TDT artıq cəmiyyətlər koalisiyasına keçir

Vətəndaş cəmiyyəti, hüquqi dövlət quruculuğu;

QHT-lər vahid institusional çətir altında birləşdi

Türk Dövlətləri Təşkilatına üzv ölkələrin QHT-lərinin Həmrəylik Forumu noyabrın 25-də öz işini Naxçıvan şəhərində davam edib. Salamlama nitqi ilə çıxış edən Azərbaycan Respublikasının QHT-lərə Dövlət Dəstəyi Agentliyinin icraçı direktoru Aygün Əliyeva bildirib ki, son illər türk dövlətləri ilə birgə layihələr silsilə xarakter almaqdadır: "Son 3 il ərzində biz Özbəkistan, Türkiyə, Şimali Kipr Türk Cümhuriyyəti və digər qardaş türk dövlətlərində fəaliyyət göstərən QHT-lərlə və tərəfdaş qurumlarla bir sıra vacib layihələr həyata keçirmişik. Bunlara Azərbaycan-Türkiyə, Azərbaycan-Özbəkistan, Özbəkistan-Azərbaycan formatlarında baş tutan QHT-lərin əməkdaşlıq forumlarını, COP29 çərçivəsində Bakıda keçirilən “Türk Dövlətlərinin Vətəndaş Cəmiyyəti forumu”nu misal gətirə bilərik. Dünən isə ilk dəfə “Azərbaycan-Qazaxıstan QHT-lərinin I Əməkdaşlıq Forumu” baş tutdu. Əminəm ki, bu formatda ikinci forumu tezliklə Qazaxıstanda da reallaşdıra biləcəyik". Naxçıvan Muxtar Respublikasında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin səlahiyyətli nümayəndəsi Ceyhun Cəlilov bildirib ki, 2009-cu ildə “Naxçıvan Sazişi”nin imzalandığı şəhərdə Türk Dövlətləri Təşkilatına üzv ölkələrin QHT-lərinin Həmrəylik Forumunun keçirilməsi rəmzi məna daşıyır: “Naxçıvanın vətəndaş cəmiyyəti təmsilçiləri də türk dövlətləri ilə əməkdaşlığın genişləndirilməsində xüsusilə maraqlıdır. Muxtar respublikanın QHT-ləri regional təşəbbüslərə qoşulmağa, ortaq layihələrdə iştirak etməyə və Türk dünyasının birliyinə öz töhfələrini verməyə böyük həvəs göstərirlər”. Ceyhun Cəlilov onu da vurğulayıb ki, Zəngəzur dəhlizinin Naxçıvan hissəsində avtomobil yolu, dəmir yolu, enerji və kommunikasiya xətlərinin tikintisi üzrə hazırlıq işləri sürətləndirilib və artıq son mərhələyə keçilib: “Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin Naxçıvana göstərdiyi ardıcıl diqqət və qayğı bu qədim diyarın inkişafını sürətləndirən başlıca amildir. Məhz bu diqqətin nəticəsi olaraq Naxçıvan bu gün təkcə region səviyyəsində deyil, bütövlükdə Türk coğrafiyasında yeni inkişaf modelinin nümunəsinə çevrilir”.

Prezident Administrasiyasının QHT-lərlə iş və kommunikasiya şöbəsinin QHT-lərlə iş sektorunun müdiri Tural Əliyev qeyd edib ki, bu gün qədim Naxçıvan torpağında Türk Dövlətləri Təşkilatına üzv ölkələrin QHT-ləri ilk dəfə vahid platformaya çıxır: “Bu, bütün Türk dünyasının fərəhli, tarixi günüdür, böyük xoşbəxtlikdir! Biz ümumi işimizlə elə etməliyik ki, qarşıdakı dövrdə Azərbaycan, Türkiyə, Özbəkistan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Türkmənistan, Macarıstan və Şimali Kipr Türk Cümhuriyyəti arasında tarix, mədəniyyət, ekologiya, iqlim siyasəti və digər sahələrdə QHT-lər üçün ikitərəfli, həm də çoxtərəfli əsasda qrant müsabiqələri geniş vüsət alsın. Azərbaycan tərəfi olaraq, biz bu istiqamətdə həmkarlarımızla işçi danışıqlara günü bu gün başlamağa, qısa müddətdə müsabiqələri təşkil etməyə, təşəbbüsləri dəyərləndirməyə hazırıq”. T.Əliyev Bakıda başlanan prosesin davamlı olacağına inandığını bildirib: “İlk dəfə baş tutan Türk Dövlətləri Təşkilatına üzv ölkələrin QHT-lərinin Həmrəylik Forumunun hər il təşkilata sədrlik edən dövlətin təşkilatçılığı ilə keçirilməsini, davamlı olmasını arzu edirik”. Daha sonra forum panel müzakirələrlə davam edib. Forumu şərh edən ekspertlər vətəndaş cəmiyyətləri arasında əməkdaşlığın genişlənməsinin həm ölkə, həm region, həm də dünya üçün mühüm əhəmiyyət daşıdığını bildiriblər. Onların sözlərinə görə, qeyri-hökumət təşkilatlarının əməkdaşlığı, qarşılıqlı dəstəyin artırılması, ekoloji problemlərə qarşı birgə mübarizə, təhlükəsizlik və digər vacib sahələrdə fəaliyyət yeni perspektivlər açır. Vətəndaş cəmiyyətlərinin əməkdaşlığı, inkişafı, gücləndirilməsi, ekoloji problemlərə qarşı birgə mübarizə, təhlükəsizlik məsələləri ilə bağlı olaraq bir-birimizə dəstəyin verilməsi bütün istiqamətlərdə yeni imkanlar yaradır. Bu həm ölkəmiz, həm region, həm də dünya üçün əhəmiyyətli birgə layihələrin həyata keçirilməsinə yol açır.

Azərbaycan Milli QHT Forumunun İdarə Heyətinin sədri Ramil İskəndərli Sherg.az-a deyib ki, tədbirin açılışında Prezident İlham Əliyevin forum iştirakçılarına ünvanladığı müraciətin səsləndirilməsi bu təşəbbüsün rəsmi səviyyədə nə qədər yüksək qiymətləndirildiyini göstərdi. Onun sözlərinə görə, Bakıdakı proqramda Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı müzakirələr, Azərbaycan-Qazaxıstan QHT-lərinin əməkdaşlıq sessiyası diqqət mərkəzində oldu:

"Azərbaycan bu prosesin təşkilinə rəhbərlik etməklə bir daha sübut etdi ki, Türk dünyasında həm siyasi, həm mədəni, həm də ictimai əməkdaşlığa töhfə verməkdə ardıcıl xətt yürüdür. Prezident müraciətində bildirdi ki, ilk dəfə məhz TDT adı altında QHT-lərin ayrıca birgə platformada toplaşması Türk dünyasında əlaqələrin dərinləşməsi baxımından strateji hadisədir. Prezident müasir dövrdə bu ölkələr arasında mədəni və intellektual əməkdaşlığın yeni vasitələrlə davam etdirilməsinin vacibliyini vurğuladı. Son illər ölkəmizin QHT sektorunda həyata keçirdiyi islahatlar, qlobal və regional əməkdaşlıq təşəbbüsləri və vətəndaş cəmiyyəti institutlarının fəallaşması türk dövlətləri ailəsi üçün model kimi qəbul olunur. Forumun keçirilməsi, xüsusilə də yeni QHT Platformasının yaradılması türk dövlətləri arasında ictimai diplomatiyanın güclənməsinə, müştərək dəyərlərin daha səmərəli şəkildə təbliğinə və gələcək birgə təşəbbüslərin koordinasiyasına geniş imkanlar açır. Gözlənti ondan ibarətdir ki, bu addım türk xalqlarını daha sıx bağlayan humanitar, sosial və inteqrasiya layihələrinin artmasına səbəb olacaq. Azərbaycanın təşəbbüsü ilə start verilən bu proses həm regionun ictimai-siyasi gündəliyinə, həm də Türk dünyasının uzunmüddətli birliyinə mühüm töhfədir. Bu, QHT-lərin rolunu yüksəldən, onları dövlətlərarası əməkdaşlığın fəal tərəfinə çevirən yeni mərhələnin başlanğıcı kimi dəyərləndirilir".

Konstitusiya Araşdırmaları Fondunun rəhbəri Əliməmməd Nuriyev də deyib ki, Türk Dövlətləri Təşkilatına üzv və müşahidəçi ölkələrin qeyri-hökumət təşkilatlarının nümayəndə heyətinin Azərbaycana səfəri Türk dünyasında ictimai diplomatiyanın yeni mərhələsinin başlanğıcı kimi dəyərləndirilir. Ekspert vurğulayıb ki, bu səfər sadəcə rəsmi tədbir formatı deyil, türk məkanında QHT-lərarası əməkdaşlığın institusional əsaslarının formalaşdırılması baxımından strateji hadisədir:

"TDT-nin son illər inkişaf trayektoriyası artıq göstərir ki, təşkilat təkcə dövlətlərarası siyasi və iqtisadi platforma deyil, həm də cəmiyyətlər arasında etimad, dialoq və ekspert mübadiləsini təmin edən yumşaq güc mexanizminə çevrilir. Məhz bu səbəbdən QHT-lərin Bakıya səfəri türk inteqrasiyasının siyasi blokundan sosial-humanitar blokuna keçidi simvolizə edir. Noyabrın 24-də Bakıda keçirilən açılış mərasimi və panel müzakirələri türk coğrafiyasında həmrəylik gündəminin çeviklik və məzmun baxımından genişləndiyini nümayiş etdirdi. "Zəngəzur dəhlizi: türk coğrafiyasını birləşdirən körpü" paneli xüsusi əhəmiyyət daşıyırdı, çünki bu dəhliz artıq yalnız nəqliyyat layihəsi kimi deyil, Türk dünyasının mədəni, humanitar və kommunikativ birliyinin strateji arteriyası kimi təqdim olunur. Azərbaycan-Qazaxıstan QHT-lərinin I Əməkdaşlıq Forumu isə Xəzər hövzəsində sosial-dövlət və cəmiyyət-cəmiyyət əlaqələrinin yeni institutlaşma mərhələsini formalaşdırır. Bu iki istiqamət birlikdə QHT sektorunun regional proseslərdə daha aktiv, analitik və koordinasiyalı rol alacağını göstərir. Səfərin ən mühüm mərhələsi 25 noyabrda Naxçıvanda keçirilən iki tədbirdir. Burada Türk Dövlətləri Təşkilatına Üzv Dövlətlərin QHT-lərinin Platformasının təsis olunması Türk dünyasında ictimai diplomatiya tarixində yeni mərhələnin başlanğıcı kimi dəyərləndirilir. İlk dəfə olaraq QHT-lər vahid institusional çətir altında birləşir, qarşılıqlı fəaliyyətin uzunmüddətli planlaşdırılması, tematik işçi qruplarının yaradılması, regional layihələrin sinxronlaşdırılması və vahid mövqelərin formalaşdırılması üçün mexanizm meydana çıxır".

Ə.Nuriyev bəyan edib ki, bu səfər Azərbaycan üçün də çoxplanlı nəticələr yaradır:

"İlk növbədə, ölkəmiz TDT-nin ictimai mərkəzinə çevrilir. Qarabağdan sonra Azərbaycanın regional liderlik modeli təkcə siyasi və təhlükəsizlik sahəsində deyil, ictimai diplomatiya və QHT platformalarında da güclənir. Zəngəzur dəhlizinin humanitar ölçüsünün məhz Bakıda müzakirə edilməsi Azərbaycanın Türk dünyasının birləşdirici ideya mərkəzi kimi mövqeyini möhkəmləndirir. Azərbaycan-Qazaxıstan əməkdaşlıq formatı, Naxçıvanda təsis konfransı, QHT diplomatiyasının yeni institusional xəritəsi ölkəmizi türk regionunun sosial strateji xəritəsinin qurulmasında əsas aktora çevirir. Türk QHT Platformasının yaranması gələcək onillik üçün geniş imkanlar açır. Regional analitik bazanın formalaşması, böhran situasiyalarında humanitar koordinasiya, gənclər, media, sosial siyasət və ailə institutu sahələrində vahid şəbəkələrin qurulması, QHT sektorunun Avropa platformalarında daha güclü təmsil olunması və rəqəmsal QHT ekosisteminin inkişafı bu imkanların önündə dayanır. Bu həm də Azərbaycan QHT-ləri üçün yeni məsuliyyət yaradır. İnstitusional dayanıqlığın möhkəmləndirilməsi, şəffaflıq və hesabatlılığın artırılması, layihə menecmenti və monitorinq bacarıqlarının regional standartlara uyğunlaşdırılması zərurəti meydana çıxır. Azərbaycan bu prosesdə mərkəzləşdirici rol oynayır, TDT isə dövlətlər koalisiyasından cəmiyyətlər koalisiyasına doğru inkişaf edir. Türk QHT Platformasının Naxçıvanda təsis edilməsi Türk dünyasının ictimai diplomatiya tarixində yeni mərhələnin əsasını qoyur və türk coğrafiyasının gələcək onillik üçün sosial inteqrasiya xəritəsini müəyyənləşdirir".

İsmayıl Qocayev

Şərq .- 2025.- 27 noyabr (№216).- S.6.