"BMT-nin özünün fəaliyyəti ilə bağlı şübhə yaranıb"

Rəbiyyət Aslanova: "Bu təşkilat üzərinə düşən missiyanı lazımi şəkildə yerinə yetirə bilmir"

-BMT-nin Təhlükəsizlik Şurasının Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı 4 qətnaməsi var. Hansı ki, bu gün bu qətnamələr tamamilə əhəmiyyətsiz bir kağız parçasına çevrilibsə, erməni tərəfi əgər bu qətnamələri, ümumiyyətlə, vecinə almırsa, artıq bu nə deməkdir? Bu qurumun təzyiq və təsir gücü sıfıra enib...

BMT-nin İnsan Haqları Şurasına Azərbaycanın seçilməməsi birmənalı qarşılanmayıb. Qeyd edək ki, Azərbaycanın bundan əvvəl həmin qurumda təmsilçiliyi olsa da, budəfəki seçkilər zamanı Azərbaycan insan haqlarının qorunması sahəsində "Pisdən ən pisə doğru gedən" ölkələr siyahısında yer aldığından Şurada təmsil oluna bilmədi. Onu da qeyd edək ki, belə bir qiymətləndirilmənin aparılması bir tərəfdən Azərbaycana qarşı ikili standartların olması ilə bağlı olsa da, burada Azərbaycanda fəaliyyət göstərən bəzi QHT-lərin də rolu az olmayıb. MM-in İnsan haqları daimi komitəsinin sədri, millət vəkili Rəbiyyət Aslanova isə Azərbaycanın qiymətləndirilməsi ilə qəti şəkildə razılaşmır. Millət vəkili hesab edir ki, Şurada üzvlük məsələsi ilə bağlı seçkilərin yenidən keçirilməsi tələb olunmalıdı.

- Mən çox istərdim ki, BMT-nin İnsan Haqları Şurası haqqında danışarkən ilk növbədə bu qurumun fəaliyyəti ilə bağlı bir neçə məlumatı bildirim. BMT-nin İnsan Haqları Şurası BMT-nin hüquq müdafiə qurumudu. 2006-cı ildə təsis edilib və o vaxta qədər bu qurum İnsan hüquqları komissiyası kimi fəaliyyət göstərirdi. 2006-cı ildə həmin komissiya öz fəaliyyətini sona yetirdi və onun yerinə İnsan Haqları Şurası yarandı. Bu şuranın üzvləri BMT Baş Assambleyası tərəfindən seçilmiş üzv dövlətlərdir. Ayın 12-də Baş Assambleya bu Şuranın 18 yeni üzvünü seçdi. Bu ölkələr bu ilin iyun ayının 20-dən fəaliyyətə başlayacaqlar və üç il müddətində fəaliyyət göstərəcəklər. Bunlar ABŞ, Rusiya, Banqladeş, Səudiyyə Ərəbistanı, Belçika, Norveç, Kuba, Meksika, Urquvay, Kamerun, Cubuti, Seneqal, Avstriya və Nigeriyadır. Amerika birinci dəfədir bura seçilir. "Biz səslərin 90 faizini almışıq və buna çox şadıq" - bunu ABŞ-ın BMT-dəki daimi nümayəndəsi Süzan Rays deyib. Qeyd etməliyəm ki, ABŞ birinci dəfədir ki, bu quruma seçilir. Ancaq Çexiyanın keçmiş prezidenti bu quruma seçkilərin daha da ciddiləşməsi tələbi ilə çıxış edib. O bildirib ki, o ölkələr buraya daxil olmalıdır ki, onların insan hüquqlarının qorunması sahəsində ciddi problem yoxdu. Hətta o deyib ki, 2006-cı ildən İnsan haqları komissiyası öz işinə ona görə yenidən başladı ki, o heç vaxt öz işinə ciddi nəzarət etmirdi. Çox vaxt kütləvi insan hüquqlarının pozulması məsələsini gündəmə gətirmirdi. İş o səviyyəyə gəlib çatdı ki, bu qurum belə vəziyyətdə qala bilməzdi. İndi tamam başqa vəziyyət var və ən əsası Şuraya üzv olan ölkələr öhdəliklərini anlamalıdır. Bu Şura Cenevrədə fəaliyyət göstərir və buraya üzv olan ölkələr mütəmadi olaraq bir il ərzində üç dəfə biri əsas olmaqla üç dəfə sessiyalara yığılırlar. Bu sessiyaların ümumi davamı 10 həftədir. Burada sessiyalar ona görə uzunmüddətli olur ki, orada hər bir ölkə ilə bağlı çox ciddi müzakirələr gedir. Bu Şuranın əvvəlki qurumdan fərqi ondadır ki, əvvəlki komissiya çox siyasiləşmişdi. İndi çalışırlar ki, siyasiləşməkdən bir qədər uzaqlaşsınlar. Amma təəssüf ki, biz yenə də belə elementləri görürük. BMT-nin İnsan Haqları Şurasının 47 üzvü var, üç ildən bir onlardan 18-i dəyişir. Sonuncu seçkilər zamanı təəssüflər olsun ki, Azərbaycanın ünvanına xoşagəlməz fikirlər səsləndirilib. Əlbəttə ki, mən bununla razı deyiləm. Azərbaycanla bağlı səsləndirilən fikirlər reallığa söykənmir.

- Azərbaycanla bağlı Şuranın belə bir mövqeyə gəlməsində təkcə "Fredum House" təşkilatının təqdimatı rol oynayıb, yoxsa buna daxildən gedən şikayətlər də təsir edib?

- Daxildən gedən şikayətlər də var. Məsələn, "Fredom House"nin Azərbaycan haqqında yazdığı xoşagəlməyən, qeyri-obyektiv rəylər də var. Bütün bunlar hamısı isə sonda Azərbaycan haqqında çox sərt fikir formalaşdırmağa gətirib çıxarır. Yəni bir halda ki, bu Şura hər ölkənin durumu haqqında, demokratik islahatların gedişatı, oradakı demokratik vəziyyətlə əlaqədar olaraq bir qərar qəbul edir, o qərarla bağlı bir çox məsələlərlə bağlı müqayisəli təhlil aparmalıdır. Mənə elə gəlir ki, burada hətta ABŞ-ın Azərbaycandakı səfirliyinin də rolu az olmayıb. O quruma verilən məlumatlar ayrı-ayrı mənbələrdən toplanılır. Çox təəssüflər olsun ki, bu materiallar içərisində qeyri-obyektiv məqamlar çox olub. Azərbaycanda insan haqlarının qorunması sahəsində çox böyük işlər görülür. Bu işlərlə əlaqədar bizim milli fəaliyyət planımız var. Artıq iki ildən çoxdur ki, insan hüquqlarının qorunması sahəsində milli fəaliyyət planı işləyir. Biz bütün işlərimizi o fəaliyyət planının müddəaları əsasında gerçəkləşdiririk. Fəaliyyət planında normativ-hüquqi bazanın təkmilləşdirilməsi sahəsində fəaliyyət, insan hüquqları sahəsində fəaliyyət göstərən beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlıq, əhalinin müxtəlif qruplarının hüquqlarının müdafiəsinin gücləndirilməsi sahəsində tədbirlər, dövlət orqanlarının fəaliyyətinin insan hüquqlarının təmini baxımından təkmilləşdirilməsi sahəsində tədbirlər, insan hüquqları sahəsində tədris, maarifləndirmə, elmi-analitik və əməkdaşlıq tədbirləri ilə bağlı bütün qanunlar var. Azərbaycanda qəbul edilən qanunların hamısı beynəlxalq təşkilatların ekspertlərinin rəyi əsasında qəbul edilir. İnsan Hüquqlarının qorunması ilə bağlı belə fəaliyyət planı olan və buradakı müddəaların, burada 48 bənd var, artıq gerçəkləşdiyi bir dövlətdə insan hüquq və azadlıqlarının düzgün qiymətləndirilməməsi və bunun nəticəsində Azərbaycanın o qurumdan kənarda qalması hesab edirəm ki, həmin qurumun özünün nüfuzuna xələl gətirən bir məqamdı. Azərbaycan demokratik cəmiyyətdi və hüquqi dövlətdir. Bu hüquqi dövlətdə də ali prinsip olan demokratik prinsipləri rəhbər tutur. Bu gün Azərbaycan vətəndaşının həmin seçimə olan münasibəti var. Bu gün Azərbaycan vətəndaşı bu seçimlə razı deyil. Beynəlxalq təşkilatların özünün içərisində bir siyasiləşməyə getdiyi artıq göz qarşısındadır. Biz elə bilirdik ki, əvvəlki komissiyadan fərqli olaraq Şura siyasiləşməyəcək. Ancaq görürük ki, hansısa istəklər, daxili istəklər, yaxud demokratik tranzit ölkələrinə olan mənfi münasibət yenə də özünü göstərir. Burada Azərbaycanla yanaşı, digər ölkələrin də adları var. Burada nə zaman, nə də məkan faktoru nəzərə alınmır. Baxmayaraq ki, Azərbaycan demokratik tranzit ölkələri içərisində çox sürətlə inkişaf edən, insan hüquqlarının qorunması sahəsində də çox fəallıq nümayiş etdirən bir ölkədir. Niyə bunun haqqında yazmırlar? Hansısa "Freedom House " kimi qeyri-hökumət təşkilatının yazdığı məlumatları əsas götürürlər.

- Sizcə, BMT-nin yüksəksəviyyəli qurumu niyə hansısa QHT-nin verdiyi rəylər əsasında qərar qəbul edib? Burada BMT-nin İnsan Haqları Şurasının ekspertləri səviyyəsində hansısa araşdırmalar aparıla bilməzdimi?

- Məndə, ümumiyyətlə, təkcə BMT-nin İnsan Haqları Şurası ilə bağlı deyil, ümumiyyətlə BMT-nin özünün fəaliyyəti ilə bağlı şübhə yaranıb. Təkcə məndə deyil, indi çoxları da bu fikirdədir ki, 1945-ci ildən bu yükü öz üzərinə götürüb bu günə qədər böyük tarixi yol keçən bu təşkilat bu gün üzərinə düşən missiyanı lazımi şəkildə yerinə yetirə bilmir. BMT-nin Təhlükəsizlik Şurasının Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı 4 qətnaməsi var. Hansı ki, bu gün bu qətnamələr tamamilə əhəmiyyətsiz bir kağız parçasına çevrilibsə, erməni tərəfi əgər bu qətnamələri, ümumiyyətlə, vecinə almırsa, artıq bu nə deməkdir? Bu qurumun təzyiq və təsir gücü sıfıra enib. Ona görə də bu qurumun özünün içərisində böyük, radikal dəyişikliklər getməlidir. Bu cür xarakterik dəyişikliklər yox. Bu təşkilat öz durumuna, özü qəbul etdiyi sənədlərə kifayət qədər ciddi münasibət bəsləməlidir. Təəssüf ki, bu gün bu təşkilat ayrı-ayrı qüvvələrin əlində oyuncağa çevrilib. BMT artıq qlobal qurum kimi missiyasını yerinə yetirə bilmir. Bu gün regional qruplar daha çevikdirlər. Təkcə bu məsələ deyil. Vaxtaşırı ABŞ Dövlət Departamentinin müəyyən sahələrlə bağlı hesabatları olur. O hesabatlarla BMT-nin hesabatları arasında elə də ciddi fərq olmur. BMT özünün üzv dövlətinə qarşı kifayət qədər ciddi münasibət bəsləməlidir. Bir seçim etməlidir. Müqayisəli bir təhlil aparılmalıdır ki, bu ölkələrə qarşı əsassız ittihamlar irəli sürürsən və bu ittiham nəticəsində Azərbaycanı bura qəbul etmirsənsə, deməli, böyük bir məsuliyyət götürürsən. Azərbaycan hər dəqiqə həmin Şuranın ekspertlərini Azərbaycna dəvət edə bilər və biz bunu onlara sübut etmək iqtidarındayıq və bunu açıq şəkildə də deyirik.

- Xeyli vaxtdır ki, BMT-də islahatların aparılmasına dair fikirlər səsləndirilir. Bu islahatlar hansı istiqamətdə aparılmalıdır ki, lazımi effektini versin?

- Bugünkü dövrün çox maraqlı xüsusiyyəti var. Bu gün yaşadığımız iyirmi birinci əsrin birinci onilliyi başa çatır. Bu gün dünyada mövcud siyasi təlimlərə, beynəlxalq hüquq normalarına ictimai etimad azalıb və azalmaqda da davam edir. Vaxtilə İkinci Dünya müharibəsindən sonra yaranan bu quruma ayrı-ayrı ölkələrin və onların ictimaiyyətlərinin inamı çox idi. İnsanlar inanırdılar ki, bu qurum ayrı-ayrı ölkələri və insanları yarana bilən təhlükələrdən qorumaq imkanındadır. Amma zaman keçdikcə bəlkə də vaxtilə insanlara lazım olan bu qurum öz missiyasını tarazlaşdıra bilmir. BMT-nin içərisində çox böyük qlobal gücə malik olan super-dövlətlərin özlərini sayması və s. müstəvidə çox güclü qruplaşma gedir. Bu gün BMT super-dövlətlərin sözünü deyir. Öz üzvlərinin hər birinə fərqli bir mövqelərdən yanaşır və bu da etimadı azaldır. ATƏT BMT-yə baxanda duruma həssas yanaşdı. Artıq 3-4 ildir ki, ATƏT öz əvvəlki mövqeyini itirməmək üçün Avropa arxitekturasında ATƏT-in yeri və rolu məsələsinə təzədən baxdı. Bu beynəlxalq qurum anlayır ki, içərisində əhəmiyyətli dəyişikliklər aparmalıdır və 56 ölkədə baş verən hadisələrlə bağlı nüfuzunu itirməməlidi. Bu baxımdan da bu qurum yaşayır və inanıram ki, gələcəkdə də yaşayacaq. Avropa Şurası da eyni ilə. Azərbaycanda insan hüquqlarına münasibətə gəldikdə, ATƏT və Avropa Şurasının mövqeyi bir ayrıdır. BMT-nin İnsan Haqları Şurasının münasibəti bir qədər fərqli oldu. Halbuki BMT-yə üzv olan ölkələrin əksəriyyəti elə bu regional qurumların üzvləridir. Sadəcə olaraq bu regional qurumlar sanki çeviklik nümayiş etdirirlər. Problemi bilərək ona münasibət bildirirlər. Elə Azərbaycana gələn insan hüquqları üzrə ekspertlər Azərbaycandakı durumu çox yüksək qiymətləndirirlər. Amma görürsünüz ki, İnsan Haqları Şurasında başqa cür fikirlər ortaya çıxır. Mən bir şeyi bilirəm ki, necə ki, insan hüquqları ilə bağlı 2006-cı ildə yaranmış komissiya qısa müddətdə öz fəaliyyətini sona verdi, bu da elə olacaq. Ola bilməz ki, bu dərəcədə qeyri-obyektivlik olsun.

- Amma son dövrlər Azərbaycanda insan hüquqlarının qorunması sahəsində problemlərin olmasına dair fikirlər bir tərəfdən deyil, bir neçə istiqamətdən gəlir. Hətta AŞ PA yenidən siyasi məhbuslar üzrə məruzəçi də təyin etdi. Bütün bu məsələlərin arxasında, sizcə, nə dayanır?

- İnsan hüquqları daha çox spekulyasiya məqsədi ilə istifadə olunan bir məhfumdu. Bəzən bu və ya digər dövlətə təzyiq etmək üçün də bu, bəlkə də ən əlverişli vasitəyə çevrilir. Hər hansı bir dövlətə təzyiq etmək istəyəndə bu məsələni ortaya atırlar. Əgər vaxtilə təzyiq etmək üçün ölkələri hər hansı iqtisadi-siyasi blokadaya salırdılarsa, indi insan hüquqları adı altında həmin ölkənin beynəlxalq təşkilatlarda fəaliyyətini məhdudlaşdırmaq üçün məhz bu vasitədən istifadə edirlər. Amma bu, uğurlu vasitə deyil.

- Bildirdiniz ki, Azərbaycan bu seçimlə razılaşmır. Əgər belədirsə, onda Azərbaycan öz etirazını hansı şəkildə bildirə bilər?

- Məni çox narahat edən həm də Azərbaycandan ayrı-ayrı QHT-nin və digər şəxslərin ora müraciət edərək Azərbaycanın bu quruma qəbul edilməməsinə çağırışlar etməsidir. Çox ağrılı məqamdır. Bir Azərbaycan vətəndaşının, öz milli hissiyyatı olmadan, öz dövlətinin milli təəssübkeşi olmayaraq onun üzvlüyünün qəbul edilməməsi çağırış etməsi, bu nəinki xoşagəlməyən, ümumiyyətlə, milli hisslərdən uzaq bir addımdır. Mən buna heç cür ad tapa bilmirəm. Yəni öz dövlətinin adının siyahıdan çıxarılması üçün çalışmaq necə Azərbaycan vətəndaşına yaraşan bir məqamdı. Əgər hansısa bir narazılıq varsa, onu da çalışıb biz daxildə həll etməliyik. Ona görə də mən o insanları başa düşmürəm və başa düşmək arzusunda da deyiləm. Azərbaycanın etirazını bildirməsinə gəlincə, bizim beynəlxalq təşkilatlarda fəaliyyət göstərən qurumlarımız, nümayəndəliklərimiz var. Bizim millət vəkillərimiz var. Yəni bizim hər birimiz bununla bağlı öz münasibətimizi bildirə bilərik. Azərbaycanın BMT yanında olan nümayəndəliyi öz münasibətini bildirməlidir. İlk növbədə Azərbaycan vətəndaşının buna öz münasibəti olmalıdır. Çünki bu cür seçimin olması və Azərbaycana qarşı belə ittihamların səslənməsi çox təəssüf doğuran haldı.

Vüsalə Rafiqqızı

Şərq.- 2009.- 20 may.- S. 5.