Xudu məktəbi - Çıraqov dünyası

...Mart ayı idi. Bir gün tələbə yoldaşlarımızla görüşüb universitetdə məsləhət saatına yığışmışdıq. Bir araya gələrkən aramızda olan zarafatyana söhbətlər, şən tələbəyanı qəhqəhələr heç də simamızdan əskik deyildi. Təxminən iki saat olar ki, məsləhət saatında oturduq və bu müddəti də çətinliyi dərk edə-edə müəllim müzakirəsinin təlimi altında başa vurduq. Amma bununla belə, dərslər qurtarar-qurtarmaz yenə də öz aramızda olan məsləhətləri davam etdirirdik. Nə qədər zarafat etsək belə, üzərimizdə ağır bir yük dayanırdı. Diplom işi və dövlət imtahanı.

Hər birimiz məsuliyyətimizi dərk edərək, necə olursa-olsun bu yükün ağırlığını azaltmağa çalışırdıq. Elə biri də mən. çalışırdım ki, işin öhdəsindən müvəffəqiyyətlə və yüksək qalibiyyətlə gəlim. Bu zaman isə ilk növbədə, ən birinci köməyim kitabxanalar oldu. Burada axtardığım hər bir mövzu ətrafında maraqlı məruzələrlə qarşılaşır, lazımi informasiyaları əldə etməyə çalışırdım. Bir çox kitablar köməyimə gəlsə də, bunların içərisində mənim üçün maraqlısı məhz "Zirvə" kitabı oldu. Kitab o qədər dolğun, axıcı və bənzərsiz bir tabelikdə yazılmışdı ki, gözümü bir səhifəsindən belə çəkmədim. Bir oçerk. Bir insanın həyatı və onun portreti. Amma nə yalan danışım, kitabın müəllifini hələ tanımırdım. Elə o andaca adına nəzər saldım. Bu anda təəccüb doğurmamaq nə qədər istəsəm belə, yaşanmaya bilməzdi. çünki müəllif məşhur geoloji professor, xalqımızın dəyərli alimi çıraqov Məmməd İsa oğlu idi. Həm tədqiqatçı olasan, bir çox mineralların quruluşunu aşkar edəsən, həm də bu cür bir şəxsin portretini yaradan, tam dəqiqliyi və incəliyi ilə bənzərsiz bir üslubda gözəl yazıçı qabiliyyətinə malik olub oçerk yazasan. Nə qədər tənasüblük məxrəcdə tutuşmasa da, Məmməd müəllimdə bu vardır...

"Zirvə"ni oxuyub qurtararkən qarşıma bir məqsəd qoydum. Mən bu müəllifi axtarıb harada olsa tapmalıyam. Bir sevinc nöqtəm var idi, o da onun təhsil aldığım doğma universitetimdə professor işləməsi. Əslində məsafə çox yaxın idi. Amma bir şey məni təəssüfləndirdi - onu bu vaxta kimi tanımamam. Uzun vaxt itirmədən kitabı da əldə edib kitabxanadan çıxdım və elə birbaşa Məmməd müəllimin işlədiyi geologiya fakültəsinə yollandım. Müdiri olduğu kafedranın qapısını döyüb içəri keçmək üçün icazə aldım. İçəri də isə məni bir şəxs gülərüzcəsinə, xoş siması və əsl insan tipinə məxsus olan səmimiliyi ilə qarşılayıb üzümə baxdı. Bu insan mənim üçün başqa birisi deyildi. Axtardığım elə həmin müəllif idi. özüdür ki, var. çıraqov Məmməd İsa oğlu. Ta qarşımda dayanmışdı... Gəlişimin səbəbini və onun haqqında məqalə yazmaq istədiyimi çəkinmədən, amma bir azcıq da olsa utanaraq yavaşca bildirdim. O isə gülümsəyərək bu istədiyimi tərəddüd etmədən və bir tələbə qəlbini sındırmadan qəbul edib razılığını bildirdi. Mənimlə öz həyatı, elmi yaradıcılığı və ən əsası, əldə etdiyi uğurları barədə maraqlı, xoş və yaddaqalan xatirələrini bölüşdü. öyrəndim ki, bulağın suyunun mənbəyi də elə məhz Borçalı torpağından gəlibmiş. Ənənəvi yaradıcılığın əsas mərkəzinə çevrilmiş qədim Borçalı mahalı tarixən olduğu kimi, bu gün də elmə töhfəsini verən bənzərsiz varislərinin yetişdirməsini davam etdirir. Hər dəfə səsini dünyaya salan fitri istedad sahiblərinin yurdu, məskəni məhz Borçalının bu ziyalı torpağından gəlir. Elə bu ardıcıl nəslin davamçıl nümayəndələrindən biri də Məmməd çıraqovdur.

O, 1938-ci il iyulun 31-də qədim Borçalı mahalında anadan olmuş, orta təhsilini də burada yerləşən Qoçulu kənd orta məktəbində almışdır (hal-hazırda həmin məktəb onun adı ilə bağlıdır). Məktəbdə ikən balaca Məmməd fizika-riyaziyyat fənninə böyük həvəs göstərmiş, texniki fənlərin həvəskar və bilici şagirdi olmuşdur. Bunun da öz növbəsində çox maraqlı bir səbəbi vardır. Müəllimləri. Orta məktəbdə ikən riyaziyyat müəllimi Mustafa, fizika fənn tədrisçisi Cəlal müəllimin zəhmətcil şagirdə olan yaxınlığı onda bu sahəyə olan marağı artırmışdı. Riyaziyyatı fənlərin şahı sayan Məmməd müəllimin "Riyazi məntiqi olmayan tələbə gələcəkdə öz işində görkəmli mütəxəssis ola bilməz" iddialı deyişi də məhz bu fikri üstələyir. Amma bununla belə, daxilindəki təbiət aşiqliyi, həyat vurğunluğu çıraqovun yolunu riyaziyyat dünyasından geologiya sahəsinə qədər aparır və 1958-ci ildə o sənədlərini indiki Bakı Dövlət Universitetinin geologiya-coğrafiya fakültəsinə verir və geologiya şöbəsinə qəbul olunur. Universitetdə ikən, özünün də söylədiyi kimi, bir müddət təhsili və həyatı arasında ziddiyyət yaranır. Bu isə çox açıq bir etiraf idi. Səbəbini də nə yalan danışım ki, soruşmadan dura bilməzdim. Ancaq yenə də Məmməd müəllimin sözünü təkrarlaması və bir daha təkzib etməsi məndə onun necə dürüst bir insan olmasına bəraət qazandırdı. Səbəb orta məktəb müəllimlərində olan münasibəti ali məktəb müəllimlərində görə bilməməsi idi. Bu isə gənc tələbəyə qismən sıxıcı gəlirdi. Ta ki, ikinci kursa qədər. İkinci kursda oxuyarkən görkəmli kristollaqraf, filosof Xudu Məmmədovla qarşılaşması onun bu kiçik sıxıntısına böyük bir məlhəm oldu. Professor bunun bəyəndiyim "Zirvə" kitabında da maraqlı bir şəkildə qələmə almışdı. Xudu müəllimlə qarşılaşması orta məktəb müəllimləri Cəlal və Mustafa müəllimlə üz-üzə gəlməsi kimi əziz və doğma idi onun üçün. özünün də söylədiyi kimi, onunla qarşılaşanda sanki hiss etdim ki, bir anlıq qayğıkeş anlarım yenidən mən qayıdıb.

Beləcə, Məmməd müəllimlə söhbətimi davam etdirirdim ki, daha bir maraqlı əhvalatı eşidib sevə-sevə dinləməyə başladım. Belə ki, bir gün Xudu müəllim imtahan qabağı onu yanına çağırıb bir riyazi məsələni həll etməsini tapşırır. Həll edə biləcəyi təqdirdə, özünün də işlədiyi kimya laboratoriyasına işə götürəcəyini vəd edərək, iyirmi gün möhlət verir. Beləcə, qoymuş müddət tamam olur, üzərindən iyirmi gün keçir. çıraqov bu dəfə də olaraq ona verilən işin hörgüsünü tam dəqiqcəsinə açıb, dahisi Xudu müəllimə təqdim edərək, dərin zəkasına bir şahidi daha qazanmış olur. Dərhal sonra, söz verildiyi kimi, ikinci kursda oxuyarkən Xudu müəllimin yanında kimya laboratoriyasına işə düzəlir. Beləcə, həm təhsilə, həm də iş həyatına davam edir.

Universiteti bitirdikdən sonra o, SSRİ Elmlər Akademiyasının Kristalloqrafiya İnstitutunun kristallokimya ixtisası üzrə aspiranturasına daxil olur. Aspiranturanın ilk illərindən isə gənc Məmmədin qarşısında mühüm çətinliklər yaranır. İlk növbədə, iki mürəkkəb mineralın - kanasit və delxayelit minerallarının kristal quruluşunu təhlil etmək və onların tərkibini öyrənmək dururdu. Qeyd edim ki, o vaxt keçmiş SSRİ-də üç yerdə bu mövzu üzərində işlənilirdi - Moskva, Qorki və Leninqradda. Göründüyü kimi, üzərinə düşən yük ağır idi. Ən böyük çətinlik də bu böyük aktual müasir problemin Azərbaycana lazımlığı, yeni elm sahəsini Azərbaycanda dünya səviyyəsinə qaldırmaq, dünya elminin qarşısında duran quruluşun açılışını məhz azəri türklərinin adı ilə bağlamaq idi. Bu isə böyük bir məsuliyyətdir. Deyirlər, elmin vətəni yoxdur, alimin vətəni var. çıraqov da bunu vacib bir prinsip kimi qarşısına qoymuşdur. Necə ola bilər ki, quruluşun adı Azərbaycanın, azəri türklərinin adı ilə bağlanmasın deyə gecə-gündüz gərgin, işgüzar və yuxusuz gecələrin yolçusuna çevrilmiş, bütün nailiyyətlərini də bu cəhətinə ən əsası, yorulmaq bilməz potensialına görə qazanmışdır. O nə edirdisə, özü üçün yox, məhz vətəni Azərbaycan, onun adı üçün əldə etməyə çalışırdı.

Beləcə, 1968-ci ildə çıraqov ilk dəfə olaraq kanasit və delxayelit minerallarının kristal quruluşunu açır. Bu isə dünya çərçivəsində uğurlu bir kəşf idi. Yeni bir kəşf. Azərbaycanın, vətənimizin adına yazılmış bir kəşf. Bununla, qısa müddətdə dünyanın bir sıra ölkələrində görkəmli alimlərin həll edə bilmədiyi problemləri Məmməd çıraqov həll edir. Geniş elm meydanındakı böyük qələbə və yüksək elmi nəaliyyəti ilə.

1969-cu ildə görkəmli alim Moskva Dövlət Universitetində "Kanasit və delxayelit minerallarının kristal quruluşu" mövzusunda namizədlik dissertasiyasını müdafiə edir. Bu zaman elmi rəhbərləri Bakıdan Xudu Məmmədov və SSRİ EA-nın professoru Belov olmuşdur. Müdafiə uğurla keçir və nəinki rəhbərləri tərəfindən, MDU-nun görkəmli professorları tərəfindən də yüksək qiymətləndirilir. Verilmiş bu qiymətlənmənin, bəyənilmənin nəticəsidir ki, akademik Vasiliviç Nikolayev tərəfindən çıraqova orada qalmaq, Moskvada elmi işini qurmaq və laboratoriyaya düzəlməyi təklif edilərək belə bir mütəxəssislə birlikdə işlənilməsi arzu edilir. Ancaq vətənə məhəbbət, doğma el-oba istəyi, nailiyyətlərini, arzu və istəklərini xalqının adı ilə bağlamaq, müasir yeni elmi istiqamətlərini doğma Azərbaycanda yaratmaq arzusu onu yenidən Bakıya, kimya laboratoriyasına qaytarır. çalışqanlığı, hər şeyi bilmək həvəsi, üstəlik nadir istedadı sonralar Məmməd çıraqovu BDU-ya baş müəllim stoluna qədər gətirərək, öncə baş müəllim (1971), daha sonra dosent vəzifəsinə qədər irəlilədir. Ancaq bununla duruxmaq, kifayətlənmək olmazdı. Gecə-gündüz çəkilən o gərgin əməyin bəhrəsi bundan artıq olmalı idi. Odur ki, əziyyətli illərin yorğun nəticəsi onu 1989-cu ildə professor dərəcəsinə, bu mükəmməl ada nail ola biləcək zirvəyə qədər qaldırır və 1989-cu ildə çıraqov Leninqrad Dövlət Universitetinin Elmi Şurasında kristalloqrafiya və kristallofizika ixtisası üzrə "Kalsium və nadir torpaq elementlərinin müqayisəli kristallokimyası" mövzusunda müvəffəqiyyətlə doktorluq dissertasiyasını müdafiə edir, geologiya-mineralogiya elmlər doktoru, alimlik dərəcəsini alır. Beləcə, geniş eradusiyası, güclü məntiqi, təkrarsız müşahidə qabiliyyəti ilə XXI əsr elminin zirvəsinə qədər qərar tutur. Böyük ziyalı kimi, elm fədaisi kimi, elm dəryası kimi və bu dəryanın dərinliklərinə bələd olan, eyni zamanda bir kafedra müdiri kimi...

Professor Məmməd çıraqovun elmi tədqiqat sahəsi də çox cəhətlidir. Əsasən silikat və alümosilikatların kristallokimyası, mineralların və qeyri-üzvü birləşmələrin çevrilməsinin kristallokimya və aspektləri mövzusunda araşdırmalar aparmış, bir sıra yeni quruluşların açılmasında müqayisəli kristallokimya üsulunun yaradılması və onun əsasında mineralların çevrilməsinin istiqamətliliyi üzrə yeniliklərini yaratmışdır. Onu da qeyd edim ki, sevimli müəllimin rəhbərliyi altında bir sıra elmlər namizədi, dokturantlar yetişib. Onun yetirmələrinin çoxu respublikamızın görkəmli elm xadimlərindəndir. Hal-hazırda isə bu zəhmətkeş alim 4 disserantın elmi rəhbəridir. Eyni zamanda, 170-dən çox məqalənin, 5 dərsliyin və 3 monoqrafiyanın da müəllifidir. Onun "Kristalloqrafiya" (1985), "Riyazi üsulların geologiya və tətbiqi" (1992), "Kristallokimya" (1997), "Kristalloqrafiya və kristallokimya" (2008), "Eksperimental minerologiya" (2010) dərslikləri, "Zirvə" , "Kalsium və nadir torpaq elementlərinin silikatların müqayisəli kristallokimyası", "Azərbaycan mineralları ensklopediyası" monoqrafiyası barəsində yüksək rəy verilmiş elmi işlərin sırasına daxildir. Onu da qeyd edim ki, Xudu müəllimin yetirmələrindən olan Məmməd müəllim pedaqoqunun layiqli davamçısı olduğuna görə X.Məmmədov mükafatına da layiq görülmüşdür. Professor Məmməd çıraqov gördüyü işlərlə nəinki doğma vətənində, həmçinin keçmiş SSRİ məkanında və bir sıra dünya ölkələrində də qiymətləndirilmiş, dəyərləndirilmişdir. Zənnimcə, verilmiş bu qiymətlənmənin nəticəsidir ki, o, 1973-cü ildə Beynəlxalq Kristallaoqrafiya Cəmiyyətinin üzvü, 2000-ci ildə isə Rusiya Təbiət Elmlər Akademiyasının akademiki seçilmişdir. Eyni zamanda haqqında danışdığım bu görkəmli alim tezisləri ilə, məruzələri ilə bir sıra konqreslərdə, simpoizumlarda və beynəlxalq elmi konfranslarda (Moskva, Ottova Varşava Sofiya və s.) diskussiyalar aparmış, özünəməxsus tədqiqatçı fikirlərini bəyan etmiş, yüksək tribunalarda Azərbaycan geologiasını məharətlə təmsil etmişdir. Ən böyük uğurlarından biri olaraq ABŞ və İngiltərə Biblioqrafiya İnstitutu tərəfindən təyin edilmiş "XX yüzilliyin 2000 görkəmli alimi" kataloquna daxil edilərək dövrünün tanınmış görkəmli alimlərindən biri seçilmişdir. Təbii ki, elm meydanındakı özünəməxsus dəst-xətti ilə. Lakin çıraqova dünya arenasından gələn rəylər tək bununla bitmir. Belə ki, 2001-ci il iyun ayının 1-i ABŞ-da məhz onun günü - çıraqov Məmməd İsa oğlu günü qeyd edilib.

Göstərdiyi biliyin, əldə etdiyi ixtiraların möhtəşəm mükafatıdır ki, təxminən bir il əvvəl - 2009-cu ildə Prezident İlham Əliyev tərəfindən ona "Əməkdar elm xadimi" fəxri adı verilmiş, elmdə ən yüksək titulla təltif edilmişdir.

Sonda isə bildirmək istərdim ki, Məmməd müəllim haqqında yazmağım həqiqətən də mənim üçün böyük bir şərəfdir. Ancaq bu şərəf olduğu qədər də məsuliyyətlidir. O elə bir alimdir ki, yazmaqla portretini tam yaratmaq mümkün deyil. Nə etsən, onsuz da bitməyəcək. Buna baxmayaraq, qısaca da olsa onun barəsində - alimin haqqında məlumat verməyimə nə qədər nail olduğumu yəqin ki, sizlər - hörmətli oxucu auditoriyası qiymətləndirəcək.

Kəmalə Məmmədova

Təzadlar.- 2010.- 3 aprel.- S.14.