Bir ömrün faciəsi
(Əvvəli ötən sayda)
...Uzun müddət "Kommunist" (indiki "Xalq qəzeti")
qəzetində xüsusi müxbir işləyən atam
İlyas Qəmgin (Allahverdiyev) 1947-ci ildən Ağdamda ev
tikdirmiş, güllü-çiçəkli
bağçamızda, evimizdə çox hörmətli
ziyalılar, şair və yazıçılar - Şamil Dəlidağ,
Dəmirçi Abbas, Sücaət, Xəlil Rza, Xudu Məmmədov,
Kamran Hüseynov və digərləri qonaq olmuşdur. Qonaqlı-qaralı evimizdə bir gün süfrə
başında əyləşən Hidayət əmi ilə
atamın söhbəti uşaq qəlbimi daha çox göynədirdi.
çoban itlərinin hürüşməsi, qoyun
sürülərinin mələşməsi, ilxının
içindəki göy xallı atın şahə qalxıb
kişnəməsi hələ də qulağımdan getməyib.
Atamı tutmağa gələn yad qonaqların üzərinə
göy xallı atımız dördnala qaçaraq
adamların üstünə yeridi. Hərbçilər
atı nişan alıb vurmaq istədilər. Prokuror onlara
qışqırdı. Hamı tüfəngini endirdi və bu
hadisənin nə ilə qurtaracağını gözlədilər.
At qaça-qaça gəlib Telli Həsənin
yanında dayandı. Sonra ayaqlarını yerə döyüb
üzünü Həsən kişinin üzünə
sürtdü. Atın gözlərindən yaş leysan
yağışı kimi yağmağa başladı. Telli Həsən
üzünü atın üzünə sürtüb vüqarını
pozmadan dedi:
- Etibarlı dost, mən
qayıdacağam, get.
Mir Cəfər
Bağırovun qulağına nə deyilib...
Atın tərpənməsini
əmr edən Telli Həsənə vəfalı dostu məzlum-məzlum
baxaraq könülsüz də olsa, oranı tərk etdi. (Bu haqda
yazıçı Famil Süleymanovun "Vətən
torpağı çağırır məni" kitabından
ətraflı oxuya bilərsiniz - R.İ.)
İstəkli
oxuculara məlum olacaq ki, Telli Həsən və digər qeyrətli
kişilərin tutulmasına qərarı Bakıda vəzifədə
oturan ermənilər vermişdi. Hansı ki, Telli Həsən
MK-da çıxışında 1948-ci ildə ermənilərə
verilən yaylaq yerlərinin geri alınmasını tələb
edir. Bu çıxışa Qara Hüseyn və Əlipənahlı
Talıb kişi də qoşulur. Müşavirədə Jemelyanovun dözə bilməyib
M.C.Bağırovun qulağına dediyi sözlər hər
üç el ağsaqqalının ömür kitabını
bağlayır.
Telli Həsən
çıxışının əvvəlində
M.C.Bağırovun qərarına qarşı cəsarətlə
deyir:
- Yoldaş Bağırov,
bütün canlılar ölümə məhkumdurlar, o
cümlədən heyvanlar da. Biz Allah deyilik ki,
onları ölməyə qoymayaq, onların ömürlərini
uzadaq. Biz bunu heç zaman bacara bilmərik.
Onların ömürlərinin uzadılması,
qoyun-quzuların dağlarda otarılması və
gül-çiçəklə qidalanmasından
asılıdır. çünki o
dağlarda min bir dərdə dərman olan otlar, müalicəvi
bitkilər yetişir. Əgər o qoyunlar
dağ otları ilə qidalansa, otların tərkibində olan
vitaminlər heyvanların orqanizmində olan qurdları məhv
edər. Ancaq biz indi qoyunları düzənliklərdə,
aranda otarırıq. Əgər siz qoyun-quzunun məhv
olmasını istəmirsinizsə, onda imkan yaradın,
onları dağlarda otaraq.
Birinci şəxsin
əmrinə tutarlı faktlarla söylənilən cəsarətli
cavab, görünür, Telli Həsənin tutulmasına əsas
səbəb olmuşdur. El içində atama deyərdilər ki,
düşmənin də Telli Həsən olsun, dostun da.
Nə isə... O vaxtlar Sosialist Əməyi Qəhramanı
olan şəxsləri SSRİ Ali Sovetinin
razılığı ilə tuta bilərdilər. Bu razılıq olmadan məkrli, hiyləgər, vəzifəpərəstlər
bu işi sürətləndirmişdilər.
Respublika
Prokurorluğunda lövbər salmış arutunyanların canfəşanlığı
millətimin qaymaqlarının məhvinə səbəb
olmuşdur.
Yenə də
bir maraqlı məqama fikir verək.
Hidayət müəllimin
dediklərindən:
- 1951-ci il
aprel ayının 15-də səhər adətim üzrə
çəkmələrimi sildirmək üçün çəkməçinin
yanına gəldim. Dilli-dilavər başqa bir
ustanın oturduğunu gördüm. Universitetə
bir tin qalmış çəkməçi butkasında
çəkməçiyə 25 manat verərkən necə
sevinər, ayaqqabılarımı par-par parıldadardı.
- Hidayət, başına
pırlanım, bu butkanı mən almışam, köhnə
usta rayona köçüb. Bundan sonra mən sizin
qulluğunuzda canla-başla hazıram, - deyə usta nəvaziş
göstərməyə başladı.
Atasının
həbsindən sonra Hidayətin də qara günləri
başlayır. Bibisi Sürəyya xanımın göz
yaşları qurumur. Həmin illərdə
atasının dostu olan Ələkbər Abdullayevin
qapısını döyərək tanışlıq verir.
Ələkbər müəllim onun Bakıda
qalmasının təhlükəli olduğunu deyib, Moskvaya
getməyə şərait yaradır. Ələkbər
müəllimin oğlu Əsgər Moskvada institutda oxuyurdu.
Tez bir zamanda Əsgərlə dostlaşan Hidayətin
bağrından qanlar axır, atasının xiffəti onu rahat
buraxmır. Bir gün Ələkbər əmidən
Bakıya qayıtmasını eşidən Hidayət müəllim
vaqonla birbaşa Ələkbər Abdullayevgilə gəlir.
Elə bil hamı onun yolunu gözləyirmiş.
Axı SSRİ
üzrə Hidayət müəllim üçün
axtarış elan olunmuş, onun isə xəbəri yox
imiş.
Ələkbər müəllim
deyir:
- Bala, istəmirəm səni
qandalla aparsınlar. Özün
könüllü gedərsən, məncə, bu, daha
yaxşı olar, pis yerdə axşamladıq, Allah kərimdir.
Hidayət Ələkbər
müəllimin bol süfrəsində doyunca yeyərək,
bibisigilə yollanır. Bibisi doğma qardaşı oğlunu duz
kimi yalayır, bu nə müsibətdir düşdük, - deyə
göz yaşlarını saxlaya bilmir.
Onsuz da
qardaş ayrılığı, bir tərəfdən də
qardaş oğlunun itkin düşməsindən o qədər
ağlayır ki, ağlamaqdan göz yaşları da quruyur. "Bəlkə
Moskvaya qayıtdım, sizə xəbər göndərəcəyəm",
- deyib Təhlükəsizlik Komitəsinə yollanan Hidayət
müəllim meşin qapılardan birbaşa Ələkbər
əminin verdiyi nömrəyə - Jemelyanova zəng edir.
Zəng etməzdən əvvəl əlini
qoltuq cibinə salır. Əlinə
keçən sarı qızıl parçasını zibil
qabına atır. Sonradan yadına
düşür ki, atdığı o qızıl əşya
anasının sırqası idi, qırılmışdı.
Düzəltdirmək üçün tək
sırqanı cibində gəzdirən Hidayət müəllimin
faciədən başı açılırdımı?
Jemelyanov, istintaq idarəsinin
rəisi Abdulla İbrahimovla Hidayət müəllimi
sorğu-suala tutdular:
- De görüm,
qızıllarınız hardadır?
- Nə qızıl, mənim
heç bir qızıldan xəbərim yoxdur.
- Yalan deyirsən, onsuz da
boynuna alacaqsan, - deyə məni soyuq, qaranlıq bir yerə
saldılar. Düşündüm ki, atam da bəlkə
qonşu divarda mənimlə yanaşı soyuq dəmir
çarpayıda uzanaraq bizi - ailəsini
düşünür.
Səhər dəmir
qapının səsinə oyandım. Sorğu-suallardan cana
doymuşdum. Müstəntiqin zəhimli baxışı mənə
zillənmişdi:
- Özünü niyə
öldürürsən, düzünü de, canın
qurtarsın. Cavansan, yoxsa bu zirzəmidə
çürümək istəyirsən?
Mən isə
"qızılların yerini bilsəydim, gedib gətirərdim"
desəm də, erməni, rus zabitlərinin işgəncələrinə
dözürdüm.
Bir gün məni
İbrahimovun yanına apardılar.
İbrahimov qovluğu vərəqləyərək
dilləndi:
- Cavan oğlan, daha
ayaqqablarını sildirmirsən ki?
Bunu eşidərkən
sanki elə bil məni ildırım vurdu. İbrahimov
bir nəfəri çağırtdırdı. "Onu tanıyırsan?" - deyə
mənə tərəf baxdı. Kapitan formasında olan bu erməni
mənə
On
günlük zindan həyatım Ələkbər Abdullayevin
sayəsində sona çatdı. Artıq qış
yaxınlaşır, soyuqlar düşürdü. Bibimlə birlikdə sərt Bakı küləyinə
sinə gərərək Bayıl türməsinin
qapısını kəsərək, heç olmasa gətirdiyimiz
yeməyin atama çatdırılmasını xahiş edər
və yalvarardıq. Bibimlə o qədər
ağlayardıq ki...
Yenə də
bir dəfə Bayıl həbsxanasına yollandıq. Həbsxanaya
yaxınlaşmışdıq ki, erməni türmə
işçisinin - ilan sifətli məxluqun bizə
yaxınlaşaraq "adamınıza nə vaxt istəsəniz
yemək gətirə bilərsiniz, bu gündən burada mən
olacağam və sizə kömək edə bilərəm"
deməsindən bibim necə də sevinir, mənim ürəyimdən
isə qara qanlar axırdı. Bibim
Kömürçü meydanından ən yaxşı ətdən
alar, kababçıya verər və xahiş edərdi ki, lap
yaxşı bişirsin. Bibimin məqsədi
o idi ki, qardaşı heç olmasa yaxşı qidalansın,
canı bütün ağrılara dözə bilsin.
Bir soyuq
qış axşamı qara xəbər qapımızı
döydü.
Bayıl həbsxanasının rəisinin imzası ilə
göndərilən məktub içimizi
göyüm-göyüm göynətdi: "Həsən Mehdi
oğlu Yusifov 1951-ci il sentyabr ayının
16-da vəfat etmişdir".
Atamın
meyitinin bizə verilməməsi növbəti ərbələrdən
biri oldu.
İki
qardaş itirən, heç birinin məzarı məlum olmayan
bibim dözə bilmədi. Çox
yaşamadı atamdan sonra. Atamın
ölümünü həbsxanada gizlətsələr də,
bibimlə yenə əlidolu həbsxanaya gələr, erməni
nadzorunun maneəsiz bizdən ərzaqları sevincək
almasından ürəyimizdə sakitlik yaranar, heç olmasa
gözəl yeməklərdən atamın dadmasına sevinərdik.
Sən demə, bizi bu nankor erməni aldadıb, yeməyi
özü yeyirmiş...
Bəlkə də
ölümünə fərman verdikləri bir insanın
günahının nə olduğunu fərman verənlər
özləri də bilməyiblər. Kolxozun şöhrətini
ittifaq səviyyəsinə qaldıran Sosialist Əməyi Qəhrəmanı
adını hələ də ondan almayıblar. Hansı ki, o vaxtlar dövlət orqanlarındakı
bərk qayda-qanundan "xalq düşməninə verilən
adların hamısı geri alınardı. Telli Həsənə verilən ad isə hələ
də qüvvədə qalıb - "Sosialist Əməyi Qəhrəmanı".
Dəhşətə bax!
Sapsağlam bir kişi iynə vurulmaqla qətlə
yetirilib.
Həbsxana rəisinin
otağında atamın meyitinin verilməsini tələb
etdim. Rəis Mədəd Həsənov bildirdi ki, xalq
düşmənlərinin meyitləri heç kimə verilmir,
yuxarıdan belə göstəriş veriblər.
- Heç olmasa, atama məxsus
əşyaları verməyinizi xahiş edirəm.
Rəis gözətçini
çağırıb atama məxsus əşyaları gətirməyi
əmr etdi.
Heç olmasa, atamın iyini
onun paltarlarından alardım, - deyə Hidayət müəllim
köks ötürdü:
- Əlim əsə-əsə
paltarları qucaqladım. Ürəkdən
ağlamağın nə olduğunu onda bildim. Mənim gözlərimdən yox, ürəyimdən
qara qanlar axırdı. Atamın pencəyini
qucağımda köksümə sıxarkən qana
bulaşmış dəsmalı cibindən yerə
düşdü. Qana bulaşmış dəsmalı
götürərək ürəyimin üstünə qoydum.
Hönkürtüm bütün
varlığımı silkələyirdi. Tez
taksiyə əyləşib evə gəldiyimi hələ də
düşünəndə, dəhşət bütün
vücudumu bürüyür. Atama məxsus
paltarı və qanlı dəsmalı taksidə qoymuşdum.
Atamın əşyalarını itirdiyimə
görə peşmançılıq hissi indi də bir an məni
tərk etmir. Mənə elə gəlirdi ki, anamın
yaşadığı evin həyətində o qanlı dəsmalı
basdırsaydım, elə sanardım ki, atamı dəfn
etmişəm və qəlbimə illərlə
yığılmış qübarı atamın o balaca "məzarına"
boşaltmaqla ürəyimi soyuda bilər, az da olsa, təskinlik
tapardım. ömrümün 70-ci ilini
arxada qoysam da, atamın dərdini çiyinlərimdə
çəkirəm.
(Ardı var)
Rauf İLYASOĞLU
Təzadlar.- 2010.- 4 may.- S.14.