq lazımdır. Mən burda sərbəstəm.
Uşağımı hansı dildə
istəsəm oxuda bilərəm. Ən vacibi
odur ki, ana dilimdə yazmağa, oxumağa mənə qadağa qoyan yoxdur. İranda isə ancaq iki dildə
təhsil ala bilərsən:
fars və
erməni dilində.
Şəbnəm Karslı:
Bəzi günlər balalarla evdə Azərbaycan dilində danışırıq
ki, hər iki dili bilsinlər. "Ə"
hərfindən çox
istifadə etməyim diqqətlərini çəkib.
Nəsə dedim, Həsən "tamam, anne"yi guya Azərbaycan dilində demək istədi: "Təməm, ana".
Hafiz Qəfərli:
55 milyon azərbaycanlının
dilidir dilimiz.
Firdovsi Xəlilov:
Bir dəfə
Mokan Bəybarsla bir uşaq səmt
bazarına gedibmiş. Bizimki soruşub ki, "Alma kaç para?", o da " alma değil, elma" deyib. Bizimki də
"peki, ermut ne kadar?" soruşub.
Boz Qurd:
Öyrədin dilimizi ləhcəsiz,
sivəsiz danışanlar. Bura onların ikinci vətənidir. Bura
gələndə “qaqaş” , “qaqa”, “ay qa”,
“qa” kimi sözləri
də bilsinlər ki, kimsə deyəndə
çasmasınlar.
Ülfət Abdullayev:
Bizim dilin
bir çox üstünlüyü var,
hər cür səsləri tələffüz
edirsən. Bunun da
müsbət tərəfi odur ki, uşaq başqa
dil öyrənməyə başlayanda
aksentsiz öyrənir.
Azərbaycan dilində danışan
ruslar, “rusca” danışan bizimkilər…
Şahnaz
Kamal yazır: Sergey adlı bir tələbəm
var. Vəkildir. Çoxlu azərbaycanlı
dostları var, Azərbaycanı və Azərbaycan dilini sevir, ona görə
də dilimizi öyrənir.
Bir neçə
gün əvvəl azərbaycanlı dostlarından
biri Sergeyi evinə qonaq dəvət edibmiş. Təzə təmir
etdiyi evini ona göstərib, bütün hamısını
özüm “remont” eləmişəm, deyib, qürrələnib.
- Tavanı da özünmü təmir etdin?- Sergey soruşub.
Yerlim bir az Sergeyin üzünə baxıb: - Nətəri? Nəyi özüm nağardım?
soruşub.
Biz beləyik. “Remont” da yox e, “ramont” deyənimiz, “vospalenni olmuşam”, “şofir, astanovkada saxla”… deyənlərimiz, “matarist” (motorçu -red) yazanlarımız… (siyahını o qədər uzatmaq olar ki) deyənlərimiz nə qədər istəsəniz var. Bu günlərdə bir neçə məktəbli dilimizə “ilişmiş” (bu cür sözlərə “parazit” sözlər deyilir) əcnəbi sözlərlə bağlı sosial şəbəkədə aksiya keçirmişdilər. Uşaqlar bir neçə rus sözlərinin Azərbaycan dilindəki qarşılığını vərəqlərə yazıb əllərində tutmuşdular. Böyüklərə örnək olsun deyə. Məsələn, “koridor” yox – dəhliz, “Ruçka” yox – qələm. “Uje” yox – artıq. “Sfitafor” yox – işıqfor, “Kuxna” yox – mətbəx, “abed” yox – nahar, “sok” yox – şirə və sair. Rus, ya başqa əcnəbi dilləri Ana dilinə calayanlar bundan ibrət alsınlar. Xüsusən də, “podruqası” ilə (rəfiqəsi ilə) söhbətə rus dilində başlayıb, çətinə düşən kimi Ana dilindən yardım alan ədabaz qızlarımız… Ölümdü?! Öz dilinizdə danışın da!..
Məlahət Rzayeva
Şərq 2020.- 22 fevral.- S.8.