Ömür əmanətdir, xatirələr əbədi

Teatr sənətimizin fədailəri, korifeyləri çox olub. Hüseyn Ərəblinskinin, ülvi Rəcəbin, Kazım Ziyanın, Mərziyə Davıdovanın, Mrzəağa Əliyevin və onlarla digərlərinin adları bu gün də ehtiramla çəkilir, xatirələri urvatlı tutulur. Onların şanlı ənənəsini yaşadanlardan biri də məşhur teatr və kino aktyoru, iki dəfə dövlət mükafatı laureatı olmuş, ömrünün 60 ilinin tamamında "Şöhrət" ordeninə layiq görülmüş xalq artisti Həsənağa Turabov idi. Bir zaman söhbətlərini eşidib, ifalarını görüb qürur hissi keçirdiyimiz sənətkar haqqında artıq keçmiş zamanda yazmağa məcburuq.

O, 70 il əvvəl Bakı şəhərində, zəhmətkeş ailədə dünyaya göz açmışdı. Atası Səttar kişi əlinin qabarı, alnının təri ilə ailəsinə çörək, ruzi gətirərdi. Anası Hökumə xanım evdar qadın idi. Həsənağa 14 saylı orta məktəbi bitirən ili Azərbaycan Dövlət Teatr İnstitutunun aktyorluq fakültəsinə qəbul olundu. Həyatının, yaşamağının mənasını da həmin vaxtdan duyub, anladı. İkinci kursda oxuyanda yeni fəaliyyətə başlayan respublika telestudiyasında aktyor truppasında əmək fəaliyyətinə başladı. İki il sonra isə ömrünü, taleyini a bağladı. Yüzlərlə rol oynadı, tanındı, sevildi, alqışlandı, fəxri adlara, təltiflərə layiq görüldü. 1987-ci ildə istedadını, təşkilatçılıq qabiliyyətinı nəzərə alıb onu AMDT-nın direktoru, daha sonra isə qurumun bədii rəhbəri təyin etdilər. Yaradıcılığının məhsuldar, idarəçiliyinin səmərəli keçdiyi bir zamanda - 67 yaşında amansız əcəl onu sevdiyi, sevildiyi insanlardan həmişəlik ayırdı.

H.Turabov aktyorluq sənətini varlığı qədər sevərdi. Bəzən oynayacağı rollardan imtina da edərdi. Hətta iş yerindən getmək üçün ərizə də yazardı. Fikrini aşkar bildirərdi ki, filan əsərdə filan rolu oynamaq istəmirəm. çünki həmin tipin xarakterinə enə bilmirdi. Onun xatirələrindən oxuyuruq: "Məni görənlər hörmətlə qarşılayır, görüşürlər. Onların birindən bir dəfə soruşdum ki, məni çox istəyirsən? Cavab verdi: əlbəttə, sizin oynadığınız rollar mənə mənəvi zövq verir".

Həsənağanın yaratdığı obrazların hamısında reallıq, canlı nəfəs vardı. Əsərlərin təsvir mənzərələrindən, xarakterlərin müxtəlifliyindən asılı olmayaraq o çalışırdı ki, obrazın psixologiyasını, məqsədini tamaşaçılara əhatəli, dürüst çatdırsın. Əli bəy (S.Vurğun "Vaqif"), özdəmir (H.Cavid "Şeyx Sənan"), Nil (M.Qorki "Meşşanlar"), Hamlet (V.Şekspir "Hamlet"), Mirzə Cəlil (Anar "Sizi deyib gəlmişəmE"), Umud (N.Hacızadə "Qisas qiyamətə qalmaz") və onlarla digər rollarda, səhnə əsərlərində Həsənağa ifa bacarığını uğurla nümayiş etdirmişdi.

Aktyorun nüfuz, şöhrət qazanmasında düşdüyü mühitdən, çalışdığı kollektivdən, tərəf müqabilindən çox şey asılıdır. Xüsusən, quruluşçu rejissorun məsləhətindən, verdiyi nüanslardan bəhrələnir. Bu baxımdan, Həsənağanın bəxti gətirmişdi. Adları teatr sənətimizin tarixində əbədiləşmiş Adil İsgəndərov, Mehdi Məmmədov və Tofiq Kazımovdan səhnə dərsi almış, onların quruluş verdikləri tamaşalarda əsas rollarda oynamışdı. Onun 42 il əvvəl "ölülər" əsərində yaratdığı İsgəndər obrazı ədəbi hadisə kimi qarşılanmışdır. Dövrün ən nüfuzlu sənətşünası Cəfər Cəfərov aktyorun ifa bacarığı barədə yazmışdı: "H.Turabov rejissorun fikrinə uyğun olaraq yaratdığı obrazın tamaşada nə qədər mühüm mövqe tutduğunu yaxşı duyur: səhnədə diqqət mərkəzindədir. Mətn və hərəkətcə əslində olduğundan daha düşüncəli, daha hünərli görünür. Qəhrəmanın faciəsi ağlın, sağlam şüurun, böyük ideyanın faciəsidir. Aktyorun - H.Turabovun ifası bütün bunları real, olduğu kimi seyrçilərin xəyalında, yaddaşında yaşadır Bu gün Azərbaycan teatrı fəxr edə bilər ki, Həsənağa kimi istedadlı aktyoru var".

H.Turabovun uğurla yaratdığı obrazlardan biri də Tofiq Kazımovun quruluş verdiyi "Hamlet" tamaşasındakı Hamlet roludur. Həmin səhnə əsərinin primyerasını xatırlayırıq: dəhşətli hadisələri yaşamış-duymuş, sarsıdıcı həqiqətləri anlamış, sevgilisini və anasını itirmiş Hamlet - Turabov təkdir, düşüncəlidir... Bu zaman hadisələrin açılmasına yardımçı olan səhnə işıqları zəifləyir. Zamansız, məkansız Hamletin - Həsənağanın məşhur monoloqu səslənir. Zala sükut çökür. Aktyorun bənzərsiz ifası, səs tembri tamaşaçılara bədii əsər yox, həyat həqiqəti təsiri bağışlayır. Nəhayət, ifa başa çatır, sürəkli alqışlar ara vermir...

Görkəmli teatr xadimi, neçə-neçə əsərlərə quruluş vermiş Mehdi Məmmədov "Xəyyam" (H.Cavid) pyesini tamaşaya hazırlayarkən son qənaəti belə olur ki, əsas rolu/Turabov oynasın. Doğrudur, müxtəlif gileylər eşidildi, amma rejissor fikrindən dönmədi. Gərgin məşqlərdən sonra - 38 il əvvəl "Xəyyam" səhnəyə çıxdı. Həsənağa baş rolun ifaçısı etimadını doğrultmaq üçün bütün imkanlarını, bacarığını cəm etmişdi. Vaxtilə Mehdi müəllimin özü səsləndirdiyi bu misralar indi onun ifasında bulaq suyu kimi pıçıltılı, həzin, göy gurultusu təki gurultulu, nəriltili eşidildi:

Gəldin də, neçin pənbə buludlar kimi axdın.

Bilməm, niyə getdin, niyə döndün, niyə baxdın?

Şimşək tək çaxdın da, neçin könlümü yaxdın.

Bilməm niyə getdin, niyə döndün, niyə baxdın?..

Quruluşçu rejissor, professor M.Məmmədov dövri mətbuatda yazmışdı: "Böyük şairimiz H.Cavidin əsərlərini səhnəyə gətirmək çətindir, amma şərəflidir. Xəyyam rolunu hansı aktyora verməyim barədə aylarla seçim etdim. Axırda Turabovun üzərində dayandım. Onun hünərli addımları, şux durumu, jestləri, səsinin bənzərsiz vurğuları məni buna vadar etdi. Sonralar gördüm ki, yanılmamışam, axtarışlarım hədər getməyib. Cavid ləyaqətinə, Xəyyam ucalığına ifaçı seçə bilmişəm".

H.Turabovun böyük həvəslə oynadığı rollardan biri də xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin "Mahnı dağlarda qaldı" əsərində Nicatdır. Quruluşçu rejissor Əliheydər Ələkbərov tərəddüdsüz həmin rolu ona etibar etmişdi. Səhnə əsəri barədə xalq yazıçısı, professor Elçindən eşitdiklərimizi xatırlayırıq: "İnqilab mövzusunda yaranmış əsərlərin bədii-estetik və ideoloji təəssüratı baxımından "Mahnı dağlarda qaldı" Azərbaycan teatrında mərhələ səciyyəsi və məzmunu daşıyan tamaşa idi. Onun belə bir siqlətlə, sanballa meydana çıxmasında Həsənağa Turabov istedadının, aktyorluq bacarığının mühüm rolu vardı".

İstedadlı aktyorun həyat və fəaliyyətində kino yaradıcılığı mühüm yer tutur. O, yüzdən artıq bədii, tammetrajlı filmlərə çəkilmişdi. Bu gün də tamaşaçıların həvəslə, maraqla baxdıqları "Qara daşlar" da radist Hüseyn, "Telefonçu qız" da Hüseyn, "Yun şal" da Cəlal, "Sən niyə susursan?" da milis mayoru, "Axırıncı aşırım" da Xəlil, "ömrün ilk günü"ndə Mehdi, "Qatır Məmməd" də Səlimov, "Babək" də Afşin, "İşarəni dənizdən gözləyin" də baş nazir, "Təhminə" də Dadaş, "Nizami" də Müzəffər, "Ailə" də Qoca və bir çox ekran əsərlərində yaratdığı obrazlar kinemotoqrafiya tariximizə yazılıb. Amma məşhur yazıçı-ssenarist Rüstəm İbrahimbəyovun dediyi kimi, Həsənağanın "Yeddi oğlu istərəm" filmində oynadığı Gəray bəy rolu sənətkarlıq, ifaçılıq baxımından bənzərsiz, unudulmazdır. Bu barədə bir qədər ətraflı.

Xalq yazıçısı Yusif Səmədoğlu ssenarini başa çatdırmış, quruluşçu rejissor Tofiq Tağızadə filmə çəkiləcək aktyor seçiminə başlamışdı. O, tarixi mövzuya gənc ifaçıları dəvət etmişdi. "Azərbaycanfilm" kinostudiyasının direktoru, respublikamızda teatr və ekran yaradıcılığının inkişafında əvəzsiz xidmətləri olan Adil İsgəndərov çəkiliş qrupunu qəbul etdi, deyilən fikirləri diqqətlə dinlədi. Nəhayət, xarakterinə uyğun ağır-ağır, təmkinlə danışmağa başladı: "Bu gün sizin fikirləşdiyiniz Gəray bəy heç kimə, heç bizim kinoya da lazım deyil. Gəray bəyi gərək elə aktyor oynasın ki, sifətində sərtlik nişanələri, əlaməitləri, qəzəbli baxışı olsun. Bu rola gərək Hamleti oynaya bilən aktyor çəkilsin" Rejissor Həsənağanı "prob" kadrlara çəkdi. Həmin təsvirlərə baxan komissiya üzvləri, xüsusən Adil müəllim razılıq verdilər ki, Gəray bəy rolunu Turabov oynasın. Sonrakı proseslər barədə əməkdar incəsənət xadimi, professor İlham Rəhimlinin fikrini xatırlayırıq: "Ssenariyə arxalanaraq, öz aktyor təxəyyülünə azadlıq verərək Turabov ilk növbədə "epik zalım" rolunu oynaıb. Gəray bəy mütləq zalımdır: rəhm bilməyən, qəddar, tədbirli düşməndir. Dastan, nağıllardakı zalımlarla Gəray bəy arasında fərq var. Əsərdə əsas qəhrəman Bəxtiyarın təmsil etdiyi yeni quruluşda, yeni çağlarda Gəray bəyə yer yoxdur. O, məhvə məhkum sinfin nümayəndəsidir. Ən maraqlı cəhət ondadır ki, Turabov - Gəray bəy bunu anlayır. Anlamaq isə onun dərdi, kədəri və faciəsidir. Məhz buna görə filmin özü də fikir dərinliyini artıraraq fəlsəfi, dialektik mənasını gücləndirdi, milli mədəniyyətimizdə hadisəyə çevrildi".

H.Turabov oynadığı tamaşada, yaxud kinoda səs ahəngini, oyun manerasını, ifadə vasitələrini təkrarlamazdı. O, aktyor fantaziyasına, axtarışlarına yenilik gətirmək üçün obrazın düşdüyü vəziyyətin psixoloji-emosional məntiqindən çıxış edərdi. Sözün hərəkətdə, hərəkətin sözdə ekvivalentinin obrazlı həllinə nail olmağa çalışardı. ömrünün bəxtəvər, yaradıcılığının ən uğurlu çağlarını yaşayırdı. Sevilirdi, seçilirdi, xoşbəxt ailə başçısı, canı qədər sevdiyi iki oğul atasıydı. Amma...

Sanki birdən-birə Günəş batdı. Hava qaraldı. Yer-göy titrədi. Tufan-boran qopdu. İxtisasca hüquqşünas oğlu Daşqının Siyəzən rayonunda iş başında qəhrəmanlıqla həlak olması sorağını eşitdi. Bu dəhşətli xəbərdən necə ki, şam gilə-gilə əriyər, Həsənağa da əridi. Nəhayət Yox! O, ruhən həmişə bizimlədir. çünki mənalı ömür yaşayıb. Adı milli tetar, kino sənətimizin tərixinə yazılıb. Aramızda olmasa da, 70 illik yubileyini dostları, teatrsevərlər ehtiramla qeyd edirlər.

Telman Mehdixanlı

Təzadlar.- 2010.- 5 iyun.- S.11.